Ֆըրաթ Գյուլյուն թուրք պատմաբան, գրող, թարգմանիչ, դերասան եւ թատրոնի պատմաբան է: Պատմության բակալավրի եւ մագիստրոսի կոչում է ստացել Ստամբուլի Բողազիչի համալսարանի Աթաթյուրքի անվան ժամանակակից թուրքական պատմության ինստիտուտում: Երկար տարիներ կատարել է դերասանական, կազմակերպչական եւ ռեժիսորական պարտականություններ Բողազիչի համալսարանի թատերախմբում, հանդես եկել համալսարանական «Բոսֆոր» թատերախմբի բեմադրություններում: Նրա թարգմանություններն ու գրությունները լույս են տեսել «Միմեսիս. թատրոնի թարգմանական եւ հետազոտական պարբերականում», որի խմբագրական խորհրդի անդամ է:
Ֆըրաթ Գյուլյուն Պատմության հիմնադրամի եւ նրա «Սոցիալական պատմություն» պարբերականի խմբագրական խորհրդի անդամ է, որպես պատմության ուսուցիչ աշխատում է մասնավոր ավագ դպրոցում: Հրատարակել է «Վարդովյան թատերախումբը եւ երիտասարդ օսմանցիները» (2008) եւ «Համակարգային ճգնաժամն ու թատրոնը Օսմանյան կայսրությունում» (2017) աշխատությունները, Զեյնեփ Օքանի հետ անգլերենից թուրքերեն է թարգմանել Գեւորգ Բարդակչյանի «Հակոբ Պարոնյանի քաղաքական եւ սոցիալական սատիրան» ուսումնասիրությունը, իսկ անցյալ տարի հրատարակել է «Անանուն մարդը» վեպը` ներշնչված ստամբուլահայ թատերագիր Արման Վարդանյանի (1930-2015) կյանքից:
-Ֆըրա՛թ, առաջին անգամ մենք հանդիպեցինք 2013 թվականին Վենետիկում, որտեղ դու մասնակցում էիր «Պո-Արաքս» ընկերակցության կազմակերպած հայոց լեզվի եւ մշակույթի ամառային խտացյալ դասընթացին: Որտեղի՞ց են քո հայկական հետաքրքրությունները:
-Ազգանվանս պատճառով երբեմն ինձ հարցնում են, թե ես հայ նշանավոր թատերական բեմադրիչ Գյուլյու Ագոփի (Հակոբ Վարդովյան) թո՞ռն եմ: Մինչդեռ եթե չսկսեի զբաղվել թատրոնով, իրականում հնարավոր չէր լինի բացահայտել մեր մշակույթի պատմության այս կարեւոր գործչին: Ես շատ քիչ բան գիտեի թուրքական թատրոնի արդիականացման գործում հայ նշանավոր դերասան-դերասանուհիների ունեցած մեծ ավանդի մասին: Իրականում, մինչեւ 2007 թվականը ես հնարավորություն չունեի կենտրոնանալու այդ թեմայի վրա: Այդ անիծյալ թվականին Հրանտ Դինքի սպանությունը Թուրքիայի Հանրապետության յուրաքանչյուր բարեխիղճ քաղաքացու դրդեց լուրջ առճակատման գնալ պաշտոնական ազգայնական պատմության հետ: Պատմական այս տխուր շրջադարձը ստիպեց ինձ ամբողջովին փոխել ստեղծագործություններիս ուղղությունը, եւ ես սկսեցի ուսումնասիրել հայ թատրոնի պատմությունը օսմանյան եւ հանրապետական ժամանակաշրջաններում:
Կարդացեք նաև
-Թուրք թատերագետ Մեթին Անդը գրել է, որ թուրքերը որքան էլ շնորհակալություն հայտնեն հայերին թուրքական թատրոնում ունեցած իրենց ներդրման համար, բավարար չի լինի: Սակայն այս ներդրումը հայտնի է միայն մասնագետների նեղ շրջանակին…
-Հատկապես 1960-1970-ական թվականների իր առաջին աշխատություններում Մեթին Անդը հակված էր Թուրքիայում ժամանակակից թատրոնի զարգացումը դիտարկել բազմամշակութային տեսանկյունից: Գիտության մեջ դա ռահվիրայի աշխատանք էր, ինչը սովորաբար ունենում է բավականին ազգայնական կառուցվածք: Այնուամենայնիվ, 1980 թվականի սեպտեմբերի 12-ի ռազմական հեղաշրջումից հետո, ձախակողմյան մտավորականների դեմ «վհուկների որսի» պատճառով Մեթին Անդի մոտեցումն իր նախկին գործերի նկատմամբ սկսեց փոխվել: Հակոբ Վարդովյանի մասին նրա «Օսմանյան թատրոնը» կարեւոր մենագրության (առաջին անգամ տպագրվել է 1960-ականներին, ապա` 1990-ին) նոր հրատարակության վերջաբանը հիմնախնդրի նկատմամբ նրա փոփոխվող վերաբերմունքի հստակ վկայությունն է: Այս թեման հաշվի եմ առել իմ «Վարդովյան թատերախումբը եւ երիտասարդ օսմանցիները» աշխատության մեջ:
-Քո թարգմանած գրքերից է ամերիկահայ հետազոտող Գեւորգ Բարդակչյանի «Հակոբ Պարոնյանի քաղաքական եւ սոցիալական երգիծանքը»: Դա քո սեփակա՞ն նախաձեռնությունն էր, թե՞ թուրքական շրջանակներում կա որոշակի հետաքրքրություն 19-րդ դարի հայ գրողի նկատմամբ, որը եղել է Օսմանյան կայսրությունում երգիծական գրականության առաջամարտիկը:
-1870-ականներին հրատարակած իր «Թիյաթրո» (Թատրոն) թուրքերեն երգիծաթերթի շնորհիվ Պարոնյանն արդեն հայտնի էր թուրքական նեղ շրջանակներին: Սակայն որպես թատերագիր նա լայն ճանաչում չուներ հայ համայնքից դուրս: Վարդովյանի մասին իր աշխատության մեջ Մեթին Անդն առաջինն էր, որ նրան ներկայացրեց ոչ հայախոս թուրքական համայնքին` որպես 19-րդ դարի Ստամբուլի թատերագիր եւ թատերագետ: 2010 թվականին Բողազիչի համալսարանի կատարողական արվեստի խմբի եւ «Արաս» հրատարակչության համագործակցությամբ մենք կազմակերպեցինք «Պարոնյանի օր» Բողազիչի համալսարանում եւ Գեւորգ Բարդակչյանին հրավիրեցինք երգիծաբանի մասին դասախոսություն կարդալու: Սա, որքան գիտեմ, այս թեմայով առաջին հանրային միջոցառումն էր հայոց լեզվով Բողազիչի համալսարանում: Այս միջոցառման շրջանակներում Պարոնյանի «Արեւելյան ատամնաբույժը» պիեսը Պողոս Չալգըճըօղլուն թարգմանեց թուրքերեն, այն լույս ընծայեց «Արաս» հրատարակչությունը, այնուհետեւ բեմադրվեց Ստամբուլի Մետրոպոլիտենի քաղաքապետարանի թատրոնում: Քո նշած գիրքը Պարոնյանի վերաբերյալ այս ուսումնասիրությունների վերջին օղակն էր:
-Հայ գործիչները քո հետաքրքրության առարկան են նաեւ գեղարվեստական գործերիդ մեջ: Առաջինը հայ եւ թուրք թատրոնների երկու ականավոր գործիչների` Վահրամ Փափազյանի եւ Մուհսին Էրթուղրուլի բարեկամության մասին քո բեմադրությունն էր:
-Հիշո՞ւմ ես, մի անգամ, երբ Վենետիկում զրուցում էինք ճաշի ժամանակ, ես պատմեցի, թե ինչպես է փոխվել պապիկիս կյանքը, որը Մուհսին Էրթուղրուլի շնորհիվ Ստամբուլի պետական օպերայի եւ բալետի թատրոնում աշխատել է որպես բեմահարդար: Դրանից հետո ինձ ասացիր, որ Վահրամ Փափազյանի հետ աշխատել է տատիկդ` լինելով Թբիլիսիի հայկական թատրոնում զգեստավորող: Հետագայում այս երկու անձանց ամբողջական հարաբերությունները ոգեշնչման աղբյուր դարձան «Մուհսին եւ Վահրամ» կարճ թատերախաղի համար, որը մենք բեմադրեցինք Պերպերյան թատերախմբի հետ համատեղ: Այն ներկայացվեց 2014 թվականին Ստամբուլի միջազգային թատերական փառատոնի միջոցառման ժամանակ, որին դու նույնպես ներկա էիր որպես քննարկման մասնակից: Այնուամենայնիվ, պատմությունը չավարտվեց այդ պահին, եւ այդ կարճ պիեսը Բողազիչի կատարողական արվեստի խմբի անդամների ջանքերի շնորհիվ վերածվեց մրցանակակիր պրոֆեսիոնալ նախագծի` «Ո՞վ է այնտեղ» վերնագրով:
-Դու երկու անգամ այցելել ես Հայաստան: Դու այն թուրք մտավորականներից ես, որոնք փորձում են երկխոսություն կառուցել հայերի հետ մշակույթի եւ ընդհանուր անցյալի միջոցով: Սակայն Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ 2020-ի պատերազմից հետո, որտեղ գլխավոր դերը կատարեց Թուրքիան, այս երկխոսությունը պատկերացնելը չափազանց դժվար է թվում: Ի՞նչ կասես, ինչպե՞ս շարունակենք:
-Ինչպես գիտես, մեր երկրների հարաբերությունները Հայաստանի անկախության ձեռքբերման առաջին շրջանում համարվում էին տաբու: 2000-ականների սկզբին մենք համեմատաբար ժողովրդավարական շրջան էինք ապրում երկրում, ինչը հանգեցրեց Թուրքիայի` իր հարեւանների հետ հարաբերությունների դրականորեն փոխվելուն` Եվրոմիությանն անդամակցության գործընթացի մեկնարկով: 2005 թվականին Բիլգի համալսարանում կայացած «Օսմանյան հայերը կայսրության վերջին ժամանակաշրջանում» խորագրով գիտաժողովը կարեւոր շրջադարձ եղավ: Հրանտ Դինքի սպանությունը լուրջ սոցիալական արձագանք առաջացրեց հասարակության լայն շերտերում: Հայ մշակույթով հետաքրքրված թուրք մտավորականները բացահայտեցին Երեւանը, եւ տեսանելի ակտիվություն սկսեց նկատվել Հայաստանի հետ ոչ պաշտոնական մշակութային եւ մտավոր հարաբերություններում: «Հրանտ Դինք» հիմնադրամի ջանքերը` ուղղված երկու երկրների հարաբերությունների զարգացմանը, դրական արձագանք են գտել: Սակայն հայ-ադրբեջանական վերջին պատերազմը ցույց տվեց, որ հայ-թուրքական երկխոսությունը դեռ երկար ուղի ունի անցնելու, եւ գործադրվելիք ցանկացած ջանք մեծ արժեք ունի…
Արծվի ԲԱԽՉԻՆՅԱՆ
Հոդվածն ամբողջությամբ՝ «Ազգ» թերթի այս համարում
