Ազգագրագետ, պետական-հասարակական գործիչ Սերիկ Դավթյանի Մագադանը
Երախտաշատ արվեստագետ, ազգագրագետ, պետական-հասարակական գործիչ, մանկավարժ, ՀՍՍՀ Արվեստի վաստակավոր գործիչ Սերիկ Ստեփանի Դավթյանը (1893-1978թթ.) մեկն է այն եզակի հայուհիներից, որը ողջ կյանքում ստեղծագործել ու ծառայել է հայ մշակույթին ու գիտությանը: 1937թ. ստալինյան ռեժիմի օրոք, անհիմն մեղադրանքների ու զրպարտության պատճառով Ս. Դավթյանը ձերբակալվել եւ դատապարտվել է 10 տարվա ազատազրկման, աքսորվելով հեռավոր Մագադան: Այստեղ անցկացրել է իր կյանքի ամենածանր օրերը: 1946թ. վերադառնում է Հայաստան, զրկված լինելով քաղաքացիական իրավունքից, նրան 5 տարի արգելվում է նաեւ բնակվել Երեւանում: Հաստատվում է Դիլիջանում՝ ղեկավարելով քաղաքի Ղ. Աղայանի անվան գրադարանը: 1956թ. արդարացվում է, որից հետո ամբողջապես նվիրվում արվեստին ու գիտությանը, մինչեւ կյանքի վերջ (1978թ.) աշխատելով ՀՍՍՀ ԳԱ Արվեստի ինստիտուտում: Իր կյանքի հասուն տարիքում նա գրելիք հիշողություններ շատ ուներ եւ հնարավորինս այն իրականացնում է՝ չնայած հսկայական ծանրաբեռնվածությանն ու առողջության վատթար վիճակին: Իր հուշերը Ս. Դավթյանը սկսել է գրել 1972թ., որն անավարտ է մնացել: Ստորեւ, առաջին անգամ ներկայացվում է նրա աքսորյան անտիպ հուշագրությունից մի հատված, որի ամբողջական տարբերակն ավելի ուշ կլինի գրքի տեսքով: Ընտրվել է հուշագրության այն հատվածը, երբ այրվող «Ջուռմա» հայտնի նավը աքսորյալներին տանում է Կոլիմա:
…Փոթորիկ, Թաթարական նեղուց, Սախալին, Կոլիմա, դժոխքի տանջալից ճանապարհ: Մա՜հ, փրկություն, ա՜հ, միեւնույն է, մարդիկ հոգնած են, անասելի տանջված, մարմինները մաշված ու քամված, հոգին տանջված: Կատաղի փոթորիկ է, նավերը չեն կարող մոտենալ միմյանց: Նրանք երկուսն էլ կկործանվեն: Նավերը շատ բարձր են, ո՞վ կարող է թռչել մի նավից մյուսը: Անհնարին է եւ ով կարող է ամեն մեկին գրկել ու մի նավից փոխադրել մյուսը… Ազատազրկվածները շատ են, անկարելի է: Հրաշքը երեւի կարողանան կատարել պայքարող նավաստիները, զինվորները:
Օգոստոս ամիսն է, բայց ցուրտ է: Թող ցուրտ լինի: Մենք շնչում ենք մաքուր օդը: Որքա՛ն դուր է գալիս այս փոթորկածին օդը… Մահը շատ մոտ է, թվում է, որ տեղիցդ պոկվես, նա քեզ իսկույն անդունդը կտանի եւ վերջ… Մեզ նորից ներս են տանում տվինդեկ: Նեխած օդ, հրդեհի հոտ, հոտած սնունդ… Ճռճռալով, տնքալով նավը առաջ է գնում: Այսպես այրվելով, պայքարելով չմարվող հրդեհի հետ, նավը հինգ օր, հինգ գիշեր, հերոսաբար առաջ է գնում եւ մեզ հասցնում Բուխտա Նագայեւո՝ Կոլիմայի դուռը: Նավում իմ կողքին նստած է մի շատ համակրելի կին Ուկրաինայի Պոլտավշչինայից: Նրա հագին իր տարազի ասեղնագործված շապիկն է: Սավանի վրա, կիսախավարում ես ընդօրինակում եմ ժողովրդական ասեղնագործությունը: Ուկրաինուհին պատմում է իրենց ասեղնագործությունների մասին: Բոլոր բառերը չեմ հասկանում, բայց դուր է գալիս նրա զրույցը, այնպես մոտ է ինձ այդ անմեղ կինը, որ չես հասկանում, թե որ դաժան ձեռքն է այս խեղճ, անմեղ գեղջկուհուն բանտարկել, աքսորել: Ասեղնագործությունը հանգստացնում է:
Կարդացեք նաև
– Ո՞ւմ համար ես ասեղնագործում,- հուսահատ հարցնում է Անուշը,- ո՞ւմ համար, շնաձկների՞, չէ՞ որ մենք մեռնելու ենք…
– Անուշ ջան, մի՜ հուսահատվիր,- ասում եմ,- մեզ չեն բերել Օխոտյան ծովում խեղդելու, կտեսնես, մեզ ափ կհանեն…
Իմ բարի, ազնիվ Անուշը, տառապանքներիս ընկերը, միամիտ, մաքուր լոռեցի Անուշը հանգստանում է: Գնչու կանայք լաց են լինում, մտածում են իրենց հարազատների մասին: Ես մոտենում եմ եւ իսկական գուշակողի նման բռնում եմ մեկի ձեռքը, ափը նայում եւ խորհրդավոր կերպով գուշակություններ անում. «Դուք դուրս կգաք, կհանդիպեք ձեր հարազատներին»: Գնչուհիները նայում են ինձ, ժպտում, փաթաթվում եւ պարում ուրախության պարը, կրակոտ պարը լռության, կիսախավարի, կապանքների մեջ… Իսկ ե՞ս… Որքա՛ն հուսահատ եմ, ո՞ւր են տանում, ինչպե՞ս են այժմ իմ երեխաները, իմ սիրուն Ներիկը, իմ որբացած աղջիկը, իմ չարաճճի Ոզնիկը (որդին՝ Վիլենը-Մ.Ք.):
– Ամո՜ւր կաց,- ասում եմ ինքս ինձ,- ամո՜ւր կաց, ձախորդ օրերը վե՛րջ կունենան…
Նավում շատ վատ էին կերակրում: Հինգ օրից հետո, երբ մեզ ափ դուրս հանեցին, մենք նման էինք ուրվականների: Փորձված կանայք իսկույն հիվանդ ձեւացան, տեղավորվեցին բեռնատար ավտոների վրա, իսկ մենք ոտքով, հինգ-հինգ շարք կանգնելով քայլեցինք դեպի չգիտենք թե ո՞ւր: Հրացաններով զինված պահակները քայլում են առաջից, կողքերից, շարքերի վերջից: Գնում ենք… Մեր ոտքի տղամարդու կոշիկները ծանր են, հազիվ փոխում ենք ոտքը ոտքի հետեւից, ձա՜խ աջ, ձա՜խ աջ… Բայց օդը՝ ծովի ձկնոտ, նավթոտ օդը: Այլեւս ծովի վրա չենք, ազատվել ենք դաժան, խարդախ Օխոտյան ծովի մահացու գրկից: Քայլում ենք գետնի վրա, ամուր է հողը, ո՞ւր ենք գնում… Մեր վերեւում երկինքն է, ոտքի տակ ամուր հողը: Շնչում ենք օդ ինչքան ուզենք: Քայլում ենք երերալով, միմյանց ձեռք բռնած, հինգ-հինգ: Շուրջը լեռնային պեյզաժներ են, նայի՛ր, կշտացի՛ր…
– Տեսա՞ր Անուշ,- ասում եմ,- չխեղդվեցինք, շնաձկների բաժին չդարձանք:
– Է՛հ,- տխուր հոգոց է հանում Անուշը:
Բուխտա Նագայեւո-Նախոդկայից մինչեւ Մագադան անհայտ վայրը յոթ կիլոմետր է, քայլում ենք անվերջ: Ճանապարհին անցնում ենք տղամարդկանց ճամբարի մոտով: Շատ են ճամբարները ու բոլորը լիքը մարդկանցով: Դրանք տրանզիտային ճամբարներ են: Ծովով բերել են եւ բանտարկյալներին այստեղից պետք է ուղարկեն աշխատանքային ճամբարներ, դեպի հյուսիս, ոսկու հանքերը, անտառները, ծառեր կտրելու եւ այլ տեղեր: Ամեն տեղից երեւում են հսկիչ պահակների դիտակետ աշտարակները: Որքա՛ն դաժան են… Աշտարակի վրա, ծածկի տակ, զենքով ու դիտակով զինված հսկում են: Որքա՛ն շատ են բանտարկյալները եւ որքան շատ են երիտասարդ պահակները: Բան ու գործ թողած հեռու հայրենիքից՝ բանտարկյալներ են կուտակված երկրի հեռավոր վայրերում: Եվ որքան հանրօգուտ գործ կարող էին անել, այժմ անգործ կանգնած հսկում են, որ ոչ ոք չփախչի՛… Միլիոնները փախչեն, ո՞ւր փախնեն Կոլիմայից, Օխոտյան ծովի՞ց… Որքան գործ է ավերված, որքան ստեղծագործություն կործանված, որքա՛ն կյանք փչացած, անտեղի, առանց մեղքի… Քայլում ենք հազարներով, չգիտենք թե ո՞ւր, չգիտենք թե ինչո՞ւ… Ամեն օր նավերը մայր ցամաքից այս նավահանգիստն են դուրս թափում հազարավոր բանտարկյալների: «Անմեղ մեղավորներ»՝ նրանց մայրերը, քույրերը, եղբայրները, հեռավոր ու մոտիկ բարեկամները, բարեկամների ազգականները եւ այդպես անվերջ: Ամեն ինչ խառնվել է ու միլիոնները քշվել են հեռու հեռաստան տանջվելու, ճնշվելու, հիվանդանալու, մեռնելու… Ինչո՞ւ, ինչո՞ւ, ինչո՞ւ… Ո՞վ եւ ե՞րբ կպատասխանի: Մեզ ստուգում ու ստուգում են՝ անուն, ազգանուն, հայրանուն, ծննդյան թիվ, դատվածության հոդվածը, չափը…: Ամեն օր, օրական մի քանի անգամ, տարինե՛ր… Վերջապես հասնում ենք քաղաքի ծայրամասը՝ բաղնիք: Հանվում ենք ցեմենտի հատակի վրա: Հագուստը շարում ենք մետաղյա ձողին, հանձնում տղամարդուն, նրանից մետաղյա համար ստանում: Պահակները պետերի հետ կանգնած են մեր շուրջը, լկտի հայացքով դիտում են մեզ, ոտից գլուխ: Կանայք չգիտեն ինչպես իրենց պաշտպանեն անհամեստ հայացքից: Մազերով ծածկվում են, բայց ինչպե՞ս ամբողջապես ծածկվել: Մի հրեուհի ուզում է ամոթից արագ ներս մտնել, ինքն իրեն ծածկելով.
– Ի՞նչ ես տանում,- կոպտորեն հարցնում է պահակը:
Խեղճ կինը վախեցած տարածում է ձեռքերը: Ի՞նչ կարող է ներս տանել մերկ բանտարկյալը, մեզ արգելված է որեւէ բան ներս տանել, բացի մետաղե համարից: Մեզ տալիս են բոլորովին նոր կարած փոխնորդ, հագուստ, գուլպաներ, կոշիկներ: Ափսո՛ս, Կազանում ստացած մեր կոշիկները ջրում չէին թրջվում, իսկ սրանք ծծում են ջուրը: Կազանի հագուստը ավելի հաստ կտորներից էր, իսկ սրանք՝ չթից: Դուրս ենք գալիս: 1939թ. օգոստոսն է: Նորից ստուգում, նորից հինգ-հինգ քայլում ենք դեպի մեր ճամբարը. նորից ստուգում: Վերջապես անցնում ենք դարպասը: Տանում են ճաշարան: Նավի հոտած ճաշերից հետո ճամբարի ճաշը թարմ եւ համեղ է թվում: Թուլացած ընկել ենք նստարանների վրա, ագահորեն խմում ենք թեյը: Մեր բարաքը փայտից է կառուցված, տախտակների արանքից փչում է ցուրտ քամին: Բարաքը երկար է, կիսամութ, անհրապույր: Չեն թողնում, որ պառկենք հանգստանանք: Տանում են բժշկական քննության: Ամեն օր երեկոյան ժ. 23.00-ին, տաք մուշտակներով, գլխարկով ու վալենկաներով մեր պահակները գալիս են մեզ ստուգելու: Մենք կանգնած հերթով ասում ենք մեր անուն, հայրանուն, ազգանունը, դատվածության հոդվածը, բանտարկության, հետագա ձայնազրկության ժամկետը: Եվ այդպես ամեն օր, որից հետո կարող ենք պառկել քնելու:
Մերի ՔԵՇԻՇՅԱՆ
նկարում՝ Սերիկը Մագադանում, 1944թ.
«Առավոտ» օրաթերթ
05.03.2022
