Անդրադարձ ակադեմիկոս Աշոտ Մելքոնյանի «Բաքվից սկսած՝ ներկայիս Ադրբեջանի բոլոր տարածքները եղել են հայանուն, հայաբնակ ու հայկական» «Արմենպրեսի» հետ ունեցած զրույցին
Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի հայտարարությունները Հայաստանի տարածքների վերաբերյալ բացահայտ կեղծիք են և մանիպուլյացիա՝ տարածաշրջանը թուրքական-ադրբեջանական ներկայացնելու նպատակով: «Արմենպրես»-ի հետ զրույցում այս մասին ասաց ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի տնօրեն, պատմական գիտությունների դոկտոր, ակադեմիկոս Աշոտ Մելքոնյանը՝ մեկնաբանելով Քարվաճառում Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի արած հայտարարությունները Հայաստանի սուվերեն տարածքների՝ Սյունիքի, Սևանի և Վարդենիսի մասին:
Պատմաբանի խոսքով՝ Ալիևը ասում է, թե իբր Սյունիքը, Սևանը, Վարդենիսը, Երևանը «պատմական ադրբեջանական հողեր են», մինչդեռ նախ՝ ներկայիս Ադրբեջան կոչվող հանրապետության տարածքը ոչ մի կապ չունի պատմական Ատրպատականի՝ Իրանի հյուսիսային շրջանների հետ, որից թուրքերը պարզապես գողացել են անվանումը՝ 1918 թ. այդ արհեստածին պետությունը ստեղծելիս: Եվ երկրորդ՝ մինչև 14-15-րդ դդ., երբ տարածաշրջան ներթափանցեցին թուրքմենական ցեղերը, և առավել ևս՝ մինչև 11-րդ դ., երբ առաջին անգամ տարածաշրջանում հայտնվեցին սելջուկ-թուրքերը, մեր տարածաշրջանում՝ ներառյալ Արևելյան Հայաստանը, Վրաստանը, Արևելյան Անդրկովկասը և Հյուսիսային Իրանը, թուրքական որևէ տեղանվանման կամ թուրքական տարրի մասին խոսելը պարզապես ծիծաղելի է:
Կարդացեք նաև
«Ուրեմն, Ադրբեջանի Բաքու մայրաքաղաքից սկսած՝ Ատրպատականի, Շաքիի, Շիրվանի, ամբողջ «Հայոց Արևելից Կողմանց», այսինքն՝ Մեծ Հայքի Ուտիք, Արցախ, Փայտակարան նահանգների տարածքները՝ բոլորը եղել են հայանուն և հայաբնակ ու հայկական, որտեղ խոսել թուրքական որևէ տարրի մասին մինչև 11-րդ դարը ուղղակի ծիծաղելի է», – ընդգծեց Աշոտ Մելքոնյանը:
Պատմության ինստիտուտի տնօրենը իր այս պնդումը հիմնավորում է պատմական այն հայտնի փաստերով, որ մինչև 14-15-րդ դդ., երբ Արևելյան Հայաստան և Արևելյան Անդրկովկաս ներթափանցեցին թուրքմենական ցեղերը, առավել ևս՝ մինչև 11-րդ դարը, երբ առաջին անգամ մեր տարածաշրջանում հայտնվեցին թյուրքական ցեղերը՝ ի դեմս սելջուկ-թուրքերի, որևէ թուրքական տեղանուն այս տարածաշրջանում չի եղել:
«Հատուկենտ թուրքեր տարածաշրջանում հայտնվել են միայն 9-րդ դարում, երբ արաբները վարձել են թուրք վարձկան-զինվորականների, որոնց թվում էր, օրինակ, հայտնի զորավար Բուղան, որը 9-րդ դ. կեսերին արշավեց Հայաստանի շրջաններով՝ Վասպուրականով, Սյունիքով և Արցախով և ծանր պարտություն կրեց հատկապես Արցախում՝ Քթիշ ամրոցում (854 թ.) Եսայի Աբու Մուսե իշխանից»,- հավելեց մասնագետը:
«Ընդհանրապես Արևելյան Հայաստանի և Արևելյան Անդրկովկասի տեղանունների թուրքացման գործընթացը սկսվել է 14-15-րդ դդ., երբ թուրքմենական ցեղերը այստեղ հաստատեցին իրենց տիրապետությունը: Օրինակ, Հյուսիսային Իրանի տարածքի իրանախոս բնակչությունը աստիճանաբար դարձավ թուրքախոս: Թեպետ այդ թուրքախոս բնակչությունն էլ հետագայում՝ 15-րդ դարի վերջին, կյանքի կոչեց իրանական Սեֆյան պետությունը: Սեֆյանները, լինելով պարսիկ, թուրքախոս էին: Եվ, բնականաբար, այս երևույթը նկատվեց նաև Արևելյան Հայաստանի տարածքում: Բայց դա բացարձակապես չի նշանակում, թե դրանից առաջ այդ տեղանունները հայկական չէին: 14-15-րդ դդ. առաջ, առավել ևս՝ 11-րդ դ. առաջ, որևէ թուրքական տեղանուն այս տարածաշրջանում չէիք կարող գտնել», – ասաց Մելքոնյանը:
Պատմաբանը նաև նկարագրեց, թե ինչպես է տեղի ունեցել տեղանունների թուրքացումը նշված ժամանակաշրջանում՝ քոչվորներին հատուկ պարզունակ ոճով և նրանց ցածր մտավոր կարողություններին համապատասխան. «Թուրքերը ինչպես որ տեսնում էին տվյալ տարածքը, այդպես էլ կոչում էին: Ասենք, եթե պղտոր ջուր էր լինում՝ «Կարա-Սու» էին անվանում, կամ երեք եկեղեցի էին տեսնում՝ դառնում էր «Ուչ Քիլիսե», տեսնում էին չորս եկեղեցի՝ դառնում էր «Դորթ Քիլիսե» և այդպես շարունակ»:
«Այնպես որ, այն, ինչ այսօր ասում է Ալիևը, բացահայտ կեղծիք է և մանիպուլյացիա՝ տարածաշրջանը թուրքական-ադրբեջանական ներկայացնելու նպատակով»,- եզրակացնում է Աշոտ Մելքոնյանը:
Քաղաքակիրթ աշխարհը և այդ թվում՝ գիտական հանրությունը, պատմաբան Աշոտ Մելքոնյանի խոսքով, շատ լավ գիտի այդ ամենը և հասկանում է, որ ադրբեջանական պատմագրությունը ամբողջությամբ կեղծված է և իրական գիտության հետ որևէ կապ չունի: Բայց այլ հարց է, որ Ադրբեջանը, գործի դնելով իր ֆինանսական միջոցները, տարածում է այդ կեղծիքները ամբողջ աշխարհով մեկ այն հաշվարկով, որ «եթե սուտը 100 անգամ կրկնես՝ այն կարող է ճշմարտություն թվալ»:
«Համենայնդեպս, կարծում եմ, որ քաղաքակիրթ աշխարհի մեծագույն մասը, մասնավորապես նկատի ունեմ Եվրոպան, Միացյալ Նահանգները, Ռուսաստանը՝ իրենց մտավորական շրջաններով և մասնագիտական հանրություններով հանդերձ, շատ լավ գիտեն իրական պատմությունը: Երբ առիթ է ներկայանում, օրինակ՝ ռուսաստանցի մտավորականները, միշտ ասում են, որ ծիծաղելի է խոսել ադրբեջանական հնագույն մշակույթի մասին, որովհետև դա շինծու, թուրքացած իրանական էլեմենտի հիմքի վրա Արևելյան Անդրկովկասում ստեղծված կեղծ մշակույթ է, էլ չեմ ասում՝ նաև քաղաքական հանրույթ՝ ի դեմս այսպես կոչված Ադրբեջանական Հանրապետության»,- ընդգծեց զրուցակիցը:
Աշոտ Մելքոնյանի խոսքով՝ ադրբեջանցիները և Ադրբեջան կոչվող պետությունը այսօր ինքնության փնտրտուքի մեջ են, քանի որ գրպանել են իրենց գրեթե բոլոր հարևանների՝ հայերի, վրացիների, լեզգիների, իրանցիների և նույնիսկ ցեղակից թուրքմենների պատմությունն ու մշակույթը: Եվ այդ խառնաշփոթը այն աստիճանի անհեթեթության է հասել, որ մի կողմից իրենց համարում են կովկասյան Աղվանքի ժառանգներ, այսինքն՝ տեղաբնիկներ, մի կողմից՝ հնդեվրոպական, մյուս կողմից էլ՝ թուրքալեզու, որովհետև արյունակից են միջինասիական ժողովուրդներին և օսմանյան թուրքերին:
Մեր հարցին՝ ո՞րն է ադրբեջանցիների ճիշտ ինքնանվանումը, պատմաբանը պատասխանեց՝ «կովկասյան թաթարներ»: Եվ ավելացրեց. «թաթար» իմաստով նշանակում է «քոչվորներ»:
Ամբողջովին կիսելով գիտնականի տեսակետը հարկ եմ համարում բերել Սյունյաց նահանգի Ծղուկ գավառի օրինակը։
Ըստ Սյունյաց տան պատմիչ Ստեփանոս Օրբելյանի դեռևս 13-րդ դարում այստեղ օտարահունչ անվամբ ոչ մի բնակավայր չի եղել: Մեր հազարամյակի սկզբների Սյունիքի նահանգի Ծղուկ գավառի (որը զբաղեցրել է ներկայիս Սիսիանի տարածքները) բնակավայրերի թիվն ու ցանկը բարեբախտաբար հասել է մեզ: Շուրջ 1000 տարի առաջ գավառն ունեցել է 75 բնակավայր: Ըստ Ստեփանոս Օրբելյանի 13-րդ դարում Սիսիանի ներկայիս տարածքները զբաղեցնող Ծղուկ գավառը և Այլախ ենթագավառը ունեցել են հետևյալ բնակավայրերը.
ԾՂՈՒԿ ԳԱՎԱՌ
Նորիք, Ցուր, Խովիտ, Հարժիք, Բերդկաներեչի, Տաթև, Ծացարդ, Տաշու, Արիտ, Արծիվ, Խոտուք, Ախնեն, Բերդն, Երեծ, Ըղուերծ, Մրուց, Մարդակայք, Տատան, Մազազնի, Տոլորք, Տորունկույք, Աքացի, Դաստակերտ, Մեծիք, Աղաթմարաթ, Ցողունի, Արևես, Արթեք,Ծննի, Ողիհի, Գետակից, Խանք, Ծաղկա, Ծեղթի, Լծեն, Որոտն, Ոպնի, Երեմք, Մոգույք, Լոր, Մշկաձոր, Սապատաձոր, Փոքր Ույծ, Տորունիք, Տխունիք, Թործողու, Գրվակ, Պիսաք, Խուրեք, Մորենի, Բնունիք, Աթղեք, Օրդիքիք, Ըշտկամայրի, Բղեան, Որձաբերդ, Կորովի, Կիրակոսիկ, Բռնակոթ, Կամավանք, Վասակակերտ, Շաղատ,Ապարանից գետ, Մեծաձոր, Վաղատին, Գոմեր, Կաքավարտի, Ագարակիկ, Գայլոց Վանք, Մուցք, Շաղատո վանք, Շոքար, Փեթականոց, Աղիտու, Կուրավանք:
ԱՅԼԱԽ ԵՆԹԱԳԱՎԱՌ
Քաղատակ, Զաքեի վանք, Դաստակերտ, Քարունջ, Վերին Բորտի, Բյուրոտի վանք, Սարափարախ, Գոդաձոր Ներքին, Գոդաձոր Վերին, Ակունք, Մեծաձոր մյուս, Կոռոշափոր, Մազազնե, Շաքե, Լերին վանք, Անգեղակոթ, Բորտի, Գղվրթոտ, Յուղոտամաղք, Ուռական գետ, Գինական գետ, Որդան հայր, Ձկնարած, Ձղահայրյանք, Սապատաձոր, Բողոտի ջուր: (Ստ. Օրբելյան, » Սյունիքի պատմություն«, Երևան 1986թ., էջ 394-395):
Թեև դրանցից յուրաքանչյուրի անվան ծագումնաբանությունն այսօր չունենք, բայց մի բան անառարկելի է, որ բոլորն էլ եղել են զուտ հայկական: Այսքանի մեջ եկեք գտնենք անգամ մեկ օտար հնչողություն կրող անվանում: Սակայն 18-րդ դարի վերջերին և 19-րդ դարի սկզբներին Սյունիքի, այդ թվում նաև Սիսիանի քարտեզի վրա սկսել են երևալ բնակավայրերի օտարահունչ անուններ: Պատմական որոշակի ժամանակահատվածներում այստեղ ներխուժած խաշնարած ու քոչվոր ցեղերը բնակավայրերի անվանումները սկսել են հարմարեցնել իրենց: Խոսելով տեղանունների աղավաղումների մասին, դեռևս 19-րդ դարի վերջերին հայ մեծ ազգագրագետ Երվանդ Լալայանը բերում է Սիսիանի Սոֆուլու գյուղի օրինակը: Ըստ նրա եղել է Սոֆուլու խաշնարած ցեղ: Այդ ցեղը ունեցել է ոչխարի հսկայական քանակություն: Ամռանը նրանք իրենց անասունների մի մասը բերել են նաև մեր կողմերը և ձմռանը մնացել հին հայկական լքված գյուղում`այն ցեղապետի անունով կոչելով Սոֆուլու: Կարելի է շատ օրինակներ բերել: Հին Սապատաձորն, օրինակ, աղավաղել և կոչել են Զաբազադուր, Որդիքիսը` Օրթոքյուզ, Բլեկանը` Բալաք-քրդերեն`չալ, Բերդինը` Վերդի, հետո`Մալիքլար, Երեմիսը` Իրիմիս, Պսակը` Փյուսագ, Արևիսը` Արավսա, Որոտը` Ուռուտ, Աղիտուն` Աղուդի, Վաղատինը`Վաղուդի, Բռնակոթը` Պիրնաուտ, Լծենը` Լիզեն, Տոլորսը` Դուլուս, Բնունիսը` Բինիս, Սյունին` Ղարաքիլիսա /Սև եկեղեցի/ և այլն: Պատմական գիտությունների դոկտոր, մեր հայրենակից Գևորգ Ստեփանյանի վկայությամբ. «Հայկական որոշ գյուղերի իրանական կամ թյուրքական անունները հիմնականում պայմանավորված էին օտար տիրապետությունների բացասական ազդեցությամբ, որի հետևանքով դրանցից մի քանիսը ժամանակի ընթացքում կորցրել էին տեղանունների ազգային-ավանդական անվանումները», (Գ.Ստեփանյան, «Բաքվի նահանգի հայությունը 19-րդ դարի երկրորդ կեսին» ,Եր.2010թ., էջ 8):
Այլազգիների (սելջուկներ, արաբներ, թուրքեր, թաթարներ, պարսիկներ, քրդեր, մոլականներ և այլն) ինտենսիվ մուտքը Սիսիանի տարածաշրջան սկսվել է 18-րդ դարի վերջերից և 19-րդ դարի սկզբներից: Նրանց այստեղ է ձգել նաև մեր հարմարավետ ամառային արոտավայրերը: Գալիս էին ոչխարի հոտերով, բազմանդամ ընտանիքներով: «Մուրճ» ամսագրի տվյալներով՝ միայն 1905 թվականին Շուշիի և Բաքվի գավառներից Սիսիանի սարերում կային շուրջ 40 000 թուրք քոչվորներ, որոնց հոտերը փռված էին Վայքի սահմաններից մինչև Աղոթարան ու Մինքենդ: Եկել ու այսպես շատերը մնացել ու բնակություն են հաստատել լքված հայկական գյուղերում և վերանվանել նաև այդ գյուղերի անունները: Ըստ ժողովրդագիր Զավեն Կորկոտյանի՝ 1831 թվականի մարդահամարի տվյալներով Սիսիանի բնակչություն ունեցող 28 գյուղերից մի քանիսում 2155 հայերի կողքին արդեն հաշվառվել են 558 այլազգիներ (Զավեն Կորկոտյան, «Խորհրդային Հայաստանի բնակչությունը վերջին հարյուրամյակում/1831-1931/», հրատարակչություն Մելքոնյան ֆոնդի, Յերեվան 1932,էջ 142,143): Ըստ նույն աղբյուրի «1830-ական թվերի աշխարհագիրի ժամանակ նրանք անվանված են թաթար, ըստ որում այդ հասկացության տակ ամփոփել են նաև բոլոր մնացած իսլամ ազգերին, իսկ մի շարք պրովինցիաներ ել կոչելիս են յեղել ուղղակի «մուսուլմանական պրովինցիաներ,,: Հետագայում «մուսուլման» տերմինը ճշտորոշվում ե և ընդունվում «թաթար» տերմինը, որով դուրս են մնում քրդերը, պարսիկները, կարափափախները և այլն» (նույն տեղը, էջ 21): /Կարափափախները Միջին Ասիաից Կովկաս ներխուժաց թուրքական ցեղեր էին: Կարա`սև, փափախ`գլխարկ,կրել են սև գառան մորթուց կարված գլխարկներ/:
Վկայակոչելով հայ ազգագրագետ, տնտեսագետ և պատմաբան Ստեփան Զելինսկուն, Ե. Լալայանը գրում է. «Սիսիանու թաթարները Միջին Ասիայի մոնղոլական զանազան ցեղերի և առավելապես սելջուկների մնացորդներ են, որոնք յետոյ խառնուել են Պարսկաստանից եկողների և արաբական ցեղերի հետ», (Ե.Լալայան,»Զանգեզուրի գավառ», Թիֆլիս,1898թ.,էջ 96): Միայն 1936 թվականից այդ բոլոր ցեղախմբերը ստացել են մեկ ընդհանուր անուն`ադրբեջանցիներ:
Հենզել ԱՌԱՔԵԼՅԱՆ
Պատմաբան
