Օրերս լույս է տեսել գրականագետ Վանո Եղիազարյանի՝ «Հովհաննես Թումանյանը եւ նրա եղբայր Ռոստոմի սպանության առեղծվածը» գիրքը: «Հովհաննես Թումանյանը եւ նրա եղբայր Ռոստոմի սպանության առեղծվածը» ուսումնասիրության նպատակը, ըստ հեղինակի, պատմականորեն քննելն էր բանաստեղծի եղբոր՝ Ռոստոմի գործունեությունն իր միջավայրի, ժամանակի մեջ, պարզել նրա անվան շուրջ աղմուկի կապը բանաստեղծի եւ մեկ դար առաջ մամուլում նրա ունեցած բանավեճերի հետ, բացահայտել ճշմարտությունը Ռոստոմի էության եւ սպանության մասին: Գրքում բազմաթիվ են արխիվային փաստաթղթերը, լուսանկարները: Ներկայացնում ենք եւս մի հատված այդ գրքից:
Ինչպես պարզվում է՝ 1913 թ. հուլիսի 18-ին Փիլիպ եւ Մարուսյա Վարդազարյաններին ուղղված նամակից, Հ. Թումանյանը Դսեղ է մեկնել ոչ միայն հողերի գործով, այլեւ իր դեմ գրված մի բողոքի պատճառով, որը կապ ունի նաեւ Ռոստոմի հետ. «Ինչպես տեսնում եք, Ուրավելի փոխարեն ընկել եմ Դսեղ։ Մի քանի օրով։ Մինչեւ 14-ը մնացի Թիֆլիս։ Ապա հայտնվեց, որ «Դաշնակցության» գործի» վերաբերյալ ինձ վրա տված մի դանոս է քննվելու մեր գյուղում, նրա հետ եւ մեր հողային գործը։ Սաստիկ անախորժ եւ հրեշային գործեր։
Դանոսը երեկ քննվեց, սուտը բացվեց, բայց մասամբ։ Կանչված էին հիսուն հոգի – վկա։
Մի գյուղից մի անգամ անց եմ կացել, եւ ինչպես խանութում կվճարեն, վճարել եմ թե հետիս մարդկանց, թե իմ կերած հացի փողը, եւ էդ գյուղից դանոս են տվել, թե Թումանովը մեզանից էսքան հազար ռ. փող առավ։ Եվ դանոս տվողն ով է – քահանան։ Եվ ինչու է տալիս, որովհետեւ եղբայրս Էջմիածնի կալվածների կառավարիչն է ու նրա գողությունները բռնել է, նրանից տուգանք է առել։ Երկու անգամ էլ եղբայրներիցս է դանոս տվել։ Ա՛յ ձեզ քահանա եւ ժողովուրդ»։
Ապա մի քանի օր անց՝ 1913 թ. հուլիսի 29-ին, Հ. Թումանյանը նամակ է գրում Շվեյցարիայում գտնվող դստերը` Աշխենին. «Ես գյուղը գնացել էի մեր հողերի գործի համար, որ անսպասելի լավ վերջացավ։ Բանից դուրս է գալիս գոյություն է ունեցել վաղուց высоч«айший» указ,, որի հիման վրա մեր հողերը միշտ պետք է մնային եւ պետք է մնան մեր ձեռքին։ Էնպես որ այժմ գյուղացիներն են խնդրում։ Վերջացած է մի խոսքով։ Այնուհետեւ ինձ վրա տված հին դանոսները վերջացան – միանգամ ընդմիշտ»: Նույն նամակում գրում է. «Մի հող կա, գուցե անցնի մեր ձեռքը, եթե անցավ, պրծանք։ Իսկ մեր առվակի գլխավեր հողը արդեն գարունքից ծաղկոց, բանջարանոց ու պարտեզ եմ շինում»։
Կարդացեք նաև
1913 թ. օգոստոսի 12-14-ին Հ. Թումանյանը Օլգային Ուրավելից Շուլավեր նամակ է գրում. «Իգատակի համար ես Թիֆլիս խոսել եմ Վասիլի հետ։ Ռոստոմին էլ գրել եմ»:
1913 թ. դեկտեմբերի 18-ին Արտավազդ որդուն գրում է. «Ես էլ այժմ աշխատում եմ Իգատակի հողերից մի մասը ձեռք բերել, որ վերջապես հաստատ հող ունենանք մեր հայրենիքում»։
Ինչպես տեսնում ենք, բանաստեղծին եւ նրա եղբորը վիճարկված է եղել հողային ռեֆորմի հետեւանքով կրել բազմաթիվ անհարմարություններ: Ինքնակենսագրականի մեջ Հ. Թումանյանը գրում է. «(Երկու անգամ) Հողերի գործը։ Ապա Ռոստոմի ու Արտիկի մահը»։ Անշուշտ, Թումանյանը նպատակ է ունեցել լրացնելու այդ կիսատ թողած ինքնակենսագրականը, որը, ցավոք, չի արել:
Հողերի այս խնդիրը տեղ է գտել նաեւ Հ. Թումանյանի «Հաղթական ամբոխը» անավարտ երկում. «Մենք հին ազնվական տուն էինք. պապական կալվածներ ունեինք, ավանդական հարգանք մեր գավառում։ Արդեն խոնարհել էր մեր փառքը դեպի մուտքը, եւ մեր շեմքից փչում էր տնանկության հոտը»։ Ինչպես պարզվում է այս անավարտ գործից, դրսից ինչ-որ ուժեր գրգռել են ժողովրդին` զրկելու ազնվականներին: Բնականաբար, սա ցարական հողային ռեֆորմների հետեւանքն էր:
«Մի ժամանակ կառավարությունից երկրաչափ եկավ մեր կողմերը` մասնավոր մարդկանց ու արքունական հողերի սահմանները որոշելու։ Մինչեւ այդ ժամանակ որոշ չէին սահմանները։ Մասնավոր կալվածատերերը հրավիրվեցան` ցույց տալու իրանց կալվածների սահմանները եւ ապացուցելու իրանց կալվածատիրական իրավունքները։ Իմ հայրն էլ կանչվեց։ Այդ ժամանակ ես ուսանում էի քաղաքում։ Հեռու էի այն բոլոր դավերից ու շփոթություններից, որոնց մեջ ընկել էր մեր տունը։ Նրանք ինձ գրում էին, տեղեկություններ էին տալիս, թե ինչ նեղությունների մեջ են ընկել, խնդրում էին, որ մի բան իմացող մարդու հարցնեմ, թե ի՜նչ անեն, ինչպե՜ս վարվեն, իսկ ես… կարդում էի հայտնի ուղղությամբ, կարեկցում էի ժողովրդին, սիրում էի ժողովուրդը, երազում էի ժողովրդի երջանկությունը (Դոկումենտները, որ հետո ենք <1 անընթ.> ագենտի դրդմամբ գյուղացոց խռովությունը. Գրիշկի թղթերը):
…Ժողովրդին նեղացնում են վաշխառուները, պաշտոնյաները, ազնվականները, ժողովուրդը տկար է, չի կարողանում գլուխ բարձրացնել… Այդ ժամանակները նամակ ստացա մեր տանից. եղբայրս գրում էր, թե ագենտն եկավ, ժողովրդին գրգռեց, եւ ժողովուրդը կանգնել է, թե մեր հողերը հասարակությանն են պատկանում, պետք է մենք էլ հարկ վճարենք։ Ահա քեզ… ժողովուրդը կանգնել է ազնվականների դեմ – իմ հոր դեմ։ Բայց իմ հայրը մի բարի մարդ է, մեր հողերը մենք բահրով չենք տալիս – ով ուզում է՝ օգտվում է, մենք չենք նեղել, չենք… » ։
Բանաստեղծի հայր Տեր Թադեւոսը ներկայանում է հանձնաժողովին. «Մենք հին ազնվականներ ենք, պապից պապ տիրել ենք այս հողերին – դրանց համար թղթեր ունենք (մի մասը կորցրել ենք), եւ վկա է մեր ամբողջ գավառը:
Թեեւ ագենտն իմանում է ժողովրդից, որ այդ հողերը ազնվականներինն են, սակայն նրանց պատվիրում է ստել. «Ագենտ – Երբ որ ձեզ կհարցնեն – ասացեք, որ այդ հողերը մերն են, մեր հասարակությանն են պատկանում, մենք ենք բաժին տվել, ասացեք, որ դրանք հարկ են տվել այդ հողերը վարելու համար։
Ամբ<ոխը> – Ինչպե՞ս ասենք, որ նա դոկումենտները հանի՞։
Ագենտ – Նրա պատասխանը ես կտամ – ես թագավորից նշանակված եմ, որ ազնվականների հողերը խլեմ, տամ ձեզ» ։
Այս երկի մեջ ակնարկվում է, որ ամբոխին պատվիրել են անարգել ու վիրավորել այս ազնվական մարդկանց. «Ապա բռնում են մի ազնվականի ճանապարհի կիսին, թե իրավունք չունես մեր ճանապարհով ման գալու։
Ազն<վականը> – Բաս ի՞նչ անեմ։
Ամբ<ոխը> – Կանգնիր – մնա այստեղ։
Մյուսը – Այդտեղ իրավունք չունի կանգնելու։
Երրորդը – Թող թռչի օդի միջով։
Բոլորը – Հա՜, հա՜, հա՜,- վերցնում են, տանում,- այդպես տարեք – տանիցը դուրս չգա։ Ապա կտրում են հարսի առաջը, որ կուժն ուսին գալիս է ջրից։
Ամբ<ոխը> – Դրան էլ, դրան էլ – ոտները բարձրացրեք… Հա՜, հա՜, հա՜…
Հարսը – Ամոթ չի՞ ձեզ համար – գործ ունեք, վեճ ունեք՝ տղամարդկանց հետ տեսեք։
Ամբ<ոխը> – Դո՜ւ ես մեր ջուրը բերում.- Իրավունք չունեք մեր ջուրը խմելու։
Մեկը – Ջուրը դատարկեցեք։
(Խլում են կուժն ու դատարկում)- Դե գնա, էլ ջուրը չգաս։
Հարսը վերցնում է դատարկ կուժն ու լալով գնում։
Ամբ<ոխը> – Հա՜, հա՜, հա՜, այս անգամ խնայեցինք, մին էլ եթե աղբյուրն ես եկել, մենք գիտենք՝ ինչ կանենք։
Մեկը – Ինչ լավ կլինի՛, որ մին էլ գա – հա՜, հա՜, հա՜…
Հայրը նեղված եկել է քաղաք որդու մոտ – մի ճար անեն։
Գիշերը քնած են, հայրը հոգնած. նույն սենյակում որդին նստած մտածում է, իրան-իրան խոսում,- Տմարդի մարդիկ, գյադանե՛ր եւ այլն։
Հանկարծ հայրն սկսում է երազում խոսել- եւ այլն- Ռոստո՜մ, գրիր Հովհաննեսին- իմացրու։ Ես ձեզ ցույց կտամ, անիրավնե՛ր։
X-ը սաստիկ խոր զգացված։
Մաքառումն-մենախոսություն.- Օ՛, խեղճ հայր, մի՞թե քո տանջանքն ավելի մեծ չէ, քան իմ հիմար սկզբունքը – ոչ, քեզ պետք է մխիթարել (Բայց մյուս օրը դարձյալ բան չի անում- մանավանդ բանն էլ բանից անց է կացել)։ Հայրը վերադառնում է- գյուղացիք իբրեւ հաղթողներ, նոր բռնություն ու վիրավորանք- նա զայրացած հրացանն արձակում է ամբոխի մեջ- դառնում մարդասպան։
X-ը վերջում, երբ որ գնում է հայրենի գյուղը- գյուղացիք նրան ետ են տալիս- իրավունք չունես»։
Այս անավարտ երկը, որը գրել է 1890-ական թ.-ի սկզբներին, առիթ է տալիս ենթադրելու, որ գյուղացիները Տեր Թադեւոսին նեղություն են պատճառել հողերի պատճառով: Կարելի է ենթադրել, որ Հ. Թումանյանը 1915 թ. հոկտեմբերի 10-ին Վահանին ուղղված նամակում «հին շայկա» ասելով հենց դրանց է նկատի ունեցել. Պետրոսը, Վարդանը եւ Փանոսի տղերքը, որոնք հակամարտ էին Տերսանց տղերքին:
Հիշատակված Պետրոսը հայտնի Սոս Վանյանի եղբայրն է, որն իր ժամանակի մեծահարուստներից էր: Երկու եղբայրներն էլ եղել են Դսեղի գյուղապետ: Սերգեյ Քոչարյանը գրում է. «18-րդ դարի կեսերից մինչեւ խորհրդային իշխանության հաստատվելը Դսեղում գյուղապետ են եղել Մեհրաբ Թումանյանը, Հովակիմ Թումանյանցը (Օվագիմ Յուզբաշի), Հովհաննես Թումանյանցը (Ուհանեզ աղա), Ստեփան Վասիլի Աթյանը, Սիմոն Քոչարյանը, Փարսադան Վանյանը, Ջումշուտ Թումանյանցը, Սոսի, Պետրոս եւ Սայադ Վանյանները»: Բավական է ասել, որ 1815թ.-ի փետրվարի 14 թվակիր մի վկայականով հաստատվում է, որ Մեհրաբ Թումանյանը եղել է Դսեղի գյուղապետ եւ կոչվել է «յուզբաշի»:
Նկատենք, որ 19-րդ դարում Տերսանք եղել են գյուղի իշխանությունը. Մեհրաբ Թումանյանը (1740-1860) բանաստեղծի պապի պապն է, որ եղել է գյուղապետ, նրան հաջորդել է որդին` Հովակիմ Թումանյանցը` Օվագիմ Յուզբաշին (1760-1855), ապա վերջինիս որդին` Հովհաննես Թումանյանցը` Ուհանեզ աղան (1795-1868)` բանաստեղծի պապը: Ուհանեզ աղան ունեցել է երեք տղա` բանաստեղծի հայրը` Ասլանը (1841-1898), Մեհրաբն ու Գրիգորը (Գրիշկա): Սակայն 19-րդ դարի վերջին եւ 20-րդ դարի սկզբներին Վաննանց տղերքը տիրել են գյուղի իրավիճակին: Այս պայքարն արտահայտվել է երկու տոհմերի մեջ ընդգծված թշնամանքով: Մի կողմում ազնվական ծագում ունեցող Թումանյաններն են, որոնց դիրքերը սասանում է հակառակ կողմում գտնվող մեծահարուստ Սոս Վանյանը (1866-1921)` իր Փարսադան (1869-1942) ու Պետրոս (1871-1961) եղբայրներով: «Սոս (Սոսի) Վանյանը գյուղի հարուստ մարդկանցից մեկն էր: Բացի Լոռիում ունեցած ընդարձակ կալվածքներից, Սոսին Բաքվի նավթահանքերի բաժնետոմսերի տեր էր: Նրա նախաձեռնությամբ երկաթուղային կայարանը մոտ է բերվել գյուղին, ընդարձակվել են ամառային արոտավայրերի սահմանները: Սոսնի գյուղապետության շրջանում դսեղեցիները տեր են դառնում Կալերի սեռ գոմահանդին»,- գրում է «Դսեղ» գրքի հեղինակը: Պարզ է, որ հանուն գյուղապետական իշխանության՝ երկար տարիներ Դսեղում պայքար է գնացել Տերսանց ու Վաննանց միջեւ` իր բոլոր վատ հետեւանքներով:
Օլգա Թումանյանը Աշխեն դստերը 1914 թ.-ի հուլիսի 28-ին նամակ է գրում, թե Ռոստոմը գնացել է Արտաշի հետեւից եւ տունն անտեր է թողել. «շատ ղալմաղալ տարի է, թե ոնց ենք պրծնելու չգիտեմ: Գոնե Վահանը ազատվեր, դժվար է, տանը մարդ չկա»: Իսկ Դերենիկ Դեմիրճյանն իր հուշերում գրում է. «Չեմ կարող մշտազբաղ Թումանյանի այս տարիների հիշողություններիցս հեռացնել մի տխուր գիծ նրա կենսագրությունից: Դա նրա մեծ եղբոր` Ռոստոմի մասին պատմություններն էին: Ռոստոմը Մարցի կալվածքների կառավարիչն էր` նշանակված Էջմիածնի վանական կառավարության կողմից: Նա այնտեղ խստություններ էր գործադրում գյուղացիների դեմ: Վերջը նրան սպանեցին գյուղացիները: Ճիշտ է, սպանության անմիջական դրդողը ինքը եւս կարծեմ կալվածական վեճ ուներ Թումանյանների, ճիշտը` Ռոստոմի հետ, բայց որ գյուղացիները գրգռված էին Ռոստոմի դեմ – դա ճիշտ է»:
«Առավոտ» օրաթերթ
21.01.2022
