Գուցե մտածել «օպտիկան փոխելու» մասի՞ն
Նոր ժամանակներում՝ մինչեւ 18-րդ դարի երկրորդ կեսը, փիլիսոփաներն Արեւմուտքում վիճում էին այն հարցի շուրջ, թե ինչպես ենք մենք ստանում մեր գիտելիքները: Մի մասն ասում էր, որ դրանք արդեն իսկ կան մեր բանականության մեջ, եւ մեզ մնում է միայն դեդուկտիվ մեթոդով (իսկական, ոչ թե Շերլոկ Հոլմսի) դրանք ստանալ՝ մեր բանականության «վերջնական հիմքերը» հասկանալով: Նրանց ընդդիմախոսները պնդում էին, թե բանականության մեջ չկա որեւէ բան, որը բացակայում է մեր զգայարաններում. Եվ, ըստ այդմ, մեր խնդիրն է հասկանալ, թե ինչ են բնությունն ու հասարակությունն արտատպում մեղրամոմ հիշեցնող մեր ուղեղի մեջ: Այդ երկու տեսակետների կողմնակիցները վիճում էին այնքան ժամանակ, մինչեւ որ Իմանուիլ Կանտը նրանց ասաց՝ սիրելիներս, իզուր եք կռվում, ձեր առաջ քաշած երկճյուղումը (դիխոտոմիան) կեղծ է. աշխարհը, որպես այդպիսին, հնարավոր չէ հասկանալ՝ մենք դրա մասին կարող ենք ինչ-որ բան ասել միայն այն պատճառով, որ ունենք որոշակի «ակնոց» (կատեգորիաներ, օրինակ, ժամանակ կամ տարածություն), որը մեզ թույլ է տալիս այս աշխարհի մեջ ինչ-որ կառուցվածք, ինչ-որ իմաստ գտնել:
Այս փիլիսոփայական օրինակը ես բերել եմ՝ ցույց տալու համար, որ ցանկացած վեճ, ի վերջո, պայմանավորված է մեր օգտագործած «ակնոցով»: Հասարակական գիտություններում շատ է օգտագործվում «օպտիկան փոխելու», «տարբեր օպտիկաներով նայելու» կոչը: Հետազոտողները նկատի ունեն, որ խնդիրները եւ այդ թվում՝ վեճերը, ծագում են այն պատճառով, որ դրանք բնութագրվում են կողմերի կիրառած կատեգորիաներով, որոնք կա՛մ կիրառելի չեն, կա՛մ հնացած են, կա՛մ էլ՝ ընդհանրապես խնդրի հետ կապ չունեն:
Տվյալ դեպքում նկատի ունեմ մի վեճ, որը մի կողմից զուտ ակադեմիական է, տեսական՝ միայն պատմաբաններին եւ քաղաքագետներին հետաքրքրող, իսկ մյուս կողմից՝ հատկապես վերջին 30 տարվա ընթացքում ձեռք է բերել սուր քաղաքական բնույթ՝ այնքան սուր, որ կողմերն իրար անգրագետ եւ շառլատան են համարում, եւ մերժում են դիմացինի գիտնական կամ մտավորական լինելու հավակնությունները:
Խոսքը, պայմանականորեն ասած, «հայդատականների» եւ «պրագմատիկների» բանավեճի մասին է: Առաջինները երկրորդներին համարում են «ապազգային», «պարտվողական», իսկ երբեմն՝ «թուրքամետ»: Երկրորդներն առաջիններին կոչում են «արկածախնդիր», «ցնորքների հետեւից ընկած», «հեքիաթներով ապրող», «ոչմիթիզական» եւ այլն: Առաջինների տեսանկյունից մեր 3 հազարամյակների պատմությունը գրեթե ամբողջությամբ ազգային-ազատագրական պայքար էր, որին ժամանակ առ ժամանակ խանգարում էին ինչ-որ դավաճաններ ու «պարտվողականներ»: Երկրորդների տեսանկյունից՝ այդ նույն պատմությունը (հատկապես 19-րդ դարի երկրորդ կեսից) հիմնականում մոլորությունների եւ «կեղծ ռոմանտիզմի» ընթացք էր, որը հաջողվեց կասեցնել միայն 1988 թվականին:
Բնականաբար, չեմ պատրաստվում խառնվել հեղինակավոր գիտնականների վեճին՝ չնայած մինչեւ վերջ չեմ հասկանում, թե ինչո՞ւ պահանջատերը չի կարող լինել պրագմատիկ, եւ ինչո՞ւ պրագմատիկը պարտադիր պետք է լինի ապազգային կամ անսկզբունքային: Եթե ես անգամ իմանայի, թե ինչպես է լուծվում այդ «անտինոմիան» (դարձյալ կիրառենք Կանտի եզրույթը), ապա համակարգչային երկու էջում այդ հարցին հնարավոր չի լինի պատասխանել: Բայց առաջարկում եմ մասնագետներին, ինչպես նաեւ նրանց գիծը պաշտպանող հրապարակախոսներին եւ ֆեյսբուքյան բանավեճերի մասնակիցներին մտածել հետեւյալ ուղղությամբ: Եթե մեր ժողովրդի մեջ կան այդ երկու մտայնությունները, արդյոք հնարավոր չէ՞ երկուսն էլ օգտագործել նոր քաղաքական խոսույթ ստեղծելու եւ, ի վերջո, ազգային նոր ինքնություն ձեւավորելու համար:
Վստահ եմ, ազգային ինքնությունը մի հավերժ երեւույթ չէ, որը մի անգամ ստեղծվել է ու այլեւս փոփոխելու ենթակա չէ: Դա մշտական սինթեզ է, որը երբեք չի ընդհատվում: Ճիշտ է, ժամանակ առ ժամանակ այդ գործընթացը տեղի է ունենում ավելի բուռն, ինչպես որ դա հիմա ուկրաինացիների մոտ է: Երբեմն մենք մեծամտորեն ասում ենք՝ «դե, այսինչ ազգը նոր է, դրա համար են նրանք ազգային ինքնություն փնտրում, իսկ ահա մենք այնքան հին ենք, որ վաղուց արդեն կայացել-պրծել ենք»: Ա՛յ դա, կարծում եմ, մոլորություն է՝ գործընթացը շարունակվում է՝ գործընթաց, որը տեղի է ունենում միաժամանակ ե՛ւ ինքնաբերաբար, ե՛ւ ինտելեկտուալների գիտակցված ջանքերով (կոնստրուկտիվիզմ):
Այն մարդիկ, որոնք իրենց նպատակը տեսնում են «ժողովրդին 3000 տարվա բարդույթներից ազատելու մեջ», գուցե իրենց վրա չափից դուրս բարդ խնդիր են դրել, կամ գուցե խնդիրը սխալ են ձեւակերպել: (Համեմատեք ծայրահեղ ազատականների հեգնական վերաբերմունքի հետ, թե իբր ավագ սերնդի մարդիկ «խորհրդային երշիկի կարոտախտ» ունեն՝ անցած տասնամյակներում ոչ միայն երշիկ կար): Բարդույթների հարցը նույնպես այդքան միանշանակ չէ: Նախ՝ եթե խոսքը ոչ թե անհատի, այլ հասարակության մասին է, ապա ավելի ճշգրիտ կլիներ Յունգի «կոլեկտիվ անգիտակցականի» մասին խոսել: Ինչո՞ւ դա չընկալենք որպես ինչ-որ էներգիա, որը կարելի է օգտագործել պետականաշինության, ազգաշինության համար: Մոտավորապես այդպես էին 1960-70-ական թվականներին վարվում հայ կոմունիստները եւ նրանց հետ համագործակցող մտավորականները:
Այն մարդիկ, որոնք, ըստ էության, խոսում են քաղաքական արդիականացման դեմ, գուցե մտածեն Դայմոնդ Ջարեթի «ցանկապատի» մասին՝ երբ մենք հստակ սահմանագիծ ենք դնում. այն հարցերում, որտեղ ուժեղ ենք, ինչ-որ բաների հասել ենք, թողնենք ամեն ինչ, ինչպես որ կա, պահպանենք, իսկ այնտեղ, որտեղ հետ ենք մնացել, աշխարհին համաքայլ չենք, դանդաղ, բայց վճռական քայլերով վերափոխենք հասարակությունը, դրա մշակույթը: Այո՛, սկզբից հասարակությունը, հետո՝ քաղաքական ինստիտուտներն ու տնտեսությունը:
…Եվ ամենակարեւորը՝ իրար վրա մատ թափ չտանք:
Արամ ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ
«Առավոտ» օրաթերթ
22.03.2022
