Վաշինգտոնում տեղակայված Պատասխանատու պետական կառավարման Քուինսի ինստիտուտի համահիմնադիր Տրիտա Փարսին ծավալուն հոդված է հրապարակել իրանա-ամերիկյան հարաբերությունների հեռանկարների վերաբերյալ, որը թարգմանաբար ներկայացնում ենք ստորև.
Վիեննայում 2015 թվականի միջուկային համաձայնագրի վերակենդանացման նպատակով կայացած բանակցություններին միանալու ձգձգումը առաջ է բերել ենթադրություններ, որ Էբրահիմ Ռաիսիի նոր կառավարությունը կորցրել է հետաքրքրությունը համաձայնագրի նկատմամբ: Նման ենթադրության պատճառը Իրանի խորացած անվստահությունն է, լավատեսությունը Չինաստանի տարբերակի նկատմամբ և վստահությունը, որ ինքը կարող է դիմակայել ամերիկյան պատժամիջոցներին՝ Վաշինգտոնին չթողնելով ոչ մի ելք, քան հրապարակայնորեն սպառնալն անցում կատարել ավելի մեծ հարկադրանքի:
Բայց Responsible Statecraft- ի կողմից ձեռք բերված նոր տեղեկությունները բացահայտում են, որ այդ փակուղին ոչ թե Իրանի՝ ճնշման նկատմամբ անձեռնմխելիության զգացումից է, այլ հիմնականում այն պատճառով, որ նախագահ Ջո Բայդենը հրաժարվեց Իրանի նկատմամբ պատժամիջոցների չեղյալ հայտարարման իր հանձնառությունից, նույնիսկ եթե Իրանը նորից միանա և առաջ շարժվի միջուկային համաձայնագրով:
Բանակցություններում վճռորոշ շրջադարձային պահը տեղի ունեցավ այս տարվա մայիսի սկզբին։ Իրանցիները շեշտը դնում էին իրավաբանորեն պարտադիր պարտավորությունների վրա, որ Միացյալ Նահանգները պետք է հարգի իր ստորագրությունը և չվերանայի Գործողությունների համատեղ համապարփակ ծրագիրը (ԳՀՀԾ), եթե այն վերսկսվի: Չնայած ԱՄՆ թիմը հասկանալի համարեց Իրանի պահանջը, բայցև պնդեց, որ իրենք չեն կարող կապել հաջորդ վարչակազմի ձեռքերը և ոչ էլ երաշխավորել, որ ԳՀՀԾ-ին թշնամաբար տրամադրված ապագա վարչակազմը կրկին չի հրաժարվի դրանից:
Կարդացեք նաև
Բայց բանակցություններում ներգրավված արևմտյան և իրանցի դիվանագետների համաձայն, իրանցիներն այնուհետև նվազեցրին իրենց պահանջը և խնդրեցին, որ Բայդենը պարզապես պարտավորություն ստանձնի մնալ գործարքի շրջանակներում իր ժամկետի մնացած ժամանակահատվածում՝ երաշխավորելով, որ Իրանն էլ իր հերթին կմնա համաձայնագրի շրջանակում: Այս աղբյուրների համաձայն՝ ԱՄՆ բանակցային թիմը հարցը հետ տարավ Վաշինգտոն, բայց ի զարմանս Թեհրանի և այլոց, Սպիտակ տունը պատրաստ չէր նման պարտավորություն ստանձնելու՝ պատճառաբանելով իրավական խոչընդոտները: Փոխարենը, նրանք փոփոխություններ առաջարկեցին բանակցային տեքստում, որը զուրկ էր իրավական պարտավորությունից:
Սպիտակ տունը չի պատասխանել մեկնաբանության ստանալու հարցումը։
ԱՄՆ պատասխանը պառակտումներ առաջացրեց Թեհրանում հենց հունիսին կայանալիք նախագահական ընտրություններից առաջ, ինչն էլ հենց ճանապարհ հարթեց ներկայիս փակուղու համար։
Մինչ ԱՄՆ բանակցողները կասկածի տակ են դնում իրանական պահանջի կենտրոնականությունը ամերիկյան համապատասխանությունն ապահովող միջոցների վերաբերյալ, թե՛ եվրոպացի, և թե՛ իրանցի դիվանագետները պնդում են, որ դա իրանցիների համար հիմնական փակուղային կետն է: Այդ ուղերձն ամրապնդվեց անցյալ շաբաթ ԵՄ-ի գլխավոր բանակցող Էնրիկե Մորայի Թեհրան կատարած այցի ժամանակ, որտեղ իրանցիներն առնվազն հինգ անգամ բարձրացրին այս հարցը ԳՀՀԾ-ի շուրջ 4-ժամյա խորհրդակցության ընթացքում՝ թեև զգուշորեն խուսափելով օգտագործել «երաշխիք» եզրը: Ցավոք, ըստ Վաշինգտոնի, Իրանի նոր գլխավոր բանակցող Ալի Բաղերի-Քանին նույնպես ընդգծեց, որ Թեհրանը հետ է վերցրել իր դիրքորոշումը՝ պնդելով, որ ԱՄՆ-ի երեք-չորս տարի տևողությամբ պարտավորությունն այլևս բավարար չէ:
ԵՄ դիվանագետները գիտակցում են, որ այն հեշտությունը, որով Միացյալ Նահանգները կարող է դուրս գալ համաձայնագրից, «լուրջ և օրինական մտահոգություն է»: Թեհրանը մտավախություն ունի, որ ԳՀՀԾ -ին հավատարիմ մնալու հարցում ԱՄՆ-ի նկատմամբ անվստահելիությունը Իրանին դնում է շատ խոցելի վիճակում. ԳՀՀԾ -ին հավատարիմ մնալով՝ Թեհրանը կհրաժարվի իր միջուկային լծակներից, մինչդեռ Վաշինգտոնն իբր կվերացնի պատժամիջոցները: Այնուամենայնիվ, պատժամիջոցների չեղարկումը չի հանգեցնի Իրանի համար նշանակալի տնտեսական օգուտների, եթե արևմտյան ընկերությունները վստահ չլինեն Վաշինգտոնի՝ համաձայնագրին երկարաժամկետ հավատարիմ մնալու մեջ, ինչը նրանք չեն անում: Դա իզուր Իրանին կթողնի առանց իր լծակների, հատկապես, եթե Վաշինգտոնը հերթական անգամ դուրս գա գործարքից:
Ավելին, պատժամիջոցների չեղարկման նկատմամբ վստահության բացակայությունը Թեհրանի համար նաև ակնկալիքների կառավարման խնդիրներ է ստեղծում։ Քանի որ պատժամիջոցներն, իբր, հանվում են, Իրանի հասարակության ակնկալիքներն աճում են ապագա աճի վերաբերյալ, աճում են նաև նրանց երազանքներն ու ձգտումներն ավելի պայծառ ապագայի համար: Երբ պատժամիջոցների չեղարկումը չի արդարացնում սպասելիքները, կամ ավելի վատ՝ Միացյալ Նահանգները վերահաստատում է պատժամիջոցները, Իրանի տնտեսությունը մեծ հարված է ստանում: Չբավարարված ակնկալիքներն ու փշրված երազանքները դրդում են կառավարությանը ապավինել ավելի ու ավելի ռեպրեսիվ գործիքների՝ դժգոհությունը զսպելու համար: ԱՄՆ-ի նկատմամբ անվստահությունը պարզապես ապակայունացնում է Իրանին՝ ստիպելով նրան գերադասել կայուն, թեև վատ տնտեսությունը, քան ամերիկյան պատժամիջոցների չեղարկման անորոշությունը:
Բայդենի խուսափողական մոտեցումն այս հարցում խորացրել է երկրորդ խոչընդոտը. ԱՄՆ-ը պահանջել է, որ ԳՀՀԾ-ի վերականգնվելուն պես նոր բանակցություններ սկսվեն այն «ավելի երկար և ամուր» դարձնելու համար: Ամերիկյան կողմն իրավացիորեն նշել է, որ իրանական կողմին նույնպես ձեռնտու կլինի համաձայնագրում փոփոխություններ կատարելու բանակցությունները՝ հատկապես հաշվի առնելով Թեհրանի հիասթափությունը՝ պատժամիջոցների հուսալի մեղմացում ապահովելու մեխանիզմների բացակայության մասով:
Սակայն ավելի ամուր գործարքը մի քանի խնդիրներ է ստեղծում Թեհրանի համար: Նախ, ԳՀՀԾ -ն բանակցային պատիժ է. Իրանի նախկին խախտումների պատճառով նրա միջուկային ծրագրի նկատմամբ սահմանափակումներ կկիրառվեն մինչև 25 տարի ժամկետով, որից հետո՝ ենթադրելով, որ նա կպահպանի այդ սահմանափակումները և կվերականգնի վստահությունը իր միջուկային գործունեության նկատմամբ, Իրանի միջուկային ծրագիրը կկարգավորվի։ Ավելի երկար գործարք փնտրելը նշանակում է երկարացնել Իրանի պատիժը, թեև ԱՄՆ-ն է, որ խախտել է համաձայնագիրը Թրամփի դուրս գալու միջոցով, ոչ թե Իրանը:
Ավելին, արդյո՞ք Վաշինգտոնը ձգտում է գործարքը միանվագ կերպով երկարաձգել, թե՞ կձգտի ամեն անգամ երկարաձգել այն՝ ըստ էության անորոշ ժամանակով երկարացնելով գործարքի որոշակի սահմանափակումները և դրանով անհասանելի դարձնելով իրանական ծրագրի կարգավորումը։ Իհարկե, որքան երկար լինեն ամենախիստ սահմանափակումները, այնքան մեծ կլինի հավանականությունը, որ ամերիկացի ժողովուրդը կընտրի Թրամփի նման մեկ այլ նախագահ, որը ևս մեկ անգամ դուրս կգա գործարքից:
Թեհրանի կասկածները ԱՄՆ-ի՝ ավելի երկար և ուժեղ գործարք պահանջելու հիմքում ընկած մտադրությունների նկատմամբ կարող են անտեղի լինել և ավելի սրվել, երբ Իրանն ինքը հրաժարվի անմիջականորեն խոսել ԱՄՆ բանակցողների հետ: Բայց իրավիճակն էլ ավելի բարդացավ այն բանից հետո, երբ Բայդենը հրաժարվեց Իրանի նկատմամբ պատժամիջոցները չեղարկելու պարտավորությունից, եթե անգամ Թեհրանը կվերադառնա ԳՀՀԾ -ի լիարժեք համապատասխանությանը:
Բայդենի որոշումը պատճառ է դարձել, որ թե՛ Իրանի, թե՛ ԵՄ պաշտոնյաների մոտ կասկածներ առաջանան, որ Միացյալ Նահանգները փորձում է օգտագործել պատժամիջոցների սպառնալիքը կամ դրանց փաստացի պարտադրումը որպես լծակ ԳՀՀԾ -ի բանակցություններից հետո առավել երկար գործարքի համար: Նկատի ունեմ, որ Բայդենը որոշակիորեն կընդօրինակի Թրամփին և ավելի շատ զիջումներ կփնտրի Իրանից՝ սպառնալով վերսկսել պատժամիջոցները, որոնք նա արդեն հանել է որպես ԳՀՀԾ -ի մաս: Իրանի և ԵՄ որոշ պաշտոնյաներ կասկածում են, որ ԳՀՀԾ -ի պայմանները հարգելու պարտավորությունը Բայդենին կզրկի ԳՀՀԾ -ից հետո բանակցություններում լծակներից:
Այս մտահոգությունները պատճառ են դարձել, որ Թեհրանը ԱՄՆ-ի՝ ԳՀՀԾ վերադառնալն ընդունի որպես չափազանց ռիսկային, ոչ միայն պատժամիջոցների չեղարկման անվստահելիության պատճառով, այլև այն մտավախությամբ, որ ԳՀՀԾ -ն կտապալվի ԱՄՆ-ի՝ ավելի երկար և ուժեղ գործարքի ցանկության պատճառով: Եթե այդպես լինի, ապա ԱՄՆ-ը գործարք վերադառնալու դեպքում Իրանին տնտեսապես պատժելու ավելի մեծ կարողություն կունենա, այդ թվում Անվտանգության խորհրդում կիրառվող հակաճգնաժամային մեխանիզմը, որով ավտոմատ կերպով կվերականգնվեն Իրանի դեմ ԳՀՀԾ -ի բոլոր պատժամիջոցները, ինչը Թրամփը փորձեց, բայց չկարողացավ անել:
Հետևաբար, Թեհրանը ներկայիս ստատուս քվոն (որի դեպքում պատժամիջոցների մեծ մասը մնում են ուժի մեջ, բայց Իրանը դեռ կարողանում է նավթ վաճառել չինացիներին) դիտում է որպես առավել նախընտրելի տարբերակ, քան թույլ տալ ԱՄՆ-ին վերադառնալ ԳՀՀԾ:
Այդուհանդերձ, ներկայիս ստատուս քվոն կարող է պահպանվել միայն այն դեպքում, եթե բանակցություններում առնվազն լինի առաջ շարժվելու ընկալում: Որպես այդպիսին, բանակցությունները, ենթադրաբար, կվերսկսվեն նոյեմբերին, մինչդեռ Թեհրանը, հավանաբար, կփորձի դրանք պահել կրիայի արագությամբ՝ բավականաչափ դանդաղ, որպեսզի խուսափի ԳՀՀԾ-ի շուրջ համաձայնությունից, բայց բավականաչափ արագ՝ դիվանագիտությունը կենդանի պահելու համար:
Բայց այստեղ Թեհրանը լուրջ կոպիտ սխալ է թույլ տալիս հաշվարկներում։ Ներկայիս ստատուս քվոն պարզապես չի կարող երկար պահպանվել։ Առանց իրական առաջընթացի, Բայդենի վարչակազմը, ի վերջո, կընկնի Իսրայելի, ԱՄԷ -ի և Կոնգրեսի դեմոկրատների ճնշումների տակ: Միևնույն ժամանակ, Վաշինգտոնը սխալվում է, եթե կարծում է, որ ռազմական ուժի ավելի մեծ ճնշումով կամ սպառնալիքներով դուրս կգան փակուղուց:
Բայց սա այն ճանապարհն է, որ կարող են ընտրել երկուսն էլ: Ճիշտ այնպես, ինչպես Թեհրանը կարող է նախընտրել, որ ԳՀՀԾ -ն տապալվի ԱՄՆ-ի չվերադառնալով, այլ ոչ թե վերադառնալով , այսինքն` Թեհրանն այնուամենայնիվ ենթադրում է, որ գործարքը, միևնույն է, տապալվելու է), նույնպիսի եզրակացության կարող է հանգել նաև Բայդենի թիմը:
Եթե խաղաքարտերում չկա ավելի երկար և ուժեղ գործարք, որի վրա կարող է կենտրոնանալ Սպիտակ տունը, ապա ավելի լավ է, որ ԳՀՀԾ -ն տապալվի հիմա, քան Բայդենը վճարի գործարքին միանալու ներքին քաղաքական ծախսերը՝ միայն թե տեսնելու, որ կարճ ժամանակ անցա այն ինչպես է տապալվում: Իսկապես, այն, որ Բայդենը ցանկություն չունի պահպանել պարտավորությունը Իրանի նկատմամբ պատժամիջոցները հանելուց, ցույց է տալիս, որ նա պատրաստ է տեսնել իր ժամկետի մնացած ժամանակահատվածում ԳՀՀԾ -ի տապալումը, ոչ թե այն պատճառով, որ այն չի կարող վերածնվել, այլ այն պատճառով, որ այն չի կարող երկարացվել և ամրապնդվել վերակենդանացումից հետո:
Գոյություն չունի ճնշումակենտրոն որևէ պլան Բ, որը կարող է լուծել Թեհրանում և Վաշինգթոնում ԳՀՀԾ -ի փլուզումն ընդունելու ուղղությամբ աճող մերձեցումը: Ավելի շուտ, անհրաժեշտ է առավել հուսալի և կայուն պլան Ա, որը և՛ կանդրադառնա համաձայնագրի անկայունությանը, որից Միացյալ Նահանգները կարող է դուրս գալ առանց տույժերի, և՛ ԳՀՀԾ -ի վերածնունդը կհեռացնի գործարքը ընդլայնելու օրինական ցանկություններից:
Պատրաստեց Վիկտորյա ԱՆԴՐԵԱՍՅԱՆԸ
