1994-1997թթ.-ին ՀՀ նախագահի գլխավոր խորհրդական, հատուկ հանձնարարությունների գծով դեսպան, պատմաբան Ժիրայր Լիպարիտյանը դեռեւս 2021թ. դեկտեմբերի 21-ին հրապարակված «Մի քանի խոսք «քննադատների» մասին» վերնագրով հոդվածում հետեւյալն է ասում. «Այդ քննադատներն իմ աշխատանքներից ոչ մեկի վերաբերյալ համապատասխան վերլուծություն չեն արել, դրանց շուրջ այլընտրանքային վերլուծություն չեն ներկայացրել։ Խոսքը վերաբերում է «Հայաստան-Թուրքիա» խորագրով իմ վերջին հատորին, Ղարաբաղյան վերջին պատերազմին առնչվող իմ համահեղինակած Սպիտակ թղթին, հարցազրույցներին։ Այնտեղ ընթերցողը կգտնի մեզ հուզող հարցերի համապարփակ ու համակարգային վերլուծություն եւ հիմնավորում՝ զերծ գաղափարախոսական զեղումներից ու քաղաքական նկատառումներից»։ «Առավոտը» թուրքագետ, ԵՊՀ արեւելագիտության ֆակուլտետի դեկան Ռուբեն Մելքոնյանին խնդրեց կարծիք հայտնել նշյալ նկատառման վերաբերյալ։
Ռուբեն Մելքոնյանը նախ նշեց. «Ժիրայր Լիպարիտյանի այդ գիրքը, որը հիմնված է նրա նաեւ գործունեության, նրա ունեցած մասնակցության վրա, պարտավոր էի կարդալ որպես մասնագետ։ Բայց ընթերցանության ընթացքում (մանավանդ նա շատ է ասում, թե չեն կարդում, բայց քննադատում են) հանդիպել եմ բազմաթիվ սխալների, բազմաթիվ ոչ ճիշտ ձեւակերպումների եւ իր հայտարարությանը հակասող ձեւակերպումների։ Նա ասում է, որ ինքը զերծ է մնացել քարոզչական, քաղաքական գնահատականներից, մինչդեռ կիրառել է տերմիններ, որոնք գիտական համարել չի կարելի, օրինակ՝ «ոչմիթիզականությունը», որը ես չգիտեմ, թե ինչ գիտական տերմին է։ Նույնը եւ «հայդատականությունը»։ Գիտեմ, որ այն որոշակի ուժի կողմից շրջանառվող քաղաքական տերմին է, եւ ոչ գիտական։ Այնպես որ, կա տարընկալում՝ Ժիրայր Լիպարիտյան գիտնակա՞ն, փորձագե՞տ, թե՞ նախկին պաշտոնյա եւ որոշակի քաղաքական ուժերի հանդեպ ատելություն տածող մարդն է այդ գիրքը գրել»։
Բացի վերոնշյալը, ըստ Ռուբեն Մելքոնյանի, Ժիրայր Լիպարիտյանի հեղինակած գրքում կա Թուրքիայի իմացության ակնհայտ պակաս կամ փաստերը ոչ ճիշտ ներկայացնելու խնդիր. «Մասնավորապես, ներկայացվում է, որ ցեղասպանությունից հետո Թուրքիայում մնացել են հայեր եւ կարողացել նորմալ ապրել։ Սա կատարելապես սխալ է, որովհետեւ ցեղասպանությունից հետո Թուրքիայում մնացել են շատ փոքր թվով հայեր, որոնք ամբողջ հանրապետական Թուրքիայի պատմության ընթացքում ենթարկվել են տարատեսակ հալածանքների, իսկ ազատության ցանկացած դրսեւորման ժամանակ ֆիզիկապես ոչնչացվել են՝ հոգեւորականներ, լրագրողներ, քաղաքական գործիչներ… հեղինակի մյուս դիտարկումը Թուրքիայի հետ կապված այն է, որ մենք Թուրքիան որպես սպառնալիք ենք ներկայացնում, եւ իրականում այդպես չէ։ Հիմնավորում է, որ արցախյան առաջին պատերազմի ժամանակ Թուրքիան չի մտել Հայաստան, այսինքն՝ չի հարձակվել ՀՀ-ի վրա։ Ժիրայր Լիպարիտյանը, սակայն, անտեսում է Թուրքիայի երկու նախագահների հայտարարությունները, որոնք զորքերը բերել էին մարտական պատրաստության առաջին աստիճանի, մոտեցրել սահմանին։ Թուրքիայի նախագահ Թուրգութ Օզալը հայտարարում էր, որ մի երկու ռումբ պետք է նետել Երեւանի վրա, որ Հայաստանը պետք է զգա թուրքական ժանիքը, եւ այլն։
Լիպարիտյանն անտեսում է այն հանգամանքը, թե ինչու Թուրքիան չի կարողացել հարձակվել Հայաստանի վրա։ Նա դա որպես Թուրքիայի բարի կամքի դրսեւորում է ներկայացնում, ոչ թե աշխարհաքաղաքական իրավիճակի հետեւանք, մասնավորապես՝ ռուս մարշալ Շապոշնիկովի հայտարարության հետեւանք, որ եթե թուրքական զորքն անցնի հայ-թուրքական սահմանը, կհայտնվենք երրորդ համաշխարհային պատերազմում։ Թեմայի շուրջ բազմաթիվ այլ դիտարկումներ եւս ունեմ, որոնք ցանկանում եմ համապարփակ եւ գրավոր ներկայացնել, մանավանդ, երբ Ժիրայր Լիպարիտյանն անընդհատ նշում է, որ իր գիրքն արձագանք չի ստացել։ Ես, որպես թուրքագետ, փորձելու եմ դա ներկայացնել, որովհետեւ կան տարրական սխալներ, որոնք Թուրքիայի պատմության իմացության անգամ մակերեսային մակարդակի դեպքում ակնհայտ կլինեն»։
Կարդացեք նաև
Մեջբերեցինք Ժիրայր Լիպարիտյանի նաեւ հետեւյալ պնդումը. «Երբ վերջերս ինձ տրված հարցին, թե արդյո՞ք Թուրքիան ու Ադրբեջանը Հայաստանի համար վտանգ են ներկայացնում, պատասխանել եմ՝ «Ոչ», նկատի եմ ունեցել վտանգի այն սահմանումը, որն ինձ հարց ուղղողներն ու իրենց ուղարկողները նկատի ունեն որպես վտանգ. այսինքն, որ «թուրքը» առաջին իսկ առիթով գալու ու ջարդելու է մեզ։ Վտանգներ, անշուշտ, կան. թղթակցի այդ հարցին, վստահաբար, պետք է ավելի լայն, պարզաբանող պատասխան տայի, դա էլ է ճիշտ։ Իսկ մյուս կողմից՝ այդ մասին այնքան եմ գրել ու խոսել»:
Ռուբեն Մելքոնյանն այսպես է արձագանքում. «Դա իր տասնամյակների թեզն է, որը հիմա ավելի է կարծրացել։ Դա եւս սխալ է, որովհետեւ այդ թվում 2020թ.-ի պատերազմի ժամանակ տեսանք, որ երբ անզեն հայերը հայտնվում են ադրբեջանական վերահսկողության ներքո, ադրբեջանցին առաջինը, որ ուզում է անել, հային սպանելն է։ Պարոն Լիպարիտյանը կարող է տեսնել հայերի զանգվածային սպանդի բազմաթիվ տեսանյութեր, կամ մահապատիժների տեսարաններ, երբ, օրինակ, տարեց հայերն ադրբեջանցիների կողմից 2020թ.-ին սպանվում, գլխատվում են։ Ի՞նչ է սա, եթե ոչ հայերին տեսնելուն պես նրանց սպանելու կամ վնասելու ադրբեջանա-թուրքական բնազդ։ Երկրորդ, թուրքական սոցհարցումներն անգամ ցույց են տալիս, որ թուրք բնակչության մի ստվար զանգված հային չի դիտարկում անգամ որպես հարեւան։ Սա տասնամյակներ տեւած սոցհարցումներում անփոփոխ պատկեր է։ Թուրք հասարակությունում հայերի հանդեպ ատելությունն ինստիտուցիոնալ բնույթ ունի։ Ես սա ասում եմ ոչ թե նրա համար, որ հայ եմ, այլ որովհետեւ որպես թուրքագետ՝ ասում եմ օբյեկտիվ իրականությունը։ Թուրքիա պետության պաշտոնյաների ելույթները՝ սկսած Աթաթուրքից, մինչեւ այսօրվա նախագահ Էրդողան, լի են հայերի հանդեպ ռասիստական ձեւակերպումներով։ Այն, ինչ Աթաթուրքը հայերին ասում էր հարյուր տարի առաջ, հիմա Էրդողանն է ասում՝ «հայերը տեռորիստական ժողովուրդ են»։ Ուստի Թուրքիայի քաղաքականության, պատմության մեջ հակահայկականությունն ակնհայտ է։ Բացի այդ, նաեւ գրականության մեջ. պարոն Լիպարիտյանն արդյոք կարդացե՞լ է թուրքական գրականության հայտնի գործիչների ստեղծագործությունները, որոնցում հայերը ներկայացվում են որպես բացասական հերոսներ, խաբեբաներ, սպանվելու ենթակա մարդիկ… չէ՞ որ գրականությունն ազգային մտածելակերպի դրսեւորում է։
Վերջիվերջո, կարծեմ պարոն Լիպարիտյանը թուրքերենին տիրապետում է. հեչ չի նայե՞լ թուրքական ասացվածքներն ու դարձվածքները հայերի մասին, որոնք պարունակում են վիրավորանք, ռասիզմ։ Գիտեք, ես չեմ էլ ուզում ասել, թե ամեն ինչ շատ վատ է, թե ոչ մի դրական բան չկա, բայց գիտնականի հիմնական գործառույթն այն է, որ լինի ոչ կատեգորիկ գնահատականների կրող եւ իրավիճակին կարողանա նայել համակողմանի։ Հիմա պարոն Լիպարիտյանը ներկայացնում է փայլուն, դրական, շատ լավ Թուրքիայի կերպար եւ ասում, թե սխալ են հետեւյալ պնդումները՝ «տպավորություն է, որ Թուրքիան ուզում է հարձակվել՝ մեզ կոտորել», «Ադրբեջանը սպառնալիք է»… Ասում է, թե մենք զոհի բարդույթի մեջ ենք եւ մեզ թվում է, որ թուրքը հայտնվի՝ մեզ սպանելու է։ Պարոն Լիպարիտյանը կատարելապես սխալ եւ կատեգորիկ ձեւակերպումներ է անում։ Ես նրա գրքում չեմ տեսել, որ նա տեղ թողնի մտածելու, որ գուցե կան նաեւ այլ երեւույթներ եւ կարծիքներ։ Նա կատեգորիկ գնահատականներ է ներկայացնում, թե մենք Թուրքիան այնքան էլ լավ չենք ճանաչում, թե Թուրքիան այդքան էլ սպառնալիք չէ եւ Թուրքիայի հետ պետք է երկխոսել։ Այո, պետք է երկխոսել, բայց եթե Թուրքիան այդ երկխոսությունը տեսնում է միայն իր համար կայուն նախապայմանների գնով, դա արդեն երկխոսություն չի, այլ թելադրություն։ Թուրքիան է քեզ թելադրում, թե ինչ պետք է անես»։
Նշենք, որ Ժիրայր Լիպարիտյանը «Մի քանի խոսք «քննադատների» մասին» հոդվածում նաեւ հետեւյալ նկատառումն էր արել. «Յուրաքանչյուր քաղաքացի, որն ուզում է մտածել ու գիտակցված եզրակացության հասնել, պետք է ինքն իրեն հարց տա. ովքե՞ր են, որ վտանգ ներկայացրին եւ ներկայացնում են հիմա էլ, ովքե՞ր են այլ պետությունների ջրաղացին ջուր լցնողները: Նրա՞նք, ովքեր իրատեսորեն զգուշացրին պատերազմի անխուսափելիության եւ այդ պատերազմը կորցնելու հավանականության մասին, ովքեր փորձեցին փոխզիջումների հիման վրա, նվազագույն վնասներով հակամարտությունը կարգավորել եւ Արցախն ու Հայաստանը զերծ պահել ավելի մեծ աղետներից։ Թե՞ նրանք, ովքեր գերհայրենասիրական լոզունգներով՝ «ոչ մի թիզական», այսպես կոչված՝ պահանջատիրական, մեզ շրջապատող իրականությունների անտեսմամբ ու ցնորային սցենարներով մեր բախտը պատերազմի՛ եւ ո՛չ խաղաղության հետ կապելով, մեզ տարան այդ պատերազմին՝ անասելի եւ բազմաթիվ առումներով անդառնալի կորուստներ պատճառելով ե՛ւ Հայաստանին, ե՛ւ Արցախին»։ Հարցադրումը վերահասցեավորեցինք Ռուբեն Մելքոնյանին։
Մեր զրուցակիցը պատասխանեց. «Այստեղ էլ կա հստակ միտում, որովհետեւ Հայաստանի որեւէ իշխանություն երբեք չի ասել, թե չի գնալու փոխզիջման։ Սերժ Սարգսյանն, օրինակ, անընդհատ կրկնում է, որ ինքը երբեք չի եղել «ոչմիթիզական» եւ պատրաստ է եղել փոխզիջման։ Եթե չեմ սխալվում, երկրորդ նախագահը եւս հայտարարել է, որ լուծումը պետք է լիներ փոխզիջումներով։ Առաջին նախագահի մոտեցումներն ավելի քան հայտնի են։ Ուստի, ո՞ւմ է դա ասում Ժիրայր Լիպարիտյանը։ Ո՞վ է ջուր լցրել թշնամի պետությունների ջրաղացին եւ ո՞վ համաձայն չի եղել փոխզիջումների։ Փոխզիջումների տրամաբանությունը եղել է այն, որ պետք է գնալ այնպիսի զիջումների, որ Արցախի ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքը չոտնահարվի։ Դա չի նշանակում, թե մաքսիմալիստական է այդ դիրքորոշումը։ Հայտնի է, որ պարոն Լիպարիտյանն այս իշխանությունների ջատագովն է, եւ նախորդ իշխանությունների հանդեպ իր ատելությունն, ի դեպ, այդ գրքում շատ ակտիվ դրսեւորվում է։ Եթե նա հանդես է գալիս որպես գիտնական, ապա ասեկոսեների մակարդակի մեջբերումներ անելը գրքում, օրինակ՝ «Ռոբերտ Քոչարյանը տիրապետում է մի քանի միլիարդ դոլարի»… սա գիտնականը, եթե ասում է, պետք է ապացուցի։ Եթե կրկնում է ասեկոսեն, ուրեմն գիտնական չի։ Այսինքն, ես խնդիր ունեմ տեսնելու, թե իր գիրքն ի՞նչ ժանրի է՝ ասեկոսեների՞, քաղաքակա՞ն, գիտակա՞ն, փորձագիտակա՞ն, թե այդ ամենի համախումբը։ Պարոն Լիպարիտյանը հիմա էլ շատ լավ ընկալվում է այս իշխանության կողմից. եկավ ԱԺ, նրան դիմավորեցին որպես առաքյալ եւ նրա թեզերը սկսեցին ներկայացնել որպես պրագմատիզմի դրսեւորում… հիմա Ժիրայր Լիպարիտյանին պետք է հարցնել. երբ Սերժ Սարգսյանն ասում էր «Աղդամը մեր հայրենիքը չէ», ո՞վ էր Աղդամի նուռը գրկում, նկարվում ու ասում՝ «Աղդամն իմ հայրենիքն է»… այսօրվա ԱԺ նախագահն էր։ Կամ՝ ո՞վ էր ասում «Արցախը Հայաստան է եւ վերջ», որն ընկալվում էր որպես հայրենասիրության գերդոզավորում, մինչդեռ համաշխարհային դիվանագիտական նորմերի ուղղակի ջախջախում էր։ Այսինքն, բանակցում ես ու հայտարարում, որ «Արցախը Հայաստան է եւ վե՞րջ»… բնականաբար, դրանից հետոյի քայլերը որպես դիվանագիտություն որակելն անհնար է։ Այսինքն, Ժիրայր Լիպարիտյանը պետք է թիրախը հստակեցնի եւ ասի, որ Նիկոլ Փաշինյանի իշխանությունն է, որը գնացել է ոչ թե հայրենասիրական, այլ պոպուլիստական քայլերի։ Եվ ոչ միայն Փաշինյանը, այլեւ ողջ թիմը, այդ թվում՝ նախկին ԱԳ նախարար Զոհրաբ Մնացականյանը։ Պատկերացնո՞ւմ եք՝ ԱԳ նախարարը, լինելով միջազգային հեղինակավոր հաղորդման հյուր, ասում է, թե «Հայաստանն այլեւս նախկինը չէ, եւ այլեւս ճամպրուկներով փող չեն տանում նախագահական նստավայր»… Եթե սա դիվանագիտություն է, իսկ ասողը՝ դիվանագետ, ապա այստեղ շատ հարցականներ են ի հայտ գալիս։ Այնպես որ, Ժիրայր Լիպարիտյանը պետք է ուղիղ նշի թիրախները եւ մատնանշի, թե այդ ամենն ինչի՞ պատճառով է, ո՞րն է նպատակը։ Երբ հայտարարում էին, որ «Արցախը Հայաստան է եւ վերջ», արդյոք, իրո՞ք մտածում էին, որ դա այդպես է լինելու, որ հասնելու են դրան։ Թե գուցե մտածում էին, թե այդ պահին քանի մարդ կծափահարի իրենց ու քանի «լայք» կստանան»։
Զրուցեց Լուիզա ՍՈՒՔԻԱՍՅԱՆԸ
«Առավոտ» օրաթերթ
26.02.2022
