Եվրախորհրդարանի արտաքին հարաբերությունների կոմիտեում սոցիալ դեմոկրատների քաղաքական խրհրդական Էլդար Մամեդովը ծավալուն հոդված է հրապարակել՝ վերլուծելով Հարավային Կովկասում խոշոր դերակատարների դիրքորոշումները:
Հոդվածը թարգմանաբար ներկայացնում ենք ստորև.
Իրանի և Ադրբեջանի միջև լարվածության սրման ֆոնին Իրանի նոր արտգործնախարար Հոսեյն Ամիր Աբդոլլահյանն ամսվա սկզբին այցելեց Մոսկվա՝ հանդիպելու իր ռուս գործընկեր Սերգեյ Լավրովի հետ: Թեև ռուս-իրանական օրակարգն ավանդաբար լայնածավալ է և ներառում է այնպիսի թեմաներ, ինչպիսիք են 2015թ. Իրանի միջուկային գործարքի վերածնունդը և հարցեր այնպիսի երկրներին վերաբերյալ, ինչպիսիք են Աֆղանստանը, Սիրիան և Եմենը, Հարավային Կովկասում իրավիճակը, բնականաբար, զգալի տեղ է զբաղեցրել բանակցություննեում:
Այնուամենայնիվ, այցի արդյունքը, ամենայն հավանականությամբ, այն չէր, ինչ ակնկալում էր Ամիր Աբդոլլահիյանը, քանի որ Ռուսաստանը հրաժարվեց աջակցել Իրանին իր հյուսիսարևմտյան հարևանի՝ Ադրբեջանի հետ ունեցած դիմակայության մեջ: Իրանի մտահոգությունների նկատմամբ Ռուսաստանի անտարբերությունը վաղաժամ հարցեր է առաջ բերում «Հայացք դեպի արևելք» արտաքին քաղաքականության դոկտրինի կենսունակության վերաբերյալ, որն ընդունվել է Իրանի նախագահ Էբրահիմ Ռաիսիի նոր, պահպանողական վարչակազմի կողմից:
Կարդացեք նաև
Մինչ Մոսկվա կատարելիք այցը, Ամիր-Աբդոլլահյանը հարձակվեց Բաքվի վրա ՝ հրաժարվելով երկու երկրների միջև սահմանի որևէ փոփոխությունից: Բաքուն այս հայտարարությունները մեկնաբանեց որպես հաստատում առ այն, թե Թեհրանը դեմ է Ադրբեջանի կողմից նախկինում հայկական օկուպացիայի տակ գտնվող տարածքների նկատմամբ վերահսկողության վերականգնմանը, և որ Իրանը ենթադրաբար հայամետ հակումներ ունի:
Այնուամենայնիվ, Իրանը երկար ժամանակ պաշտպանել է Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը, մի դիրքորոշում, որը շեշտել է անձամբ Գերագույն առաջնորդ այաթոլլա Ալի Խամենեին անցյալ տարի Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմի ժամանակ: Որպես այդպիսին, Ամիր Աբդոլլահիյանի խոսքերն ավելի շուտ արձագանք էին Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի պնդումներին, որ Ադրբեջանի և Նախիջևանի միջև սեպի պես խրված Սյունիքը պատկանում է իրեն:
2020թ. նոյեմբերին Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմին վերջ դրած Ռուսաստան-Հայաստան-Ադրբեջան եռակողմ հայտարարությունը նախատեսում էր Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև տրանսպորտային և տնտեսական կապերի վերականգնում: Բաքուն դա ընկալեց որպես մանդատ`Սյունիքով իր համար միջանցք բացելու համար, որը նա անվանում է «Զանգեզուրի միջանցք», թեև հայտարարության մեջ դրա մասին հատուկ նշում չի արվում: Ավելին, Ալիևի իռեդենտիստական հռետորաբանությունը այդ տարածքի բռնակցման հետ կապված մտահոգություններ է առաջ բերում:
Բացի այդ, Սյունիքը միակ վայրն է, որտեղ Հայաստանը սահմանակցում է Իրանին։ Հետևաբար, դրա բռնակցումն Ադրբեջանին Իրանն ավելի մեծ կախվածության մեջ կդնի Ադրբեջանից (և Թուրքիայից) դեպի Կովկաս և այնտեղից դեպի հյուսիս՝ Ռուսաստան տրանսպորտային կապերի համատեքստում: Թեհրանը նաև մտավախություն ունի, որ Ադրբեջանի և Թուրքիայի համախմբումը իր հյուսիսային սահմաններում կարող է անջատողականություն հրահրել իր սեփական տարածքում էթնիկ ադրբեջանցի բնակչության շրջանում: Հենց այս գործոններն էին, որ մղեցին Ամիր Աբդոլլահիյանին նախազգուշացնել Ադրբեջանին Կովկասում ցանկացած «աշխարհաքաղաքական փոփոխությունների» դեմ:
Իրանի արտգործնախարարը նաև հարվածել է Ադրբեջանում «սիոնիստական և ահաբեկչական ուժերին»՝ նկատի ունենալով Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմի ժամանակ Իսրայելի կողմից Բաքվին ցուցաբերվող առատաձեռն աջակցությունը և սիրիացի ջիհադիստների ներկայությունը, որոնք ժամանել էին Թուրքիայի տարածքով՝ ադրբեջանական ուժերի կողքին հայերի դեմ կռվելու։ Այաթոլլահ Խամենեին էլ ի հավելումն, ուղղակիորեն չտալով Ադրբեջանի անունը, զգուշացրեց «տարածաշրջանային պետություններին» իրենց անվտանգության հարցերում հույս չունենալ «օտար ուժերի» վրա:
Նախագահ Ալիևը կտրուկ արձագանքեց ըստ իր խոսքերի՝ այդ «չհիմնավորված մեղադրանքներին»՝ խոստանալով դրանք «անպատասխան չթողնել»։ Անտեսելով դիվանագիտական քաղաքավարությունը՝ Ալիևն Իրանին խորհուրդ տվեց «քիթը չխոթել» Ադրբեջանի գործերի մեջ, նախքան կհասցնեին Իրանի հետ սահմանին լուսանկարել իսրայելական արտադրության անօդաչունի թռիչքը:
Այսպիսով, եթե Ամիր Աբդոլլահիյանի այցը Մոսկվա նպատակ ուներ ստանալ Ռուսաստանի աջակցությունը կովկասյան զարգացումների վերաբերյալ Իրանի դիրքորոշման նկատմաբ, ապա նա հիասթափված մնաց:
Համատեղ մամուլի ասուլիսի ժամանակ, երբ Լավրովին իրանցի լրագրողը հարց տվեց Ադրբեջանում անցկացված ադրբեջանա-թուրք-պակիստանյան համատեղ «սադրիչ» համատեղ զորավարժությունների մասին, Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարարը բարձրաձայնեց Բաքվի անհանգստությունը Ադրբեջանի սահմանների մոտ իրանական զորավարժությունների վերաբերյալ։
Օգոստոսին Կասպից ծովում թուրք-ադրբեջանական ռազմածովային զորավարժությունների թեմայով Լավրովը Իրանին հորդորեց վավերացնել այն կոնվենցիան, որն արգելում է ցանկացած ոչ կասպյան երկրի ռազմական ներկայություն ծովում: Իրանը ներգրավված հինգ երկրներից վերջինն է (մյուս չորսը՝ Ռուսաստանը, Ղազախստանը, Ադրբեջանը և Թուրքմենստանը), որը դեռևս չի վավերացրել փաստաթուղթը։
Կոնվենցիան Իրանում շատերի կողմից անբարենպաստ է համարվում այն պայմանների պատճառով, որոնց համաձայն ռեսուրսներով հարուստ ծովի հատակը բաժանվում է հինգ երկրների միջև, և արդյունքում նախկին նախագահ Հասան Ռոհանիի վարչակազմը բախվեց քննադատության՝ այս հարցում չափազանց շատ տարածք զիջելու համար: Այնուամենայնիվ, իրանական ցանկացած վարչակազմի համար դժվար կլինի բավարարել հասարակության սպասումները՝ հաշվի առնելով 19-րդ դարի Թուրքմենչայի և Գյուլիստանի ցավոտ պայմանագրերի արձագանքները, որոնց համաձայն Իրանը զիջեց Կովկասում իր տարածքները Ռուսաստանին:
Ռուսաստանը չի անտեսի Իրանի զգայունությունը. այնուամենայնիվ, նրա ավելի լայն շահերը թելադրում են ավելի շուտ հանգստացնել Անկարային և Բաքվին, քան հարմարվել Թեհրանին: Մոսկվայի մշակված պարը Անկարայի հետ ներառում է նուրբ հավասարակշռող գործողություն Սիրիայում, հզոր տնտեսական շահեր, ներառյալ Թուրքիայում միջուկային ռեակտորների կառուցումը, և ամենամեծ մրցանակը՝ Թուրքիային ՆԱՏՕ-ից հեռացնելը: Թեև Թուրքիայի պաշտոնական դուրս գալն արևմտյան ռազմական դաշինքից կարճաժամկետ հեռանկարում հավանական չէ, սակայն իր S-400 հակահրթիռային պաշտպանության համակարգը ՆԱՏՕ-ի անդամին վաճառելը Մոսկվայի համար փոքր ձեռքբերում չէ:
Լեռնային Ղարաբաղում Ռուսաստանն ունի առավելություն. իսկապես, միայն Մոսկվան է միջնորդել հրադադարը, և միայն ռուս խաղաղապահներն են տեղակայվել տարածաշրջանում: Այնուամենայնիվ, Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինը զգույշ է, որ չհեռացնի իր թուրք գործընկեր Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանին, որպեսզի չվնասի այս հարաբերություններում նրա ավելի լայն շահերին: Հետևաբար, Ռուսաստանն ընդունում է Թուրքիայի ներկայությունը Կովկասում:
Անկարային՝ Բաքվի ամենամոտ դաշնակցին, չհակադրվելու այս ցանկությունը մասամբ բացատրում է նաև Ռուսաստանի կողմից Ադրբեջանին հարմարվելը: Այդուհանդերձ, նրանց բարեկամական հարաբերություններում կան նաև այլ չափումներ, այդ թվում՝ Ալիևի կողմից ամերիկյան բոլոր խոշոր կազմակերպությունների վտարումն Ադրբեջանից, ինչը մեղմացնում է Մոսկվայի բազմամյա վախերը «թավշյա հեղափոխության» նկատմամբ: Ավելին, Բաքուն, ընդհանուր առմամբ, հարգել է Մոսկվայի կարմիր գծերը ԱՄՆ-ի հետ փոխգործակցության ընթացքում: Ինչպես ռուս վերլուծաբաններից մեկն է ասել Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմի ժամանակ, «Հայաստանը կարող է լինել մեր դաշնակիցը, բայց Ադրբեջանը ոչինչ չարեց մեր պատժին արժանանալու համար»:
Այս ամենը Թեհրանին թողնում է անորոշ վիճակում: Արևմուտքի հետ Իրանի մշտական անգործունակ հարաբերությունների պատճառով Մոսկվան կարող է իրեն թույլ տալ այդ երկրի հետ հարաբերությունները բնական համարել: Ընդհակառակը, Անկարայի և Բաքվի հետ կապերի մշակումը պահանջում է ակտիվ ջանքեր, և եթե Իրանի շահերը հակասեն նման ջանքերին, ապա դրանց նկատմամբ կոպիտ վարքագիծն ընդունելի գին կհամարվի: Հենց դրանով էլ պայմանավորված է Ռուսաստանի աջակցությունն Ադրբեջանին՝ Իրանը շրջանցող տարանցիկ «միջանցքներ» ստեղծելու հարցում:
Հետևաբար, Լավրովի՝ 3+3 ձևաչափի (Հայաստան, Ադրբեջան, Վրաստան + Ռուսաստան, Թուրքիա, Իրան) առաջարկը՝ խթանել տարածաշրջանային ինտեգրումը, անկեղծ չէ: Ոչ մի այդպիսի սխեմա չի կարող բարգավաճել, երբ մասնակից պետությունները, այս դեպքում Իրանը, համարում են, որ իրենք զոհաբերում են իրենց անվտանգության մտահոգությունները և ազգային հիմնական շահերը:
Ամիր Աբդոլլահյանի Մոսկվա կատարած այցը համարելով որպես վաղ ցուցիչ՝ կասկածի տակ է դրվում, թե որքանով է «Հայացք դեպի արևելքն» իրականում ծառայում Իրանի ազգային շահերին, այլ ոչ թե նրան ենթարկեցնելու այնպիսի տերությունների շահագործական մտադրություններին, ինչպիսիք են Ռուսաստանը և հարևանները, ինչպիսիք են Ադրբեջանը և Թուրքիան. առայժմ Ռաիսիի վարչակազմի խոստացած «հավասարակշռված արտաքին քաղաքականության» համար լավ նախանշաններ չկան:
Պատրաստեց Վիկտորյա ԱՆԴՐԵԱՍՅԱՆԸ
