Հրանտ Դինքի սպանության 15-րդ տարելիցի առիթով, թյուրքերեն և անգլերեն լեզուներով հոդված է հրապարակել, թուրք մտավորական, պատմագետ, ցեղասպանագետ և դասախոս Թաներ Աքչամը:
Հրանտ Դինքը որպես նոր հանրապետության հիմնադիր
Դարձյալ հունվարի 19-ը և Հրանտ Դինքի դաժան սպանությունը… Մենք ոգեկոչելու ենք Հրանտի հիշատակը և կխոսենք Հրանտի մասին:
Նախ, դիտարկում. 15 տարի է անցել, հեշտ է ասել: Թուրքիայի պատմության մեջ ոչ մի սպանված մարդ, այսքան երկար ժամանակ չի հիշվել՝ նույն համառությամբ ու վճռականությամբ: Սա առաջինն է:
Կարդացեք նաև
Դուք պետք է մտածեք, թե սա ինչ է նշանակում: Այստեղ ես ուզում եմ մի բան խզբզել, այս 15 տարիների ընթացքում չավարտված ու շարունակվելու հիշատակի միջոցառումների իմաստի մասին:
Վերջին խոսքը կասեմ ի սկզբանե. Հրանտ Դինքն է մեր նոր հանրապետության հիմնադիրը, որին մենք տենչում ենք: Եվ քանի դեռ Հրանտ Դինքը չի հռչակվել թուրքական հանրապետության հիմնադիր, ժողովրդավարությունն ու մարդու իրավունքների հարգանքն այս երկրում չեն տիրի:
Մի արտահայտություն կա, որ շատ հաճախ եմ լսում՝ «Հանրապետությունը ստեղծեցինք, հիմա այն կպսակենք ժողովրդավարությամբ»: Այս նախադասությունը շատ դրական նշանակություն է տալիս հանրապետության հիմնադրմանը: Այս առումով խնդրահարույց է:
Որովհետև Հրանտ Դինքին սպանած սերմը ցանվել է այս Հանրապետության հիմնադիր փիլիսոփայությամբ և հիմնադիր սկզբունքներով: Հրանտ Դինքը սպանվել է այս հանրապետության հիմնադիր սկզբունքները կասկածի տակ դնելու համար։
Բայց մյուս կողմից այս նախադասությունը ճիշտ նախադասություն է: Այս հանրապետությունը պետք է պսակվի ժողովրդավարությամբ, հնարավորություններ կան: Եվ այս թագադրումը հնարավոր է միայն նոր հիմնադիրներով և այս հիմնադիրների փիլիսոփայությունը դարձնելով այս հանրապետության հիմնադիր փիլիսոփայությունը:
Հրանտ Դինքն այս նոր հանրապետության ամենակարեւոր հիմնադիրն է, որը պսակվելու է ժողովրդավարությամբ: Իհարկե, կան նաև այլ հիմնադիրներ: Թահիր Էլչին և Սեյիթ Ռըզան երկու այլ հայտնի անուններ են: Կան և ուրիշներ, բայց դա առանձին խնդիր է:
Եթե Հրանտ Դինքը չհռչակվի հանրապետության հիմնադիր, այս հանրապետությունը չի կարող պսակվել ժողովրդավարությամբ: Հրանտ Դինքին հիմնադիր կոչելը նշանակում է կասկածի տակ դնել և ուղղել առաջին Հանրապետության հիմնադրի սկզբունքային սխալները:
Այսպիսով, ես կարող եմ ամփոփել նրա երկու հիմնական թեզերը հետևյալ կերպ.
1) Հանրապետության հիմնադրումն ունի կառուցվածքային սխալներ, և Հրանտ Դինքի սպանությունը հանրապետության հիմնադրման այս կառուցվածքային սխալների արդյունքն է:
2) Կառուցվածքային այս սխալները կարող են վերացվել միայն այն դեպքում, եթե Հրանտ Դինքը հռչակվի նոր հանրապետության հիմնադիր: Նրան հիմնադիր կոչելը խորհրդանշելու է կառուցվածքային սխալների ուղղում:
ԱՄՆ
Նախ, լրացուցիչ լուսաբանող միտք առաջին թեզի վերաբերյալ, հարցն այն է. Ինչպե՞ս է վերանում ռասիզմը Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում (ԱՄՆ): Ինչպե՞ս ստեղծել ավելի հավասար և արդար հասարակություն: Ամերիկյան քաղաքացիական իրավունքների շարժման պատասխանը հետևյալն է՝ ռասիզմը ԱՄՆ հիմնադիր սխալն է: Մինչ անկախության պատերազմը մղվում էր բրիտանացիների դեմ, փոխզիջում ձեռք բերվեց ստրկատերերի հետ և ստրկավաճառությունը ճանաչվեց որպես սահմանադրական իրավունք:
Արդեն անկախության համար պայքարող առաջնորդների մի զգալի մասը ստրկատերեր էին: Հետևաբար, ստրկությունը դարձել է ամերիկյան սահմանադրության կարևոր սկզբունք, իսկ ռասիզմը՝ Ամերիկայի հիմնադրման կառուցվածքային տարրը: Սահմանել և հասկանալ Ամերիկան միայն իր սկզբնական հիմնադիրների հետ նշանակում է պաշտպանել այս կառուցվածքային ռասիզմի շարունակությունը:
ԱՄՆ-ի պատմությունը ռասիզմի դեմ հավասար քաղաքացիության իրավունքների համար պայքարի պատմություն է, և միայն այդ պայքարի արդյունքում Ամերիկան կարողացավ դառնալ մի երկիր, որտեղ ճանաչվեց իրավական հավասարությունը:
Դուք չեք կարող հաղթել ռասիզմին Ամերիկայում, եթե ԱՄՆ-ի հիմնադիր հայրեր չհամարեք այն մարդկանց, ովքեր կռվել և իրենց կյանքը կորցրել են այս պայքարի համար: Օրինակ՝ Մարտին Լյութեր Քինգը, ով զոհվել է քաղաքացիական իրավունքների համար պայքարում, Ամերիկայի նոր հիմնադիր հայրն է: Քինգը ԱՄՆ-ի քննադատությունն է՝ հիմնված ռասիզմի վրա և խորհրդանշում է նրա պսակումը ժողովրդավարությամբ:
CLICK- «Հիշողությունից դուրս. ֆիլմ Հրանտ Դինքի համար» եթերում է
Հրանտ Դինքը Թուրքիայի Մարտին Լյութեր Քինգն է: Հրանտ Դինքը, ինչպես Մարտին Լյութեր Քինգը, սպանվեց, քանի որ ուներ փիլիսոփայություն, որը կասկածի տակ էր դնում Հանրապետության հիմքը: Նրան սպանել են Հավասար քաղաքացիական իրավունքներ պահանջելու համար:
Այսպիսով, թույլ տվեք առանձնացնել. Թուրքիայի հանրապետության ստեղծումը կառուցվածքային լուրջ սխալներ է պարունակում: Ինչպես ԱՄՆ-ի հաստատումը կառուցվածքայնորեն ներքինացրեց ռասիզմը, այնպես էլ մեր Հանրապետությունը կառուցվածքայնորեն ներքինացրեց անհավասարությունը:
Այս Հանրապետությունը հիմնվել է հայերի, հույների, ասորիների և հրեաների մարգինալացման վրա: Այն ստեղծվել է այնպես, որ քրդերին այլ ելք չի թողնի, քան ենթարկվել թուրքական ինքնիշխանությանը: Ինչպես ամերիկյան ռասիզմը, այնպես էլ այս երկրում ոչ քրիստոնյաները, ոչ հրեաները, ոչ ալևիները, ոչ էլ քրդերը լիարժեք քաղաքացի չեն համարվում:
Ամենահավասարը սուննի թուրքն է, հաջորդում են մյուսները: Անհավասարությունն այս հանրապետության կառուցվածքային խնդիրն է, և եթե դուք միայն նկարագրեք, նկարագրեք այս հանրապետությունը նրանց հետ, ովքեր առաջինն են հիմնել այն, ապա կպաշտպանեք և կհավերժացնեք կառուցվածքային անհավասարությունը, եթե միայն դոփեք տեղում՝ Մուստաֆա Քեմալին գովաբանելով:
Դուք կբավարարվեք միայն առաջին հիմնադիրներով և կցանկանաք այնպիսի հասարակություն, որտեղ բոլորը հավասար են՝ չնայած կրոնի, լեզվի և մշակույթի տարբերությանը, դա հնարավոր չէ:
Հրանտ Դինքը սպանվել է «Ես հայ եմ, դուք դա որպես այդպիսին կընդունեք» ասելու համար: Նրան սպանել են այն բանի համար, որ ասել է, թե պարտադիր չէ թուրք լինել՝ հավասար քաղաքացի լինելու համար: Նրան սպանել են, քանի որ ասում էր՝ հնարավոր է լինել և՛ հայ, և՛ իրավահավասար քաղաքացի: Ճիշտ այնպես, ինչպես Մարտին Լյութեր Քինգը սպանվեց՝ ասելու համար, որ հնարավոր է լինել և՛ սևամորթ, և՛ հավասար քաղաքացի…
Այսինքն՝ Հրանտը սպանվել է Թուրքիայում՝ բոլոր հայերի, հույների, ասորիների, հրեաների և քրդերի հավասար քաղաքացական իրավունքները պաշտպանելու համար: Նրան Հանրապետության հիմնադիր հռչակելը ամենամեծ ինքնաքննադատությունն է այս սպանության դեմ:
Վերջին բանը, որ պետք է ասեմ, այն է. այո, գիտեմ, Թուրքիան վերադարձել է իր հիմնարար կարգավորումներին: 2000-ականներին ժողովրդավարացման գործընթացն ավարտվեց հիասթափությամբ: Ինչպես եղավ Հայոց ցեղասպանութեան պարագային, պատմութեան մէջ կատարված սպանութիւնների համար վերադարձ կատարվեց գործարանային պայմաններին։ Քրդերի հիմնարար իրավունքները ճանաչելու նախաձեռնություններն ամբողջությամբ փակվեցին: Երկիրն ընկել է մեծ խավարի մեջ և դեռ այնտեղ է…
Բայց չմոռանանք, սրանք եղել ու լինում են, բայց շատ բան է ձեռք բերվել: Հրանտ Դինքը, իմ կարծիքով, հոգեւոր հաղթանակ է: Այն խորհրդանիշն է, որ իզուր չէին ապրած տարիները, և որ մենք շատ բան ենք թողել նոր հանրապետության համար:
Հեշտությամբ կարող եմ ասել, որ մինչև 2007 թվականը քրեական հետապնդման էին ենթարկվում մարդիկ, ովքեր ասում էին` «1915-ին մեծ կոտորած եղավ, ազգ կործանվեց»: Այդ մարդկանց, հատկապես Հրանտի դեմ արշավներ էին կազմակերպվել, որոնց սպառնում էր մահով: Այս մարդկանց դեմ տասնյակ հայցեր են ներկայացվել: Հիմա նրանք այլեւս չեն կարող դա անել նույն ագրեսիվությամբ:
Իմ պնդումը սա է. Հրանտ Դինքը հոգեբանական գերակայություն է, մենք այլևս պաշտպանողական դիրքերում չենք նրա նման մտածողների համար: Դա կարող է զարմանալի թվալ, բայց ես պնդում եմ, որ մենք այժմ ունենք առավելություն: Այն, ինչ այժմ պաշտպանական դիրքում է, ժխտում է: Նրանք պաշտպանողական հոգեբանությամբ են անում այն, ինչ անում են, այս տարբերությունը կարեւոր է: Նրանք անում են այն, ինչ կանեն, բայց լավ գիտեն, որ պարտվել են:
Միգուցե Հրանտ Դինքը շատ դանդաղ է ներթափանցում այս հասարակության մազանոթներ: Նայեք ձեր շուրջը և կտեսնեք, որ Հրանտ Դինքի (մտքերի) հետ զրուցելու, շփվելու են եկել նոր մարդիկ, որոնց նախկինում չեք տեսել:
Իհարկե, կան նաև «նավը լքող առնետներ», բայց դրանք շատ քիչ են: Հրանտ Դինքին ճանաչել և հասկանալ ցանկացողների թիվն ավելանում է, քանի որ Հրանտ Դինքը ներկայացնում է մի նոր բան՝ միտք, որին մենք կարոտում ենք: Այն ցույց է տալիս, որ մարդիկ հավասար քաղաքացիներ են՝ անկախ կրոնից, լեզվից կամ հավատքից: Այն ներկայացնում է նոր հանրապետությունը և նրա պսակումը ժողովրդավարությամբ: Այն ներկայացնում է նրանց, ովքեր ասում են՝ «Ես հավասար քաղաքացի եմ՝ անկախ իմ կրոնից, լեզվից կամ մշակույթից», ոչ թե «Ինչ երջանիկ է նա, ով ասում է, որ ես թուրք եմ»:
Եթե Հրանտ Դինքին հիմնադիր չհայտարարենք, չենք կարող վերականգնել այս հանրապետության կառուցվածքային անհավասարությունը: Մենք չենք կարող վերացնել այն անհավասարությունը, որը դրվել է այս հանրապետության հիմքում: Եվ այս կառուցվածքային սխալը մենք կուղղենք՝ Հրանտ Դինքին հռչակելով նոր հանրապետության հիմնադիր: Հանրապետության պսակումը ժողովրդավարությամբ հնարավոր է միայն այս կերպ:
Իմ վերջին խոսքը սա է. խնդրում եմ, հիմա բացեք Թուրքիա-Հայաստան սահմանը և սահմանի դարպասը անվանեք Հրանտ Դինքի դարպաս: Սա մեծ քայլ կլինի հանրապետության հիմնադրի սխալների վերացման ուղղությամբ:
Թաներ ԱՔՉԱՄ
Ստամբուլ – BIA լրատվական կենտրոն
Երկուշաբթի, հունվարի 17, 2022, 00:03
Աթենք, «Հայաստան» լրատու ցանց
