Արդեն մեկ ամիս է ինչ Հաագայի Միջազգային դատարանը փոքր-ինչ հեռվից հետևում է Ադրբեջանի ռեժիմին և դա լավ նորություն է։
30 տարի առաջ Խորհրդային միությունը բառացիորեն վերացավ աշխարհի քարտեզից։ Չլուծված հակամարտություններից մեկը, որն այդ երկրի փլուզման հետևանք է, Հայաստան-Ադրբեջան հակամարտությունն է Nagorno (լեռնային)- Karabakh-ի համար։ Հայերի կողմից հաճախ Արցախ կոչվող Լեռնային Ղարաբաղը տարածաշրջան է Հարավային Կովկասում։ Այդ տարածաշրջանը, որը մեծությամբ համեմատելի է Բրաբանտ մարզի հետ, սկսած անհիշելի ժամանակներից բնակեցված է եղել էթնիկ հայերով։ Նախորդ դարի 20-ական թվականներից այն մաս է կազմել Խորհրդային Ադրբեջանի։ Այն ինքնավար մարզի կարգավիճակ էր վայելում ու թղթի վրա շատ ինքնավար էր։ Իրավիճակը սրվեց, երբ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո Ադրբեջանը որոշեց իրեն անկախ հռչակել և դադարեցնել Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավարությունը, ինչին հետևեց Լեռնային Ղարաբաղի՝ Ադրբեջանից անջատման որոշումը։
90-ականների սկզբին սկսված ծանր հայ-ադրբեջանական պատերազմում հաղթեց Հայաստանը։ 2020 թվականի վերջին հետևեց երկրորդ, ավելի կարճ, բայց նույնքան ծանր պատերազմ, որում հաղթեց Ադրբեջանը։ Այն վերականգնեց իր կողմից առաջին պատերազմի ընթացքում կորցրած տարածքները, որոնք դուրս էին բուն Լեռնային Ղարաբաղից և Լեռնային Ղարաբաղի տարածքի մի մասը։ Ռուսաստանի կողմից առաջարկած զինադադարի պայմանագիրն ամրապնդեց ներկայիս իրավիճակը։
Կարդացեք նաև
Հատկանշական
2021 թվականի սեպտեմբերին Հայաստանի Հանրապետությունը հայտ ներկայացրեց Հաագայի Միջազգային դատարան՝ ընդդեմ Ադրբեջանի, ինչը հատկանշական է, քանզի բարձրագույն միջազգային դատական մարմինը կարող է ներգրավվել երկու երկրների միջև հակամարտության մեջ միայն այն դեպքում, երբ առկա է երկու կողմերի համաձայնությունը։ Հայաստանի դատական գործը հարուցվել է ՄԱԿ-ի 1965 թվականի Ռասայական խտրականության բոլոր դրսևորումների կանխարգելմանը վերաբերող կոնվենցիայի հիման վրա։ Ինչպես Հայաստանը, այնպես էլ Ադրբեջանը մաս են կազմում այդ կոնվենցիայի։ Կոնվենցիան հնարավորություն է տալիս մի պետությանն ուղղակի կերպով հայց ներկայացնել մեկ այլ պետության դեմ, եթե առաջինն ի վիճակի է բավարար կերպով ապացուցել, որ մյուս երկիրը խախտել է կոնվենցիան և որ բանակցությունները երկու երկրների միջև ոչ մի արդյունք չեն ունեցել։
Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Ադրբեջանը գրեթե անմիջապես հետո հայելային հայց ներկայացրեց Հայաստանի դեմ, դատարանի համար բարդ չէր եզրակացնել, որ երկու երկրները փակուղային իրավիճակում են իրենց փոխադարձ պահանջներում։ Չնայած, այն փաստին, որ վերջնական որոշումը հիմնական գործի վերաբերյալ իրեն դեռևս մի քանի տարի սպասեցնել կտա, միջազգային դատարանն իր՝ դեկտեմբերի 7-ի նախնական որոշման մեջ հայտնեց, որ առաջին հայացքից հնարավոր է ռասայական խտրականության հավանականություն։ Հատկապես Ադրբեջանը մի քանի կետերում արժանանում է Հաագայի դատարանի նկատողությանը։ Ադրբեջանը պարտավորվում է պատերազմի ընթացքում գերեվարված հայ զինվորականներին ցուցաբերել մարդասիրական և միջազգային պարտավորություններին համապատասխան վերաբերմունք։ Ադրբեջանը պարտավորվում է նաև խնամքով վերաբերել ու կառավարել պատերազմից հետո նորից Ադրբեջանի տիրապետության տակ անցած տարածքներում գտնվող հայկական մշակութային ժառանգությանը՝ զերծ մնալով այնպիսի քայլերից, որոնք կարող են հանգեցնել դրա վնասմանը կամ կորստին։ Ի վերջո, ադրբեջանական իշխանությունները պարտավորվում են զերծ մնալ այն քայլերից, այդ թվում՝ խոսքի միջոցով, որոնք ատելություն կսերմանեն հայերի նկատմամբ։
Մյուս կողմից հայկական կողմը պարտավորվում է քայլեր ձեռնարկել՝ կանխարգելելու ատելության խոսքի տարածումը հայ քաղաքացիների կողմից։ Չնայած, այս ժամանակավոր որոշումը չի լուծի Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունը, համենայն դեպս, այն պարզորոշ հաղթանակ է Հայաստանի Հանրապետության համար։ Հայաստանին ոչ միայն հաջողվեց Միջազգային Դատարանը հակամարտության մաս դարձնել, այլ նաև դատարանն ինքը հայտնեց իր որոշման մեջ այն մասին, որ հնարավոր է համարում, որ հայկական եկեղեցիների, վանական համալիրների և գերեզմանոցների ոչնչացումը Ադրբեջանի կողմից և հայերի նկատմամբ ատելության քարոզը համակարգային բնույթ են կրում։
Հիմա, երբ այս նախնական որոշումը դրված է սեղանին, Հայաստանը կարող է ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի միջոցով փորձել ստիպել Ադրբեջանին կատարել իր պարտավորությունները։ Հակամարտության իրական լուծում կարող է լինել Ադրբեջանի կողմից Լեռնային Ղարաբաղի հայկական բնակչության ինքնորոշման իրավունքի աներկբա ճանաչումը, սակայն Հաագայի դատարանն անկյունաքար է տեղադրել, որով կարող է հիշեցնել Ադրբեջանին միջազգային իրավունքով տարածաշրջանի հայ բնակչության հանդեպ իր վրա դրված պարտավորությունների մասին։ Սա հենց այն պատճառով է, որ Ադրբեջանը պնդում է, թե Լեռնային Ղարաբաղն Ադրբեջանի մաս է կազմում։
Այսուհետ, Հաագայի դատարանը հետևում է Ադրբեջանին հեռվից։ Հաշվի առնելով երկրում տիրող ռեժիմի տեսակն ու դրա տխուր հեղինակությունը` կապված մարդու իրավունքների և դրանց խախտումների հետ, սա ուրախալի փաստ է։
