Ո՞րն է գաղափարախոսական եւ ուտոպիստական մոտեցումների տարբերությունը
Վերջերս քաղաքական եւ հրապարակախոսական դիսկուրսում հաճախ է հանդիպում «փրկություն» բառը: Ընդդիմադիր շրջանակները, կիրառելով այդ հասկացությունը, նկատի ունեն, որ իրենց գործունեությամբ նպաստում են Արցախի, Հայաստանի, ընդհանրապես՝ հայրենիքի փրկությանը: Իսկ իշխանության կողմնակիցները հեգնում են այդ մարդկանց՝ «փրկիչների՛ս տեսեք, դուք ո՞վ դառաք, որ փրկեք»: Ես արմատապես այլ ձեւով եմ հասկանում փրկությունը՝ մտածելով, որ այդ բառն առաջին հերթին ուղղված է անհատին ու նրա հոգուն: Եթե մարդն ուզում է փրկվի, ապա նա պետք է, կարծում եմ, նախեւառաջ ինքն իրեն մոտենա նույնպիսի խիստ չափանիշներով, որոնցով մոտենում է ուրիշներին: Այդպես եմ ես հասկանում ուրիշին սիրելու կոչը՝ դիմացինին սիրելու նույն չափով: Դա շատ գործնական պատվիրան է, որը մենք ամեն քայլափոխի խախտում ենք: Եթե ես եմ ուրիշի գրպանից 1000 դրամ հանում, դա ոչինչ՝ տուն եմ պահում, բայց եթե դա մեկ ուրիշն է անում՝ «վա՜խ-վո՜ւխ, էս ի՞նչ է անում»: Եթե ես եմ փողոց փակում, դա ժողովրդի արդար ընդվզում է, եթե ուրիշներն են փակում, դա ռեւանշիստների կեղտոտ խաղ է: Դա նրանից է գալիս, որ ես ինձ ավելի շատ եմ սիրում, քան մյուսներին:
«Փրկվել», ինձ թվում է, նշանակում է ցանկացած հարցին մոտենալ նախ մարդկային, եւ հետո միայն՝ հասարակական կամ քաղաքական, գաղափարախոսական տեսանկյունից: Քանի որ ես հեռուստատեսային եթերում եմ արդեն մոտ 40 տարի, կարող եք, չէ՞, պատկերացնել, թե քանի անգամ եմ սխալվել: Հիմա, եթե գործընկերս սխալվել է, ապա իրավունք ունե՞մ, արդյոք, «արձանի» տեսք ընդունել եւ դատափետել նրան: Եթե ես գրեթե ամեն օր ինչ-որ մանրուքի պատճառով բարկանում եմ, նույնիսկ երբեմն սատանայի անունն եմ տալիս, ապա կարո՞ղ եմ խիստ դատել իմ տարիքի կնոջը, որը չի կարողացել իրեն զսպել:
«Փրկվելը», կարծում եմ, հնարավոր է ոչ թե գաղափարախոսությամբ, այլ ուտոպիայով: Այդ հակադրության հեղինակը բրիտանացի սոցիոլոգ Կարլ Մանհայմն է: Ըստ նրա՝ գաղափարախոսությունը լեգիտիմացնում է արդեն իսկ գոյություն ունեցող պայմանները՝ սա ճիշտ է, սա սխալ է, սրանք լավն են, սրանք վատն են: Ուտոպիան (կամ հակաուտոպիան) ոչ թե ցանկալի կամ անցանկալի իրավիճակի մասին ֆանտազիաներ են, ինչպես երբեմն ներկայացվում են. դա մտավոր յուրահատուկ մտափորձ է՝ ինչ կլիներ, եթե… Օրինակ, Թոմաս Հոբսը նման մտափորձ է անում՝ իր դատողությունների հիմքում դնելով այն ենթադրությունը, թե ինչ կլիներ, եթե պետություն գոյություն չունենար: Այդ դեպքում մարդիկ, ըստ Հոբսի, առավոտվանից գիշեր զբաղված կլինեին իրար հոշոտելով, որովհետեւ մարդու բնության մեջ կա գոյատեւելու բնազդը, բանականությունը, հակումը՝ բարձր հոգեւոր արժեքների հանդեպ: Համակեցությունը, անգլիացի փիլիսոփայի կարծիքով, մեր բնույթի մեջ չի մտնում: Հոբսը ոչ թե երազում էր, որ մարդիկ իրար ոչնչացնեն, ոչ էլ՝ զգուշացնում էր, որ դա տեղի չունենա՝ այլ պարզապես ուտոպիայի միջոցով հիմնավորում էր պետության, հասարակական պայմանագրի անհրաժեշտությունը:
Աստվածաշնչի «փրկվելու», երկնային արքայությունը փնտրելու ուտոպիան նույնպես, կարծում եմ, ինչ-որ դրախտային, իդեալական իրավիճակի ցանկություն չէ, կամ սպառնալիք չէ՝ «պատժի» կամ դժոխքի մասին. դա ընդամենը որոշակի վարքագծի անհրաժեշտության հիմնավորում է: «Սիրիր մերձավորիդ, ինչպես ինքդ քեզ» վարքագիծը, իմ համոզմամբ, ռացիոնալ վարքագիծ է, այնպիսի մի վարքագիծ, որն ապահովում է մարդու ներքին անդորրը:
Ընդ որում, եթե այդ վարքագիծը ցուցադրական է, չափից դուրս փութաջան, այսպես ասած՝ «արարողակարգային», դա ոչ մարդուն, ոչ էլ նրա մերձավորներին օգուտ չի բերելու: Նույն գաղափարախոսությունն է դառնում՝ այն իմաստով, որով այդ բառն այստեղ օգտագործվում է: 20-րդ դարի հայտնի կաթոլիկ միաբան Թոմաս Մերթոնը նշում է, որ միաբաններից ոմանք իրենց գործն անում էին այնքան մանրակրկիտ, որ այն դառնում էր ծաղր: Հաջողության էին հասնում նորմալ, համբերատար, հուսալի, հումոր ունեցող մարդիկ, որոնք ոչ մի արտառոց բան չէին անում, պարզապես կատարում էին կանոնակարգի պահանջները: Դա, կարծում եմ, վերաբերում է նաեւ աշխարհականներին:
Այնպես որ՝ սխալվում են նրանք, ովքեր կուրծք են ծեծում՝ ասելով, թե իրենք ինչ-որ մեկին կամ ինչ-որ բան փրկում են: Սխալվում են նրանք, ովքեր այդ մարդկանց ծաղրում են: Բայց նույնքան սխալվում են այն մարդիկ, որոնք կուրծք են ծեծում, պնդելով, թե իբր իրենք փրկվում են:
Արամ ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ
«Առավոտ» օրաթերթ
11.05.2022
