Ճանաչված գրականագետ, գրող Ավիկ Իսահակյանը տասնամյակներ շարունակ զբաղված է մեծանուն պապի՝ Ավետիք Իսահակյանի ստեղծագործությունների ուսումնասիրությամբ, բնագրերի հրատարակմամբ՝ հայ դասական գրողների երկերի ակադեմիական հրատարակությունների շրջանակում։ Իհարկե, Ավիկ Իսահակյանի գրքերի, աշխատությունների գերակշիռ մասը վերաբերում է մեծ գրողին, բայց Վարպետի բազմաթիվ գործերին անդրադարձը նշանակում է գրել 19-րդ դարավերջի եւ 20-րդ դարի սկզբի մեր ընդհանուր գրական շարժման ու ըստ էության՝ հայ ժողովրդի ազատագրական իղձերի մասին։
Օրերս Ավետիք Իսահակյանի երկերի լիակատար ժողովածուի (ակադեմիական) 8-րդ հատորի հրատարակման առիթով հանդիպեցինք Վարպետի թոռան՝ անվանի գրականագետ Ավիկ Իսահակյանի հետ, որը հանդիսանում է ժողովածուի գիտական ու գլխավոր խմբագիրը։ «Հրատարակված հատորը Վարպետի նշանավոր «Ուստա Կարո» վեպի երկրորդ տարբերակն է։ Ընդհանրապես այս վեպը Վարպետը չի ավարտել, որովհետեւ նրա կյանքի ընթացքում Հայկական հարցը իր ակնկալած ավարտը չունեցավ։ Նա միշտ ասում էր՝ վեպի վերջակետը կդրվի այն ժամանակ, երբ կլուծվի Հայկական հարցը։ Վեպը կարծես ավարտվում էր, երբ եղավ եղեռնը, հետո՝ մեր Առաջին Հանրապետության անկախությունը, դրանից հետո Հայաստանը ուժով միացվեց Խորհրդային Միությանը եւ մեր երկրի զգալի մասը, այդ թվում՝ Արարատը, զիջեցինք Թուրքիային։ Վարպետի պատկերացմամբ՝ պետք է լիներ ազատ, անկախ Հայաստան, բայց այդ պատկերացումը հօդս ցնդեց… Փակվում էին եկեղեցիները, ձերբակալվում էին մարդիկ… Եվ այդպես երկար ժամանակ Վարպետը չմոտեցավ «Ուստա Կարոյի» ձեռագրին։ Ճիշտ է, 1922թ. Վենետիկում փորձեց ավարտել վեպը, բայց այն ավելի էր ընդարձակվում։ Կարճ ասած՝ սա դարձավ իր կյանքի վեպը։ Հասկանում եք, չէ՞, Հայկական հարցը չէր լուծվում, կրկնում եմ՝ գնալով ծավալվում էր ու ծավալվում։ Վեպն ամբողջությամբ կտպագրվի չորս հատորով։ Եթե ժամանակին ծրագրել էինք Իսահակյանի ակադեմիականի լիակատար երկերի ժողովածուն 14 հատորով հրատարակել, հիմա կստացվի 18։ Իսկ երբ այն ավարտենք, ընթերցողը կունենա ամբողջական պատկերացում ոչ միայն վեպի, այլեւ մեր պատմության մասին։ Նշեմ, որ այդ աշխատանքով երկար ժամանակ՝ շուրջ 15 տարի, զբաղվում է Մանուկ Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտի տեքստաբան Գուրգեն Գասպարյանը»,- հայտնեց մեր զրուցակիցը։
Ավիկ Իսահակյանը տեղեկացրեց, որ տպագրվել է ակադեմիականի 12-րդ հատորը, որը ներառում է Վարպետի հրապարակախոսական հոդվածները՝ երիտասարդությունից մինչեւ կյանքի վերջին օրերը։ Տեղ են գտել նաեւ Վարպետի աֆորիզմները, ինչի առիթով գրականագետը հավաստիացրեց, որ դրանք կարող են հանդիսանալ յուրաքանչյուր հայ մարդու սեղանի գիրք, միեւնույն ժամանակ տարակուսեց, թե զարմանալի է, որ պապը կենդանության օրոք դրանք չի տպագրել, հավելելով, որ աֆորիզմները Հայաստանի մասին են, գրականության ու արվեստի մասին են։ Կարճ ասած՝ փիլիսոփայական մտքեր են, այդ թվում՝ Վարպետին բնութագրող եւ, իհարկե, կնոջ ու ընդհանրապես սիրո մասին։
Մեր զրուցակիցն ասաց, որ ծրագրում են մինչեւ 2024թ. ավարտել Իսահակյանի ակադեմիականի հրատարակությունը. «Կտպագրենք Վարպետի օրագրերի հավաքածուն, որն ըստ էության կհամալրի 1977թ. հանգուցյալ իսահակյանագետ Արամ Ինճիկյանի կողմից հրատարակված «Հիշատակարան» գիրքը»։
Օրագրերի հավաքածուի առիթով մանրամասնեց. «Տեղ կգտնեն 1924թ. վենետիկյան Agenda օրագիրը, 1932թ. փարիզյան, 1942թ. մոսկովյան, 1948թ. ղարաբաղյան օրագրերը։ Սա արդեն 9-րդ հատորյակն է։ Իսկ 10-րդը բաղկացած կլինի 2 գրքից՝ ընդգրկելով հայ գրականության մեջ հազվադեպ հանդիպող ստեղծագործական ծոցատետր ժանրը։ Նշեմ, որ այն ավելի շատ կապված է ոչ թե Վարպետի անձնական ապրումների, այլ մեր պատմության, պատմական իրադարձությունների գնահատականների հետ, իհարկե, առանցքում Հայկական հարցն է։ Մի բան էլ. կտպագրվեն ծոցատետրում տեղ գտած որոշ պատառիկներ, որոնք չեն դարձել գեղարվեստական գործ»։ Ասաց նաեւ, թե Վարպետից անպակաս է եղել ծոցատետրը, որտեղ գրառումներ է կատարել Էջմիածնի ճեմարանում ուսանելուց մինչեւ կյանքի ավարտը։ Կեսկատակ-կեսլուրջ հարցին՝ իսկ քանի՞ «հատոր» է ծոցատետրը, մեր զրուցակիցը ժպտաց, ասելով, թե ծոցատետրերը շուրջ 100-ն են. «Դրանց հրատարակումից հետո արդեն կունենանք Վարպետի երկերի լիակատար ակադեմիական հրատարակությունը»։ Հիշեցրեց, որ մինչ այժմ Իսահակյանի երկերի ժողովածուն բաղկացած է եղել 6 հատորից, սկսվել է տպագրվել 1973-ից, ավարտվել 1979-ին։
Կարդացեք նաև
Պապ ու թոռ Իսահակյանները
Մեր զրուցակցին տեղեկացրինք, որ գրական շրջանակներում հաճախ ենք լսում հետեւյալ, գուցե կատակով ասված արտահայտությունը՝ ոչ միայն Ավիկ Իսահակյանի բախտն է բերել, որ Վարպետի թոռն է, այլեւ Վարպետի բախտն է բերել, որ նման թոռ ունի։ Ի պատասխան՝ գրականագետը մեղմ ժպտաց։ Կարճ դադարից հետո էլ ասաց. «Գրել Իսահակյանի կյանքի մասին, նույնն է, թե գրել հայ ժողովրդի նորագույն պատմության մասին»։
Պարզեցինք, որ Վարպետի երկերի լիակատար ժողովածուից բացի, գրականագետի անելիքներից մեկն է ավարտել, իր խոսքերով՝ Իսահակյանի գիտական կենսագրությունը։
Զրույցի ընթացքում անընդհատ շոշափվում էր նաեւ Հայկական հարցի արդարացի լուծման ուղին։ Ավիկ Իսահակյանի կարծիքով՝ աշխարհը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո խաղաղ էր եւ հենց այդ ժամանակ էր պետք հարցին վերջակետ դնել. «Այդ ժամանակ պետք է հետ վերցնեինք մեր պատմական հողերը… Հիմա այնքան խառն է աշխարհը, որ հերթը Հայաստանին չի հասնում։ Բայց մենք ունենք իսկապես մեծ բարեկամ՝ Ռուսաստանը։ Ես հույսս կապում եմ այդ երկրի հետ ու չեմ հավատում, որ Ամերիկան ու Անգլիան Հայաստանով կզբաղվեն։ Միշտ էլ մեր նեղ օրերին օգնության է հասել Ռուսաստանը»։
Սամվել ԴԱՆԻԵԼՅԱՆ
«Առավոտ» օրաթերթ
27.05.2022
