Կորոնավիրուսը համերկրային, գլոբալ մասշտաբի հիմնախնդիր է, որի հետ մարդկությունը դեռ չէր հանդիպել: Սակայն կարծիք կա, որ հենց այդ մահացու վտանգի շնորհիվ, երեւի թե, կվերականգնվեն մեր մարդասիրական արժեքները:
Կորոնավիրուսը սպառման կարանտին է, եւ այն իր հետ բերեց եւ կբերի թե տնտեսական, թե հոգեբանական եւ թե մշակութային խոր հետեւանքներ: Ուզենք թե չուզենք, ստիպված ենք կրճատել մեր ծախսերը, սովորել քիչ ճամփորդել, կամ չճամփորդել, քիչ գնումներ կատարել… Երեւի շատ շուտով կտեսնենք, որ աղջիկները կուրախանան ամենապարզ, սովորական շոր ունենալով, նորից կբացահայտեն հին, սիրելի իրերը, կվերընթերցեն գրքերը:
Կարող է սարսափելի կամ նույնիսկ ցինիկ թվալ, բայց փաստը մնում է փաստ, որ հաճախ այն, ինչ վատ է մարդկանց համար, լավ կամ ցանկալի կլինի բնության համար եւ կհանգեցնի էկոլոգիական բարելավման: Վերջին շրջանում Չինաստանում կատարված աերոֆոտոլուսանկարները ցույց տվեցին, որ արտադրության դադարեցման շրջանում երկինքը մաքրվել է, իսկ վիրուսի բացահայտման օրից նվազել են ածխաջրի արտանետումները եւ արդյունաբերական արտածորումները:
Ինչ խոսք, ժամանակ է պետք կորոնավիրուսը լիարժեք գնահատելու համար: Գուցե հնարավոր լինի նշել աղետի համերկրային մասշտաբի եւս մեկ դրական հետեւանք. դա աշխատանքային հարաբերությունների նոր համակարգի ստեղծումն է, ավելի մեծ հարգանք յուրաքանչյուր աշխատանքի եւ աշխատողի նկատմամբ, արտադրության ավելի հարմարավետ պայմանների ստեղծումը:
Կարդացեք նաև
Կորոնավիրուսը ստիպեց մարդկանց դանդաղեցնել տեմպը, հրաժարվել ինքնաթիռներից, աշխատել տանից, զվարճանալ միայն մոտ, հարազատ մարդկանց կամ պարզապես ընտանիքի անդամների հետ, սովորեցրեց մեզ լինել ավելի ուշադիր եւ ինքնաբավ:
Ճամփորդությունների գովազդը՝ ծիծաղելի, ապագայի նկատմամբ գծած ծրագրերը, պլանները՝ անվստահելի: Եվ ընդհանրապես, կունենա՞ այդ բոլորը ինչ-որ իմաստ կամ նշանակություն: Արդյունքում մենք կամա թե ակամա ամեն Աստծո օր կասկածի կենթարկենք ծնված օրվանից մեզ հայտնի մտածողության, գործելու հայտնի եղանակները:
Եվ չնայած արդե՛ն իսկ սկսել ենք գիտակցել, որ երկիր մոլորակը պահպանելու, մարդկության հետագա կյանքն ապահովելու համար մենք անհավանական քայլեր պետք է ձեռնարկենք. փոխենք հենց մեր կյանքի փիլիսոփայությունը, իրերի արտադրությունն ու սպառումը, փոխենք մեր զվարճանքի միջոցներն ու ձեւերը, այդուհանդերձ կորոնավիրուսը ակնհայտորեն արագացրեց այդ գործընթացը եւ ստիպեց մարդկանց անել այն, ինչ մարդկությունն առ այսօր չէր անում իր հոժար կամքով:
Դրա հետ մեկտեղ բացվեցին նոր հնարավորություններ տեղի արհեստավորների ապրանքների արտադրության, կիրառական արվեստի բոլոր այն ճյուղերի համար, որտեղ առաջին հերթին գնահատվում է ձեռքի աշխատանքը: Ստիպված կլինենք ստեղծել նոր տնտեսություն՝ արտադրության միջոցների եւ այլ արժեքների ու միջոցների, ապրանքների փոխադրման եւ բաշխման, մանրածախ առեւտրի մի նոր տնտեսություն:
Եվ որպեսզի գոյատեւենք, մենք ինքներս մեզ պետք է փոխենք. պետք է սովորենք քիչ սպառել (այդ թվում տեղեկություն), հրաժարվենք մեր մտածելակերպի, սովորույթների մեծամասնությունից, ճիշտ այնպես, ինչպես հրաժարվում են թմրանյութերից:
Նեյրոլինգվիստ Տատյանա Չերնիգովսկայայի համոզմամբ, այս համաշխարհային վարակի կարգի իրավիճակ չի եղել մեր մոլորակի վրա. վարակը շարունակում է ունենալ չափազանց մեծ ազդեցություն մարդկանց ապրելակերպի, հոգեկան վիճակի, աշխարհայացքի եւ իրական արժեքների գնահատման վրա: Նա նշում է անհերքելի բացասական դերը, որը հանգեցնում է մարդկային շփման բացակայության եւ կախվածության՝ վիրտուալ աշխարհից:
Ըստ փիլիսոփա Միխայիլ Լայթմանի՝ համաշխարհային վարակը բացառիկ հնարավորություն է տալիս վերագնահատել արժեքները եւ վերաիմաստավորել սեփական կյանքը: Նրա կարծիքով՝ կորոնավիրուսը կնպաստի դրական փոփոխությունների մեր կյանքում, կբերի հոգեւոր հանգստության եւ կօգնի մարդկությանը հասնել ներդաշնակության: Համաձայն Լայթմանի՝ մարդ արարածը ստեղծված չէ վազելու համար եւ, հատկապես, գիտության նորագույն նվաճումների ետեւից «վազելու» կարիք չկա: Ըստ նրա՝ եթե չլիներ համավարակը, անպայման կսկսվեր համաշխարհային պատերազմ:
Լսելով Միխայիլ Լայթմանի եւ Նատալյա Չերնիգովսկայայի կարծիքները կորոնավիրուսի մասին, կարծես թե մի պահ հայտնվում ես հակասությունների աշխարհում:Կարծիքները խիստ տարբեր են, բայց միեւնույն ժամանակ պարունակում են կարեւոր փաստեր այսօրվա իրականության մասին:
Ըստ Միխայիլ Լայթմանի, կորոնավիրուսային համավարակը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ՝ հնարավոր գալիք պատերազմների «փրկօղակը»: Կորոնավիրուսի «հայտնվելը» մեր կյանքում ունի կարեւոր նշանակություն: «Շնորհիվ» կորոնավիրուսային մեկուսացման մենք ունենում ենք հնարավորություն ավելի արժեւորել այն, ինչ ունենք՝ մասնավորապես մեր ընտանիքը: Մենք սկսում ենք ավելի լավ ճանաչել ու սիրել մեր հարազատներին, եւ սա, թերեւս, ամենակարեւոր կետն է «քովիդային իրականության»:
Մյուս կողմից՝ լսելով Տատյանա Չերնիգովսկայային, հասկանում ես, որ այսօրվա առանց այն էլ իրարից կտրված իրականությունը ավելի է աղավաղվում համաճարակի պատճառով: Մեկուսացում, շփման բացակայություն, օտարացում, հեռավար ուսուցում: Ըստ նրա ՝ սա չարիք է հատկապես գալիք սերունդների համար:
Եվ այսպես, մենք քնեցինք մի աշխարհում ու ժամանակաշրջանում, եւ արթնացանք բոլորովին այլ աշխարհում ու դարաշրջանում. Վանա լիճն ու Աղթամարա վանքը այլեւս կանչող, անկրկնելի հրաշք չէ, Փարիզն այլեւս արվեստի կենտրոն, հրապուրող քաղաք չէ, Եգիպտոսը, Հունաստանը, Հնդկաստանն ու Չինաստանը այլեւս զարմանահրաշ երկրներ չեն:
Գրկախառնություններն ու համբույրները դարձան մարդ սպանելու, մարդ վերացնելու միջոց՝ «զենք»: Ծնողներին, բարեկամներին, ընկերներին չայցելելը դարձավ «սիրո եւ հոգատարության» արտահայտություն: Սկսեցինք հասկանալ, որ իշխանություն, փառք, հարստություն, կալվածքներ… ոչինչ են, չեն կարող քեզ տալ թոքերիդ այդքան անհրաժեշտ թթվածին, փրկել քեզ մահվան ճիրաններից:
Իսկ ի՞նչ կատարվեց այդ ընթացքում բնության հետ… Բնությունը խորը շունչ քաշեց, սկսեց լիաթոք շնչել, լիարժեք ապրել… Ավելին՝ փթթել, ավելի ծաղկել, գեղեցկանալ, ուրախանալ: Եվ, թվում էր, թե ասում էր. «Մարդ արարած, քո ներկայությունը ոչ միայն ցանկալի, փնտրելի չէ, ավելին՝ անհրաժեշտություն չէ»: Հողը, օդը ջուրը, երկինքը լա՜վ էլ կան առանց քեզ, ապրում են:
Եվ երբ դուրս գաս այդ կալանքից, քո իսկ ձեռքով, քեզ համար ստեղծած վանդակից, հիշիր եւ այլեւս երբեք մի մոռացիր, որ դու բնության հյուրն ես եւ ոչ տերն ու տիրակալը: Խաղաղ օվկիանոսում քո կուտակած աղբից ԱՄՆ-ի տարածքին հավասար կղզի ես գոյացրել: Հազարամյակներ են պետք, որ այն վերանա կամ վերամշակվի»:
Շատերն են տարակուսում, որովհետեւ մարդ արարածը Երկրագունդը մեծ արագությամբ գլորում է դեպի անդունդ, զրկում է նրան կյանքի իրավունքից, այսպիսով երկիրը դարձնելով անկենդան մի մոլորակ: Եվ ու՞ր պիտի փախչի ողջ մնացած մարդկությունը: Բառացիորեն ոչ մի տեղ: Անիմաստ է երազել Մարսի եւ որեւէ այլ մոլորակի մասին: Ի՞նչ է այնտեղ էլ նույն այլանդակությունները չպիտի՞ անի…
Արտավազդ Փելեշյանի 1970 թվականին նկարահանած «Կենվորները» ֆիլմի առանցքում ինքնաբերաբար, կարծես խորխորատի ընդերքից հառնում է համլետյան հարցը՝ ուղղված բոլոր նրանց, ովքեր այս մոլորակի բնակիչներն են, անկախ ծագումից, անկախ մաշկի գույնից ու արյան հնությունից: Սլանում են, փախչում գազաններն ու թռչունները, կենդանական աշխարհը ահաբեկված է: Բնաշխարհում ինչ-որ բան սայթաքել է հունից, եւ այն մարդու պաշտպանության կարիքն ունի՝ մարդուց պաշտպանվելով:
Ֆիլմում կանխանշող կոչնակները տարիներ անց զսպանակի պոռթկուն ուժը փոխանցելու են «Մեր դարը» ֆիլմին (1984թ.): Այստեղ եւս մարդու ու բնաշխարհի հավերժ հակամարտության խնդիրն է, սակայն բնաշխարհն այս դեպքում արտերկրային է, հեռու բանական էակի կենսատարածքից, հեռու եւ միանգամայն թշնամի: Տիեզերքի շռնդալից հյուսվածքում հնչում է կոչը՝ ուղղված երկրի բնակչին՝ դու այստեղ օտար ես: Քանի որ վերացրել ես գույնը, հոտը, հավասարակշռությունը, դու՛ ես փչացրել այս աշխարհը, բնությունը, դու մերը չե՜ս, մեր մի մասնիկը չե՜ս: Դու մեզ օտար ես:
Ժամանակն է, որ մարդկությունն իրեն վերանայի, ուղղի, շտկի իր բնույթը, էությունը, մտածողությունը, հրաժարվի իր եսակենտրոնությունից, գոռոզությունից. ինքնասիրահարվածությունից: Որ մարդիկ մտածեն մեկը մյուսի մասին, հոգ տանեն, բարի, բարյացակամ կապերով հաղորդակցվեն իրար հետ: Միայն այդ դեպքում մարդկությունը ապագա կունենա, նշում են այսօրվա առաջադեմ մտածողները: Այլապես մենք օր օրի կթաղենք մեզ այդ աղբանոցի մեջ:
Ի վերջո, ո՞րն էր ամերիկացի բժիշկ Վան Ռենսելեր Փոթերի ստեղծած նոր գիտակարգի, նոր իմաստության՝ «Բիոէթիկա՝ կամուրջ դեպի ապագա» գրքի գաղափարը, հորդորը: Այսօր գիտությունը, տեխնիկան, տեխնոլոգիաները զարգանում են աննախադեպ տեմպերով եւ անկանխատեսելի հետեւանքներով: Եթե խիղճը, բարոյականությունը զուգահեռ, համընթաց չգնա դրանց հետ, ապա մարդկությունն այլ տեղ չունի գնալու՝ միայն անդունդ: Սեփական ձեռքերով կփորի այն փոսը, որի մեջ ինքն իրեն կգլորի ու կթաղի: Այն, ինչ տեխնիկապես հնարավոր է, միշտ չէ, որ ճիշտ է բարոյական տեսակետից, եւ անհրաժեշտ է որեւէ կերպ վերահսկել մեր միջամտությունները բնության մեջ, շրջակա միջավայրում, ներառյալ կենդանի աշխարհը եւ մարդը:
Այսօր եւ միշտ անհրաժեշտություն է հասարակական գիտակցության մեջ ամրապնդել բիոէթիկայի հումանիստական գաղափարները, քանի որ դա թույլ կտա լուծելու բարդ հարցերի մի հսկայական շարք, որն առաջանում է գիտնականների «մեղքով»: Գիտնականներ, ովքեր երբեմն բարոյական տեսակետից խիստ կասկածելի գործողություններով մարդկային հասարակությունը ոչ միայն կանգնեցնում են անդունդի եզրին, այլեւ հանգեցնում են մարդկության հավանական ոչնչացմանն ու վերացմանը: Սա է իրականությունը:
Խոսքը բուռն զարգացում ապրող կենսաբանության եւ բժշկության աննախադեպ նվաճումների փիլիսոփայական իմաստավորման եւ բարոյական գնահատականի անհրաժեշտության մասին է: Ավարտվել է մարդու գենոմի կառուցվածքի ուսումնասիրումը, բացվել են գենետիկայի նոր բաժիններ՝ գենոմիկա, պրոտեոմիկա, բջջային կենսաբանություն, մոլեկուլյար իմունաբանություն, իմունային դեղաբանություն, գենային դեղաբանություն եւ այլն, եւ այլն: Այս ամենը հիմք ծառայեց, որ ժամանակակից տեսական գիտությունը ակտիվ, երբեմն էլ ագրեսիվ կերպով ներմուծվի կլինիկական բժշկություն:
Իսկ ի՜նչ տագնապ ու վախ է առաջացնում գենային դեղաբանության արագ առաջընթացը, որն ուղղված է այս կամ այն գեների ֆունկցիաների դեղորայքային ճնշմանը կամ կարգավորմանը: Նման պատրաստուկների արագ եւ ոչ բավարար հսկողությամբ ներդրումը կլինիկական գործընթաց կարող է հանգեցնել մարդկության համար ողբերգական հետեւանքների, որոնք համադրելի են ատոմային պատերազմի հետեւանքների հետ:
Այո, գիտակցել է պետք, որ չարիքը կվերանա աշխարհից, եթե սովորենք իրար լսել, իրար հասկանալ, սիրել, ներել, բարյացակամ հաղորդակցվել, եթե հարգենք բնության օրենքները, ձգտենք չխախտել տիեզերքի ներդաշնակությունը, երկյուղած սիրով վերաբերվենք բնությանը, գոյություն ունեցող ամեն ամենին:
Սուսաննա ԴԱՎԹՅԱՆ
Փիլիսոփայական գիտությունների
դոկտոր
«Առավոտ» օրաթերթ
28.10.2021
