Իմ զրուցակիցն է ԽՍՀՄ եւ ՀՀ ճանաչված դրամատուրգ, արձակագիր, մանկագիր, երգիծաբան Գեւորգ Սարգսյանը։ Նրա ստեղծագործական ներկապնակը բազմագույն է, հատկապես վառ գույներով է արտահայտված թատերգություններում։
Հարցազրույցը ներկայացնում է թատերագրի նկատառումները, մտահոգությունները հայ թատերարվեստի այսօրվա իրավիվիճակի մասին։
– Պարոն Սարգսյան, տասնյակ տարիներ ճանաչելով Ձեզ, հետեւելով Ձեր գործունեությանը, մշտապես հիացել եմ ձեզանով։ Հիմա էլ, 88 տարեկանում, շարունակում եք ստեղծագործել, հանդես գալ որպես խմբագիր։ 1992-2014 թվականներին, մինչ Ձեր 80-ամյակը, Դուք ղեկավարում էիք Մայր թատրոնի գրական բաժինը։ Ի՞նչը ստիպեց Ձեզ պես գործունյա մարդուն հեռանալ ասպարեզից։
– Ես մշտապես մեծ տեղ եմ տվել երիտասարդներին։ Գտնում եմ, որ նրանք մեր ապագան են, բանական մարդուն չի կարող չհետաքրքրել ապագան։ Մի՞թե երիտասարդներին տեղ տալը սոսկ նրանց ինչ-ինչ հարցերում քաջալերելն է։ Իհարկե՝ ոչ, տեղ տալ, առաջին հերթին նշանակում է զիջել նրանց` արտահայտվելու հնարավորություն տալ։ 80 տարեկանը այն տարիքն է, երբ հանգիստ խղճով կարելի է գնալ թոշակի, տեղը զիջելով երիտասարդներին։ Այստեղ կարողության խնդիր չկա։ Բնականաբար, ես կարող էի աշխատել, բայց երիտասարդներն էլ ունեն անելիք ու ասելիք։
– Վարպե՛տ, Ձեր թատերգությունները բեմադրվել են նախկին ԽՍՀՄ պետությունների բազմաթիվ թատրոններում, Դուք նաեւ առաջին հայ հեղինակն եք, ում պիեսը բեմ է բարձրացել Մոսկվայի ակադեմիական «Փոքր» թատրոնում, արժանացել հայտնի մշակութային գործիչների ուշադրությանը: Հիշո՞ւմ եք քանի պիես եւ քանի թատրոններում է բեմադրվել։
Կարդացեք նաև
– Ժամանակին թատրոնները մեր մինիստրություն էին ուղարկում այդ տվյալները, ոմանք նաեւ ինձ ազդագրեր էին ուղարկում, կամ թերթերի օրինակներ, որտեղ գրված էր լինում ներկայացման հաջողության մասին։ Իմ տվյալները մինչեւ 1982 թվականն են հասնում, դրանից հետո թե քանի թատրոն ինչ է բեմադրել եւ որտեղ` չգիտեմ։ Բայց մինչ 1982 թվականը իմ 12 պիեսներ բեմադրվել եւ ցուցադրվել են Խորհրդային միության 120-ից ավելի թատրոններում։ Իսկ Ձեր նշած «Փոքր» թատրոնում բեմադրված ներկայացումը՝ «Գլխապտույտ» պիեսի բեմականացումն էր՝ խաղացվել է 112 անգամ:
– Ձեր գրական ակունքը որտեղի՞ց է բխում, որտեղի՞ց եք սնունդ առել, ո՞ւմ հետեւորդն եք համարվում։ Թատրոնի դպրոցի հիմքը ո՞րը պետք է լինի։
– Ակունքը հայն է, ազգն է, ազգային գաղափարախոսությունն է։ Նկատեք, ես գրել եմ պատմական դրամաներ Սասունի հերոսների մասին, գրել եմ Մաշտոցի, Խորենացու, Նարեկացու մասին պիեսներ, իսկ իմ սատիրական պիեսները ներկայացրել են իմ ժամանակը։ Այն, ինչը ինձ սարսափեցրել է, կամ գոնե դուր չի եկել։ Եվ թատրոնի դպրոցի հիմքն էլ ժամանակն է։ Ժամանակի ասելիքն է։
– 1970-ականներին Ձեր համարձակ պիեսներից մեկը հրաժարվում էին բեմադրել, սակայն այն ի վերջո բեմադրվեց Արտաշատի թատրոնում, պատմեք այդ մասին։
– 1972 թվականին Վարդան Աճեմյանը, ում սանն եմ եղել ինստիտուտում, դիմեց ինձ, ասաց, որ մի պիես ներկայացնեմ իրեն, ուզում է բեմադրել։ Որոշ ժամանակ անց, երբ խելքի բերեցի, տարա «Մի հավատացեք խելագարին» պիեսը։ Կարդացել էր։ Հաջորդ օրը ինձ զանգ տվեց ու կանչեց թատրոն։ Գնացի, աշխատասենյակում անհանգիստ քայլում էր, թվում էր, թե չգիտի որտեղից սկսի։ Զգացի, որ չի հավանել։ Նստեց ու ասաց՝ «Էս ի՞նչ ես գրել։ Բրեժնեւի ժամանակները եւ սատիրա՞։ Ու ուզում ես ես սա բեմադրե՞մ։ Գնա, ու մի այլ գործ բեր»։
Ես դուրս եկա մտքերով ու կատարվածի մասին պատմեցի ընկերոջս` Մայիս Ռաֆայելյանին, ով այդ տարիներին Արտաշատի թատրոնի գլխավոր ռեժիսորն էր։ Խնդրեց պիեսը, կարդաց, ոգեւորվեց ու բեմադրեց Արտաշատում։ Դե նա էլ ջահել էր ու արյունը եռում էր երակներում, ի տարբերություն Աճեմյանի, ով 30-ականներ էր տեսել եւ գիտեր, թե ինչ կարող է արժենալ Խորհրդային իշխանամեքենային ասելը, թե աչքի վերեւում հոնք կա։ Մայիսը բեմադրեց այդ գործը։ Հիշում եմ իմ ու Մայիսի զարմացած դեմքերը, երբ իմացանք, որ Աճեմյանը գալու է Արտաշատ, ներկայացումը նայելու։ Դա արդեն մեծ բան էր, առաջինը նրա համար, որ Աճեմյանը չէր գնում ուրիշ թատրոնների առաջնախաղերին եւ երկրորդ, իշխանամեքենան կարող էր ռեպրեսիայի ենթարկել անգամ ներկայացումը դիտելու համար։ Աճեմյանը դա էլ գիտեր։
– Կարծեմ մի առիթով Աճեմյանը բողոքել է ձեզանից նախարարին, այն տարիներին, երբ նախարարությունում էիք աշխատում։ Պատմեք այդ մասին, վարպետ։ Ի՞նչն էր բողոքի առիթը։
– Ալեքսանդր Շատրինը Հայաստան էր եկել։ Ներկայացում բեմադրեցին Աճեմյանի հետ։ Ես այդ տարիներին մինիստրության կողմից ընդունում էի ներկայացումները եւ եզրակացություն տալիս։ Այդ ներկայացումը ես արգելեցի։ Մհեր Մկրտչյանն ու Սոս Սարգսյանը, որոնք ներկա էին իմ ու Աճեմյանի զրույցին, ընկերաբար զգուշացրին, որ դա կարող է էժան չնստել։ Իհարկե, ես դա գիտեի, գիտեի նաեւ, որ դա Աճեմյանի համար մեծ հարված էր։ Չէ՞ որ իր ներկայացման ցուցադրությունն արգելողը իր երբեմնի սանն էր։ Ինձ էլ դա դուր չէր գալիս, բայց չէի կարող թույլ տալ, որ լեգենդար Աճեմյանը, իմ վարպետը, թույլ, իրեն ոչ հարիր ներկայացմամբ հանդես գա։ Գնացի մինիստրություն, քարտուղարուհին ասաց, որ մինիստրը կարգադրել է անմիջապես անցնել իր մոտ։ Աներկյուղ մտա, քանզի վստահ էի իմ ճշմարտացիության վրա։ Մինիստրը` Կամո Ուդումյանը նայեց ինձ, ապա մոտեցավ ու համբուրեց ճակատս, ասաց. «Կեցցե՛ս, դու իսկը քո տեղում ես»։ Սա, իհարկե, անակնկալ էր ինձ համար։ Ես սպասում էի պաշտոնանկության, կամ գոնե կոշտ արձագանքի։ Ես չգիտեմ, ի վերջո Աճեմյանը հասկացա՞վ, որ այդ արգելանքը հանուն իրեն էր, ու նույնքան ցավալի էր ինձ համար, թե կարծեց, որ իր սանը մեծացել է ու փորձում է ինքնահաստատվել։ Նա խորաթափանց մարդ էր, կարծում եմ հասկացավ։
– Հիշո՞ւմ եք ինչպիսի մեծությունների եք հանդիպել, ի՞նչ տպավորություններ ու հուշեր են մնացել նրանցից։
– Շատ մեծերի հետ եմ հանդիպել։ Բախտն ինձ այս հարցում ժպտացել է։ Փափազյան, Սարյան, Սեւակ… շատ երկար կարելի է թվել։ Մի օր Սեւակի տանն էինք։ Կերուխում էր, բոլորս էլ մի քիչ գինով էինք։ Ասաց՝ «Ես զարմանում եմ Սարյանի վրա, ոչ մի սեւ գույն, բա էդպես կլինի՞, ցեղասպանություն տեսած, ոչնչացումից մազապուրծ եղած ազգը սեւ գույն չի՞ ունենա,-լռեց, մտածեց մի քանի վայրկյան ու շարունակեց,-խմենք Սարյանի կենացը, որ չնայած ամենին, այսքան լավատես է, ու ոչ մի սեւ կետ չկա իր հոգում։ Սարյան ունեցող ազգը սեւին չի տրվի»։
– Վարպետ, «ժամանակակից, արդի» հասկացողությունների մասին ի՞նչ կասեք։ Ի՞նչ իմաստ պետք է այն կրի։ Նոր մտածողության արգասիք կարո՞ղ է լինել։
– Ժամանակը եւ թատրոնը չեն կարող միմյանց չուղեկցել։ Եվ այդ արդին պետք է արտացոլի ներկան, մեր ժողովրդի ներկան, ոչինչ ավելին եւ ոչինչ պակաս։
– Այդ դեպքում, ո՞ւր կմնան պատմական պիեսները։ Չէ՞ որ դրանք արդի չեն։
– Դրանք ավելի քան արդիական են։ Իմ լավագույն ընկերներից մեկը՝ դրամատուրգ Մխիթար Մոս-Մուշեղյանը, ում կեսկատակ ասում եմ` իմ զույգ եղբայր, մեր պատկերացումների ու նմանության պատճառով, մասնագիտացել է պատմական դրամաների գործում։ Մի օր հարցրի, թե ի՞նչ է կորցրել, օրինակ` ԱՄՆ հիմնադրման, կամ Շոտլանդիայի կործանման ժամանակներում, ինչո՞ւ է գրել այդ թեմաներով, ասաց, որ ազգերը ի սկզբանե եղել են մի ամբողջություն եւ աշխարհն էլ պետք է դիտարկել այդ ամբողջության մեջ, մարդկային ռասայի եւ ոչ ազգերի տեսանկյունից, շեշտեց, առանց անցյալի չկա եւ ներկա ու ապագա, ու նա ճիշտ է։ Որովհետեւ նրա պիեսներում մեր ազգային-ազատագրական պայքարի շունչը կա։
– Ոգին եւ մայրենի լեզուն ի՞նչ դեր ունեն թատերգության մեջ եւ բեմում, ինչպե՞ս պահպանել ազգային դիմագիծը։
– Դիմագիծը պահպանելը հեշտ է։ Բավական է չտրվել օտարամոլությանը։ Մայրենի լեզուն եւ լեզվամտածողությունը յուրաքանչյուր գրական երկի եւ ոչ միայն դրամատուրգիայի, այլեւ մյուս ժանրերի հաջողության գրավականն են։
– Ինչպե՞ս եք վերաբերվում սերիալներին։
– Դրանք առանձին ճյուղ են, որ զարգանալու կարիք ունեն։ Երիտասարդ են ու անփորձ։ Կգա ժամանակ եւ մենք կունենանք սերիալներ, որոնք կպատմեն մեզ մեր հերոսական անցյալի մասին, այսինքն՝ իրենք էլ ասելիք կունենան մեր հեռուստադիտողներին։ Այժմյան սերիալները դաստիարակել չեն կարող։ Հակառակը` շեղում են՝ ե՛ւ ազգայինից, ե՛ւ լեզվից…
– Քանի որ առիթ ընձեռվեց զրուցելու եւ մեր զրույցի ունկնդիրը դարձնելու ընթերցողին, խնդրում եմ մի փոքր ներկայացրեք մեր համատեղ նախաձեռնության մասին, դրամատուրգիայի ոլորտի վերաբերյալ։
– Խոսքը վերաբերում է Հայ դրամատուրգների համահայկական միությանը։ Այս մասին ես շատ անգամներ եմ զրուցել մեր ընդհանուր ընկերոջ` դրամատուրգ Մխիթար Մոս-Մուշեղյանի հետ։ Դուք էլ եք զրուցել։ Երկար տարիներ նա համակված էր դրամատուրգների միություն ունենալու գաղափարով։ Ի սկզբանե, տարիներ առաջ ինքս դրա անհրաժեշտությունը չէի տեսնում։ Կարծում էի տարբեր գրական միավորումները կզբաղվեն նաեւ դրամատուրգիայի կարեւորագույն ժանրով։ Ավաղ… Թեպետ Կալիֆոռնիայի հայ գրողների միությունը Մխիթարի առաջարկով ստեղծեց երկու մատենաշար, երկուսն էլ կազմեց ու խմբագրեց մեր ընկերը, բայց կարծում եմ բոլորս էլ համոզվեցինք, որ անհրաժեշտ է ստեղծել նման մատենաշար ու ահա միավորվեցինք, ես, դուք, Երգիծաբանների միության նախագահ Սուրիկ Գրիգորյանը, դրամատուրգ Գուրգեն Միքայելյանը, Գագիկ Անտոնյանը եւ Նարեկ Մարտիրոսյանը ու կազմեցինք միության կազմավորման մասին արձանագրությունը։ Վստահ եմ, մեր միությունը մեծ անելիքներ ունի։ Մենք ունենք հիանալի դրամատուրգներ, ովքեր ունեն իրենց ասելիքը։ Վստահ եմ՝ Մխիթարը կշարունակի կազմել դրամատուրգիական մատենաշարեր նաեւ դրամատուրգների միության կազմում։
Զրուցեց Գուրգեն ԼՈՌԵՑԻՆ
«Առավոտ» օրաթերթ
11.02.2022
