Շուշին 1902թ. օգոստոսին, Բ մաս
Օգոստոսի 11-ին Ս. Պետերբուրգի կոնսերվատորիայի ուսանող Ե. Բաղդասարյանը Խանդամիրյանի թատրոնի դահլիճում համերգ է տվել, որը բաղկացած է եղել երկու մասից՝ «խմբերգներ եւ արեւելեան օրկեստր»: Նշվել է, որ «խմբերգները շատ թոյլ անցան շնորհիւ այն բանի, որ երգեցիկ խումբը լաւ չէր կազմակերպուած, չնայած, որ պ. Բաղդասարեան մի ամիս է շարունակ աշխատում էր փորձեր եւ կրկնութիւններ անել տալով իւր խմբին: Համերգի երկրորդ մասն սպասուածից աւելի լաւ անցաւ: Դահլիճը լիքն էր հասարակութեամբ: Համերգից յետոյ տեղի ունեցան եւրոպական եւ ասիական պարեր»:
Օգոստոսի 14-ին, երեկոյան ժամը 8-ին Շուշի է ժամանել Գանձակի նահանգապետը եւ իջեւանել Մ. Դադյանի հյուրանոցում: Հաջորդ օրը նա այցելել է Ժամհարյանների նոր բացված հիվանդանոցը, որից հետո մեկնել է Խանքենդ (Ստեփանակերտ): Մամուլում նշվել է, որ օգոստոսին Շուշիում, մեկը մյուսին հաջորդելով, կամ միաժամանակ, բազմաթիվ միջոցառումներ, ներկայացումներ ու համերգներ են տեղի ունեցել. «Շուշին այս ամառ մի արտասավոր կերպարանք է ընդունել. մի կողմից հայ թատրոնը, միւս կողմում Մաքսի ցիրկը, յետոյ Կոստանեանի, Բաղդասարեանի եւ Դէմուրեանի կոնցերտները, յետոյ զանազան խնճոյքներ եւ այլն: Նիւթական կրիզիսի պատճառով հասարակ դասակարգին թատրոնը մատչելի չէ դառնում: Միւս կողմից տեսնում ենք, որ ժողովրդի մեծամասնութիւնն սկզբում վազում էր ցիրկ, եւ ահա հայ թատրոնը դատարկւում էր ցիրկը լցուած լինելու պատճառով: Անհաջողութեան մի ուրիշ պատճառն էլ այն է, որ խումբը կանոնաւոր չէ: Եթէ տիկին Սիրանոյշը նոյն դերասանական կազմով եկած լինէր Շուշի, ինչ խումբ ունէր այս տարի Նոր Նախիջեւան գնացած ժամանակ, այն ժամանակ թերեւս աջողութիւն ունենար: Բացի դրանից, ռեպերտուարը շատ անհաջող է, պիէսները մեծ մասամբ մեր կեանքին խորթ երկեր են: Այնպէս որ, բացի տիկ. Սիրանոյշի, պ. Պետրոսեանի եւ Աւետեանի բենեֆիսներից, մնացած ներկայացումներին թատրոնը շատ անգամ մենք դատարկ էինք գտնում»:
Շուշիի Թեմական դպրոցը
Օգոստոսի կեսերին Բենիկ վարդապետը եկամսյա բացակայությունից հետո վերադարձել է Շուշի եւ ստանձնել է Թեմական դպրոցի տեսուչի պաշտոնը: Նշվել է, որ այդ տարվա ուսուցչական կազմի մէջ մտել են երկու նոր ուսուցիչներ՝ Ստեփան Դեմուրյանը, ձայնագրություն առարկայի համար եւ Հրաչյա Աճառյանը, որը Սամվել Գյուլզադյանի փոխարեն դասավանդելու է հայոց լեզու եւ գրականություն առարկան: Հոգաբարձությունը ծերունի Գյուլզադյանին նշանակել է 400 ռ. կենսաթոշակ, որը հաստատվել է Վեհափառ Հայրապետի կողմից: Մամուլում գրվել է, որ «կանոնաւոր ուսումը կսկսուի սեպտեմբերի մէկից: Վերացուած է Լ. Սարգսեանի օրոք աշակերտների համար պատրաստուած գլխարկներին կպցնելիք նշանը: Նորը շատ յարմար է. մէջտեղը արծուի նշան է: Նորոգում են դպրանոցի մի քանի խարխուլ տեղերը: Հայր սուրբն այս տարի աւելի եռանդով է կպել իւր գործին»:
Կարդացեք նաև
Հրաչյա Աճառյանը Շուշիում, 1904թ.
Այդ տարի, Շուշիում, երիտասարդ Հրաչյա Աճառյանը հանդիպում է իր առաջին սիրուն՝ Արուսյակին, որին սիրահարվում է տեսնելուն պես, դպրոցում ավարտական միջոցառման ժամանակ: Հետագայում, Արուսյակը դառնում է մեծ գիտնականի կյանքի հավատարիմ ընկերն ու ուղեկիցը:
Հրաչյա Աճառյանը եւ Արուսյակը
Հենց Շուշիում էլ սիրահարված Աճառյանը փոքրիկ բանաստեղծություն է ձոնում Արուսյակին.
«Երկնքում շատ աստղեր կան,
Բոլորն էլ փայլուն, սիրուն,
Բայց ամէնքից վեր միայն,
Արուսեակն է փայլփլուն:
Երկիրն էլ շատ կան կոյսեր,
Շատերն են փայլուն, սիրուն,
Բայց ամէնքից վեր միայն
Իմ Արուսեակն է սիրուն»:
1904թ. սիրահարները ամուսնանում են եւ 21 տարի ապրում միասին: Գեղանի Արուսյակը դառնում է Աճառյանի կյանքի անմնացորդ նվիրված կողակիցը, ով ամեն ինչ նվիրաբերում է ամուսնուն, նրա նպատակներն ու ցանկությունները դարձնում իրենը: Նրանց սերը եղել է անկեղծ ու փոխադարձ եւ ոչինչ՝ ոչ առաջին համաշխարհայինը, ոչ ջարդարար թուրքերի նախաձեռնած հայոց կոտորածն ու գաղթերը չեն բաժանում նրանց: Ամուսինները Ղարաբաղից գաղթում են Էնզելի, որտեղ էլ մեծ մանկավարժը 1923թ. ստանում է Խորհրդային Հայաստանի կառավարության հրավերը եւ կնոջ հետ ժամանում Երեւան՝ դասախոսական աշխատանքի անցնելով Երեւանի պետական համալսարանում: Վերջինս էլ դառնում է նրա կյանքի հետագա 30 տարիների արգասաբեր օրրանը: 1925թ. նրանց բաժանեց Արուսյակի մահը եւ գիտնականը նրա հիշատակին նվիրեց իր գլուխգործոցը՝ «Արմատական բառարանը»:
Աճառյանը կնոջ հարազատներին գրել է. «Եվ այսպես խեղճ Արուսյակս մեռավ յուրայիններից հեռու, նույնիսկ չարժանացավ նրանց կարեկցությանը: Ես միայն մնացի, որ գիշեր-ցերեկ անդադար հիշում եմ, ողբում ու ցավում: Այսօր հատկապես շատ դառն հուշերի մեջ էի, վախենում եմ, որ ես էլ կգժվիմ, տանը բոլորովին մենակ եմ»:
Եվ որպեսզի կնոջ կարոտն առնի, զգա ներկայությունը, նրա ամենասիրած շրջազգեստը կախում է պատից եւ ամեն օր դասերից վերադառնալիս զրուցում դրա հետ, պատմում իր անցկացրած դասերի եւ գալիք օրերի անելիքների մասին: Բայց օրերից մի օր գողերը մտնելով նրա տուն եւ ձեռագրերից բացի ոչինչ չգտնելով` տանում են պատից կախված զգեստը: Մեծ գիտնականը շատ է վշտանում, հոգեկան ապրումների մեջ ընկնում այնքան ժամանակ, մինչեւ որ Աբովյան փողոցով անցնելիս Արուսյակի զգեստը պատահաբար տեսնում է մի կնոջ հագին: Անմիջապես կանգնեցնում է նրան, հարցուփորձով իմանում, որ կինն այն գնել էր անծանոթ մի երիտասարդից եւ պահանջում է տեղում հանել զգեստն ու վերադարձնել իրեն: Բարձրացած աղմուկի վրա հավաքվում են մարդիկ, փորձում հանգստացնել պրոֆեսորին, սակայն նա անհողդողդ էր եւ պահանջում էր, որ զգեստն անմիջապես վերադարձնեն: Չի օգնում անգամ ոստիկանական միջամտությունը, եւ միայն այն բանից հետո, երբ ոստիկանատանը Աճառյանը այդ զգեստի համար վճարում է կնոջը եւ թանկագին հիշատակը տուն բերելով` կախում նախկին տեղում, նոր միայն վերագտնում է իր հոգեկան հանգիստը: Բայց զգեստը այլեւս խորթացել էր, դարձել անհարազատ, եւ Աճառյանը օտարացած շրջազգեստը իջեցնում է պատից ու փոխարենը կախում կնոջ յուղաներկ նկարը, իսկ ավելի փոքր լուսանկարը դնում իր գրասեղանին: Այդուհետ նա հաղորդակցվում է լուսանկարների հետ:
Հ. Աճառյանը ուսուցչության տարիներին, մանկավարժությանը զուգընթաց, զբաղվել է նաեւ Շուշիի բարբառի ուսումնասիրությամբ: Այդ նպատակով նա Փարիզից Շուշի է հրավիրել Ա. Մեյեին, եւ վերջինս երկու շաբաթ հյուրընկալվելուց հետո ասել է, որ «Շուշին իսկապես Կովկասի մարգարիտն է»: Երիտասարդ Աճառյանը այնքան էր սիրահարվել Շուշի քաղաքին, որ դասավանդելու տարիներին մերժել է Մեյեի ու Մառի՝ բարձր աշխատավարձով Փարիզում կամ Սանկտ Պետերբուրգում աշխատելու հրավերները: Հարկ է նշել, որ Աճառյանը 1904թ. Շուշիում կազմել, խմբագրել եւ հրատարակել է Պետրոս Դուրյանի երկերի ժողովածուն: Նա իր «Կյանքիս հուշերում» գրքում վերհիշելով 1920 թ. հայերի կոտորածը, գրել է. «Ազգամիջյան կռիվների ժամանակ ադրբեջանցի ազգայնամոլները գիշերային հանկարծակի հարձակում գործեցին հայոց վրա եւ կրակ տվին: Այդ գիշերը ուժեղ քամի էր: Քամին տարածեց հրդեհը, չոր թախթափուշները հեշտությամբ վառվեցին, եւ ամբողջ քաղաքը հրո ճարակ դարձավ… Այդպես դատարկվեց Շուշին եւ մեռավ: Շուշվա կործանման առթիվ վրացական մի թերթ գրել էր. «Կովկասում մի ադամանդ կար. թուրքերը փշրեցին այդ ադամանդը»:
Իսկ 1903թ. Աճառյանը նկարագրել է Շուշիի տները. «Գեղեցիկ էր Շուշի քաղաքը, տները ընդհանրապես քարաշեն են, սպիտակ, խոշոր, տաշած քարերով շինված։ Կտուրը հարթ չէ, այլ ունի եռանկյունաձեւ տախտակյա տանիք, որ պարսկերեն բարբառով կոչվում է թախթափուշ։ Կտուրները ներկված են կարմիր, եւ բարձունքից դիտողը կարմիր, կանաչ եւ սեւ գույների զանազանությամբ, սիրուն տեսարան ունի առաջը»։ Նա անդրադարձել է նաեւ Շուշիի բժիշկներին եւ նշել է, որ նրանց մոտ չգրված օրենք կար՝ ուսուցիչներից փող չվերցնել:
Շուշիում օգոստոսի երկրորդ կեսին եղանակը աստիճանաբար սկսում է փոխվել. «Մօտ երկու շաբաթ է, որ անձրեւ է մաղում երկնքից եւ բաւականին ցրտեր են տեղի ունենում: Եթէ անձրեւները եւ ցրտերը այսպէս շարունակուին, շատ մեծ վնասներ կարող են հասցնել գիւղական բնակչութեանը եւ խաղողի այգիներին: Ամառանոց եկողները ահագին խմբերով հեռանում են քաղաքիցս»:
Եվ վերջում, օգոստոսի 25-ին Ամարասի վանքում թուրք ավազակները սպանում են տեղի ծառային. «Ցերեկւայ պահուն նոյն վանքի ծառաներից մէկը գնում է վանքի այգին, յանկարծ այդտեղ պատահում է դարանամուտ եղած թուրք աւազակների, որոնք իրենց նպատակ էին դրել այգուց խաղող գողանալու: Աւազակները տեսնելով, որ վանքի ծառան արգելք պիտի հանդիսանայ, տեղն ու տեղը սպանում են նրան: Եղեռնագործներն անյայտացել են. վանահայրը դիմել է ուր հարկն է նրանց որոնելու համար»:
Արմեն ԱՍԱՏՐՅԱՆ
Գիտաշխատող
Գլխավոր լուսանկարում՝ Շուշիի ուսուցիչները եւ աշակերտները, 1904թ., աջից նստած երկրորդը Աճառյանն է, նրա կողքին՝ Արուսյակը
«Առավոտ» օրաթերթ
25.06.2021
