Վերստին ցանկանում եմ անդրադառնալ նոր Սահմանադրության ընդունման հրատապ խնդրին: «Սահմանադրություն, թե որոգայթ փառաց» հոդվածում («Առավոտ», 3.9.2021) խոսելով նոր Սահմանադրություն ընդունելու անհրաժեշտության մասին, առաջարկել էի քննարկել ՀՀ Սահմանադրությունը «Որոգայթ փառաց» անվանելու հարցը, չանդրադառնալով բովանդակության հետ առնչվող որեւէ հարցի, ինչը բնականաբար կարեւորագույն հիմնախնդիր է:
Այժմ ցանկանում եմ հակիրճ անդրադառնալ բովանդակության հետ առնչվող մի հարցի: Խոսքը վերաբերում է սահմանադրական սկզբունքներին: Սահմանադրությունը իր բնույթով լինելով արեւմտաեվրոպական քաղաքակրթության ծնունդ, մշակել եւ ամրագրել է մի շարք սկզբունքներ, որոնք էլ դարձել են արդի սահմանադրությունների ելակետային սկզբունքները: Դրանցից են օրինակ՝ իշխանությունը պատկանում է ժողովրդին, իշխանությունների բաժանում (տարանջատում), մարդու իրավունքներ եւ այլն:
Այդ սկզբունքները ներկայումս արդի ժողովրդավարության համար էական են եւ համարվում են բարձրագույն արժեքներ: Ընդ որում դրանք համարվում են համամարդկային եւ դուրս են նեղ-ազգային շրջանակներից: Այս առումով հարց է հղանում, կարո՞ղ է, արդյոք, որեւէ ժողովրդավարական համարվող պետություն ունենալ սահմանադրական այնպիսի սկզբունք, որը բնույթով ազգային է:
Ազգայինի հետ կապված հարցում կարծում եմ ելակետայինն այն է, որ կարեւորը ոչ թե ազգայինն է, այլ այն, թե որքանով է ազգայինը դուրս գալիս իր նեղ, ազգային շրջանակներից եւ վերածվում համամարդկայինի: Օրինակ, «ազատություն, հավասարություն, եղբայրություն» բանաձեւը լինելով ֆրանսիական, վերածվեց համաեվրոպականի, ապա նաեւ համամարդկայինի:
Կարդացեք նաև
Այսպիսի մոտեցման պարագայում հարց է առաջանում. արդյո՞ք հայը ստեղծել է այնպիսի արժեք, որը կարող է ընդունելի ու հասկանալի լինել այլ ժողովուրդների համար եւ հետեւաբար դառնալ համամարդկային: Այս հարցին պատասխանելը դյուրին չէ: Այն ունի բազմաթիվ եւ բազմապիսի բաղադրամասեր: Առհասարակ վերջին տարիներին շատ են կարեւորվում ազգային արժեքները, ինքնության կարեւորությունը եւ այլն, սակայն այն ընդհանուր խոսքերից զատ այնկողմ չի անցնում: Մենք տեղյա՞կ ենք, գիտե՞նք այդ ինքնությունը, որո՞նք են ազգային արժեքները, ի՞նչ քաղաքակրթական նշանակություն ունի հայկական քաղաքակրթությունը, կարճ ասած՝ ո՞վ է հայը, ինչո՞վ է տարբերվում, ի՞նչ առանձնահատկություններ ունի: Օտար մտածողներն ավելի շատ են անդրադարձել այդ հարցերին, քան մենք:
Ելնելով նշված մոտեցումից, ցանկանում եմ ընդգծել մի կարեւոր ազգային արժեք, որը եվրոպական պատկերացումներին հնազանդ, հանիրավի մոռացության ենք մատնել:
Խոսքը վերաբերում է հայ կնոջը: Ցանկացած հասարակության խնդիրն է գտնել այնպիսի բարոյական եւ իրավական, սոցիալական արդարության հաստատման սկզբունքներ, որոնք ապահովեն հասարակության ներդաշնակ գոյությունը եւ առաջընթաց զարգացումը: Եվ այս գործընթացում անհիշելի ժամանակներից սկսած իր անուրանալի ներդրումն է ունեցել հայ կինը: Մեզանում ընդունված է հայկական արժեքների թվում հաճախ իրավացիորեն հիշատակել հայ ընտանիքը, մոռանալով, որ այդ ընտանիքը ընտանիք է նախ եւ առաջ կնոջ շնորհիվ, որը եղել է եւ է ընտանիքի պահապան հրեշտակը: Նա իր բոլոր «դեմքերով»՝ աղջնակ, օրիորդ, կին, մայր, տատի, նպաստել է հայ ընտանիքի ամրապնդմանը, դրանով իսկ ապահովելով ամբողջ հայ հասարակության զարգացմանը: Հասարակությունը իր հերթին գնահատել է կնոջ դերը եւ, որպես կանոն, մեծարել է նրան, փայփայել, հոգացել նրա կարիքները: Մեզանում երբեք կնոջը չեն նսեմացրել, անտեսել, նա միշտ եղել է եւ կա ուշադրության կենտրոնում: Այդպիսի վերաբերմունքի վկաներից մեկը հայոց լեզուն է: Եթե հիշենք, որ լեզուն տվյալ ժողովրդի համընդհանուր ստեղծագործության, արարման արդյունք է, որում արտահայտվում է այդ ժողովրդի զարգացման ողջ ընթացքը, նրա աշխարհընկալումն ու աշխարհայացքը, ապա կհասկանանք, որ պատահական չէ, որ լեզուն մեզ համար «մայրենի» է, որ հայրենիքը «մայր հայրենիք» է: Կարծում եմ ամենեւին պատահական չէ, որ հայոց լեզվում չկա «իգական» եւ «արական» սեռերի բաժանում: Եթե համեմատենք այն, ասենք՝ ֆրանսերենի հետ, ապա պարզ կդառնա, թե հասարակությունը ինչպիսի վերաբերմունք է ունեցել կնոջ նկատմամբ: Ասվածը չի վերաբերում եվրոպական քաղաքակրթությանը, որը համարվելով թեեւ առաջադիմական, այնուամենայնիվ, կնոջ եւ նրա իրավունքների նկատմամբ չի ցուցաբերել անհրաժեշտ ուշադրություն: Այդ մասին են վկայում Օլիմպիա դը Գուժի կազմած «Կնոջ եւ քաղաքացուհու իրավունքների հռչակագիրը» (1791), սուֆրաժիզմի, ֆեմինիզմի եւ նմանատիպ բազմաթիվ այլ շարժումների առկայությունը: Ի դեպ, այդ շարժումները երբեմն հասնում են ծայրահեղությունների, որին հակադարձվում են արդեն տղամարդու իրավունքների պաշտպանության հասարակական կազմակերպությունների ձեւավորումն Արեւմուտքում: Հայ իրականությունում արդեն իսկ առաջին պետականության ստեղծումից անմիջապես հետո լուծվեց կանանց ընտրական իրավունքի խնդիրը, ինչպես նաեւ պետական պաշտոններ զբաղեցնելու հարցը, որի վառ արտահայտությունը առաջին կին պատգամավորներն են, Ճապոնիայում կին դեսպանի ներկայությունը: Մշտապես մեծ ուշադրություն է դարձվել կանանց կրթական իրավունքին՝ գործել են օրիորդաց դպրոցներն ու վարժարաններ: Արդեն 8-րդ դարից հիշատակվում են օրիորդների համար գործող տնային դասընթացները (առաջին հիշատակությունը վերաբերում է շարականագիր-բանաստեղծուհի Սահակդուխտին): 19-րդ դարում բազմաթիվ օրիորդաց դպրոցներ ստեղծվեցին հայաշատ քաղաքներում՝ Կ Պոլսում (1821), Իզմիրում (1838), Թբիլիսիում (1830), Բաքվում (1866), Շուշիում (1864) եւ այլուր:
Կարծում եմ ամենեւին պատահական չէր, որ 90-ական թվականների սկզբին Հայաստանում գործում էր «Շամիրամ» կուսակցությունը: Ցավում եմ, որ այն դադարեցրեց իր գործունեությունը: Համոզված եմ, որ ներկայումս մեր երիտասարդ կանայք կարող են անել ավելին, քան իրենց նախորդները: Դժբախտաբար, մեր տղամարդիկ ի զորու չեղան ստեղծել արդյունավետ կառավարման համակարգ: Ժամանակն է կանայք լրջորեն միջամտեն այդ հրատապ ու կարեւորագույն խնդրի լուծմանը: Իմիջիայլոց, կարող է շատ տարօրինակ թվալ, բայց կանանց քաղաքական իրավունքների դեմ ամենախիստ եւ դաժանն էին հանդես գալիս հենց կանայք: Հետո հասկացա, որ դա ոչ թե զարմանալի է, այլ շատ տրամաբանական ու օրինաչափ, որովհետեւ կանայք ներքուստ, ինտուիտիվ զգացողությամբ չեն ուզում, որ նրանք գայթակղվեն իշխանությամբ, «փչանան», ինչպես տղամարդիկ են հայտնվում «փառքի, իշխանատենչության որոգայթներում»:
Նշելով կանանց նկատմամբ հայ հասարակության դրական վերաբերմունքը, չէի ուզենա, որ ստեղծվի այն տպավորությունը, իբր մեզանում ամեն ինչ այդ առումով բարվոք է: Ցավով կարելի է եւ անհրաժեշտ է նշել, որ այսօր էլ կան բազմաթիվ, այսպես կոչված՝ անկիրթ, ավելի ճիշտ՝ տգետ տղամարդիկ, որոնք կարծում են, թե միայն տղամարդ լինելը բավարար է իրենց վեր դասելու համար: Թող շատ հայ տղամարդիկ հիշեն, թե իրենք ինչպես են ապրում կանանց հաշվին եւ «գետին չեն մտնում»:
Այժմ դառնանք ՀՀ Սահմանադրության մի դրույթի, որը հռչակում է. «Հայաստանում կանայք ու տղամարդիկ հավասար են», ինչն իմ պատկերացմամբ՝ նվազագույնը տարօրինակ է: Առաջին, այդ նույն Սահմանադրությունը ամրագրել է, որ «Բոլորը հավասար են օրենքի առջեւ»: «Բոլորի» մեջ կարծես թե մտնում են նաեւ կանայք, հետեւաբար վերոհիշյալ դրույթից բխում է, որ «կանայք» մարդ չեն: Երկրորդ, սկզբունքորեն, մեծ հաշվով տղամարդն ու կինը չեն կարող հավասար լինել՝ ո՛չ իրավական, ո՛չ էլ առհասարակ սոցիալական առումով: «Հավասարություն» հասկացությունը, որը նշանակում է իրավահավասարություն, հնարավորությունների հավասարություն եւ այլն, չի համապատասխանում իրականությանը, որովհետեւ թե՛ կրթական, թե՛ աշխատանքային իրավունքի առումով հասկանալի պատճառներով կանայք չեն կարող որոշակի բնագավառներում ստանալ համապատասխան կրթություն: Կանանց չի կարելի թույլ տալ կատարել ծանր ֆիզիկական աշխատանք եւ այլն:
Այստեղ ուզում եմ հիշատակել ազգագրության հիմնադիրներից մեկի, գերմանացի պրոֆեսոր Ա. ֆոն Հաքստհաուզենի խոսքերը. «Կանանց սոցիալական դրության տարբերությունը մյուս ժողովուրդներից նրանց ինքնուրույնության ճանաչումն է, ինչն արտահայտվում է հայկական ընտանիքի բուն կացությամբ, ինչպես նաեւ հայ կանանց անհատական բնութագրմամբ»: Ապա նա տալիս է այդ երեւույթի բացատրությունը. «դրա պատճառը հենց հայերի առաքելությունն է, իբրեւ վսեմ մշակույթի եւ ոգեղենության կրողի, ինչը դարձավ Եվրոպայի եւ Ասիայի միասնության կապող օղակ եւ կենտրոն»:
Հենց նրա խոսքերն էլ հուշում են, որ Սահմանադրության համապատասխան հոդվածը պետք է շարադրել հետեւյալ կերպ. «ՀՀ-ում կինն ունի հատուկ կարգավիճակ, կոնկրետ հարցերում նրա իրավունքները կարող են գերակա լինել տղամարդկանց համեմատ»: Այդպիսի ձեւակերպումը կարող է հիմք լինել օրենսդրորեն կանանց շնորհել որոշակի արտոնություններ: Օրինակ, երեխա խնամելը համարել աշխատանքային ստաժ, կամ բազմազավակ մայրերին տալ լրացուցիչ կենսաթոշակ: Աշխատանքային ստաժին համապատասխան կենսաթոշակը կանանց համար պետք է 10%-ով գերազանցի տղամարդկանց կենսաթոշակի չափը: Աշխարհում ամենուր կանայք պայքարում են հավասար աշխատանքի դեպքում կանանց հավասար վարձատրության համար, այնինչ անհրաժեշտ է, որ կանանց աշխատավարձը մի փոքր ավելին լինի: Լավ կլինի, որ տղամարդիկ հիշեն, որ կանանց օգտագործած շրթներկը «ուտողները» իրենք են եւ հետեւաբար թող դրա դիմաց վճարեն:
Վալերի ՊՈՂՈՍՅԱՆ
[email protected]
Հ.Գ. Այս տողերը գրելիս անընդհատ հիշում էի մորս ու կնոջս: Մայրս՝ Նինել Ղարաջյանը, ով 30-ական թվականներին հանրաճանաչ դեմք էր հանրապետությունում, Հայաստանի առաջին կին օդաչուն ու պարաշյուտիստն էր, երիտասարդ տարիքում կորցրել էր ամուսնուն: Նա, որ այն ժամանակ ուներ բարձրագույն կրթություն եւ կուսակցական էր, եւ հեշտությամբ կարող էր պաշտոններ զբաղեցնել, երբեւէ չզբաղվեց իր կարիերայով, իր անձնական կյանքը դասավորելով, այլ ամբողջ կյանքը նվիրաբերեց իր զավակներին, նրանց կրթության տալուն, մարդ դարձնելուն:
Կինս՝ Որմիզդուխտը, որ ինձ հետ հավասար աշխատում էր, ամբողջությամբ տարված էր իր զավակներով, ապա նաեւ թոռներով: Չեմ հիշում մի դեպք, որ ինձնից ինչ-որ բան պահանջեր իր համար, միայն երեխաների ու ամուսնու համար: Նա միայն տալիս էր: Եվ եթե ես այսօր ներքուստ հպարտանում եմ իմ զավակներով, ապա դրանում միայն նրա վաստակն է: Եվ որքան տարիքս առաջանում է, ավելի ու ավելի եմ գնահատում նրանց արածը եւ հասկանում, որքան անուշադիր եմ եղել նրանց նկատմամբ, որքան իմ արածը չնչին է նրանց կատարածի համեմատ:
Միաժամանակ հիշում եմ նաեւ իմ ընտանիքի մյուս կանանց՝ Անուշին ու թոռնուհիներիս՝ Անիին ու Լիլիթին, ովքեր ամիսներ շարունակ, գիշեր ու ցերեկ, խնամում էին անկողնուն գամված իրենց սկեսուրին ու տատիկին: Այսօր էլ շարունակում են տեր կանգնել իրենց պապիկին, միշտ պատրաստ բավարարել նրա անգամ հիմար ցանկությունները: Կարճ ասած, ես երջանիկ մարդ եմ, որքանով կան ՆՐԱՆՔ:
Այդպիսին են հայ կանայք առհասարակ, միշտ գորովագութ, անշահախնդիր, նվիրված այլոց, հոգատար ու շնորհաշատ:
Ի դեպ, հետաքրքիր զուգադիպությամբ այսօր Անուշիկի ծննդյան օրն է: ՇՆՈՐՀԱՎՈՐՈՒՄ ԵՄ…
Լուսանկար՝ Վ. Սուրենյանց. «Տիրամայրը մանկան հետ»
«Առավոտ» օրաթերթ
06.10.2021
