ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԴԻՏՈՐԴԱԿԱՆ ԱՌԱՔԵԼՈՒԹՅՈՒՆ
Հայաստանի Հանրապետության արտահերթ խորհրդարանական ընտրություններ,
Հունիսի 20, 2021թ.
Հայտարարություն
նախնական արդյունքների և եզրակացությունների վերաբերյալ
ՆԱԽՆԱԿԱՆ ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ
2021 թ. hունիսի 20-ին Հայաստանի Հանրապետությունում կայացած արտահերթ խորհրդարանական ընտրությունները եղել են մրցունակ և, ընդհանուր առմամբ, կառավարվել են պատշաճ կերպով կարճ ժամանակահատվածում: Այնուհանդերձ, դրանք բնութագրվել են ինտենսիվ սուր բևեռացվածությամբ և առանցքային մասնակիցների աճող սադրիչ հռետորաբանությամբ: Իրավական դաշտն, ընդհանուր առմամբ, համապարփակ է, սակայն այն փաստը, որ փոփոխություններն ընդունվել են ընտրությունների անցկացման ժամկետին այդքան մոտ ժամանակահատվածում, որոշակի իրավական անորոշություն է առաջացրել: Ընտրությունները կազմակերպող և անցկացնող մարմինն իր աշխատանքը կատարել է թափանցիկ, կոլեգիալ և մասնագիտորեն և վայելել է ընտրական շահառուների վստահությունը: Ընտրողներն ունեցել են ընտրության լայն հնարավորություն, և հիմնարար իրավունքներն ու ազատությունները, ընդհանուր առմամբ, հարգվել են: Մասնակիցները կարողացել են ազատ քարոզչություն իրականացնել: Այնուհանդերձ, քարոզչության բացասական տոնայնությունը և անձնավորվածությունը խոչընդոտել են քաղաքականության շուրջ կենտրոնացված քննարկումների անցկացմանը: Ընդհանուր առմամբ, քարոզարշավի ողջ ընթացքում կանայք եղել են հետին պլանում: Ընտրությունների օրը, ներառյալ ձայների հաշվարկը, ընդհանուր առմամբ դրական են գնահատվել: Քվեարկության օրը՝ ներառյալ ձայների հաշվարկը, ընդհանուր առմամբ գնահատվել է դրական:
Արտահերթ խորհրդարանական ընտրությունների անցկացման մասին որոշումը կայացվել է Լեռնային Ղարաբաղում պատերազմի դադարեցման նպատակով Ադրբեջանի հետ կնքված հրադադարի հայտարարությանը հաջորդած հակակառավարական ցույցերի արդյունքում: Հրադադարի հայտարարությունը հաջորդել է Լեռնային Ղարաբաղում և դրա շուրջ 44-օրյա պատերազմին: Ընտրությունները կայացել են Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև շարունակվող լարվածության համատեքստում: Ազգային անվտանգության հարցերը գերակայել են քաղաքական դիսկուրսում՝ ստվերելով քաղաքականության այլ հիմնախնդիրներ, և կոշտ հռետորաբանությունը ավելի է սրել արդեն իսկ բևեռացած քաղաքական միջավայրը:
Կարդացեք նաև
Իրավական դաշտը մեծամասամբ նպաստավոր է ժողովրդավարական ընտրություններ անցկացնելու համար և, չնայած որոշ թերությունների, ապահովել է ընտրական գործընթացի բաղադրիչների համապարփակ կարգավորում: 2016թ. ընդունված ընտրական օրենսգիրքը փոփոխվել է 2021թ. ապրիլ և մայիս ամիսներին՝ ընտրությունների նշանակումից կարճ ժամանակ առաջ: Փոփոխությունները հանրայնորեն քննարկվել, առաջ են մղվել և աջակցության են արժանացել քաղաքական կուսակցությունների, քաղաքացիական հասարակության խմբերի մեծ մասի կողմից. առաջարկվող ընտրական բարեփոխումների վերաբերյալ հանրային իրազեկումը հիմնականում ընկալվել է որպես ներառական:
Այդուհանդերձ Ազգային ժողովի կողմից փոփոխությունների ուշ ընդունումը և նախագահի կողմից առաջարկները չստորագրելու որոշումը ազդել են իրավական որոշակիության վրա՝ քիչ ժամանակ թողնելով կարգավորումները կիրարկելու և ընտրողներին նոր ընթացակարգերի մասին տեղեկացնելու համար:
Ապրիլին տարածքային բաց ցուցակները հանելուց հետո, ընտրողները կընտրեն առնվազն 101 պատգամավոր՝ հնգամյա ժամկետով, մեկ համապետական ցուցակով՝ փակ համամասնական ցուցակի համակարգով: Մանդատների բաշխմանը մասնակցելու համար քաղաքական կուսակցությունները պետք է ստանան ընտրողների քվեների առնվազն հինգ տոկոսը, կուսակցությունների դաշինքները՝ քվեների առնվազն յոթ տոկոսը: Այս շեմը շարունակում է մնալ բարձր հայտարարված զուտ համամասնական համակարգի անցման նպատակի տեսանկյունից: Օրենքը նախատեսում է մինչև 4 մանդատ ազգային փոքրամասնության ներկայացուցիչների համար` առավել մեծ թվով չորս ազգային փոքրամասնություններից (եզդիներ, ռուսներ, ասորիներ և քրդեր) յուրաքանչյուրին մեկ մանդատ սկզբունքով:
Ընտրությունների վարչարարությունն իրականացվում է եռաստիճան համակարգով ` կազմված Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովից (ԿԸՀ), 38 տարածքային ընտրական հանձնաժողովներից (տարածքային ԸՀ) և 2008 տեղամասային ընտրական հանձնաժողովներից (ՏԸՀ): ԿԸՀ-ն իր աշխատանքն իրականացրել է կոլեգիալ, թափանցիկ կերպով և մասնագիտորեն՝ պահպանելով օրենքով սահմանված բոլոր վերջնաժամկետները՝ չնայած նախապատրաստման համար կարճ ժամանակահատվածին: Ընտրությունները դիտարկող միջազգային առաքելության (ԸԴՄԱ) զրուցակիցների մեծ մասը վստահություն է հայտնել ԿԸՀ-ի՝ իր մանդատը մասնագիտորեն իրականացնելու կարողությունների առնչությամբ: Բարձրաձայնվել են որոշ մտավախություններ ընտրությունների վարչարարությամբ զբաղվող մարմինների անկախ գործելու կարողության առթիվ: Թեև տարածքային ԸՀ-ները ԺՀՄԻԳ ԸԴԱ-ի կողմից հիմնականում գնահատվել են արհեստավարժ և բաց, տարածքային ԸՀ-ների որոշումները, հակառակ օրենքի պահանջների, առցանց չեն հրապարակվել, չեն ցուցադրվել հանրային ծանոթացման համար: Օրենքի պահանջին համաձայն, ՏԸՀ ղեկավար հաստիքները բաշխվել են արձակված խորհրդարանում ներկայացված խմբակցությունների միջև՝ այն համամասնությամբ, որով վերջիններս ներկայացված են խորհրդարանում, այդպիսով իշխող կուսակցությանն ապահովելով հաստիքների գերակշիռ մեծամասնություն: Կանայք պատշաճ ներկայացված են եղել ՏԸՀ-ներում, ի տարբերություն ԿԸՀ-ի և տարածքային ԸՀ-ների, որտեղ նրանք ներկայացված են եղել անդամների մոտավորապես մեկ երրորդի չափով:
Հունիսի 13-ի դրությամբ ընտրողների ռեգիստրում ներառված են եղել 2.6 միլիոն ընտրելու իրավունք ունեցող քաղաքացի՝ ներառյալ զգալի թվով արտերկրում բնակվողներ, ովքեր շարունակում են մնալ ընտրողների ցուցակում, քանի որ ունեն Հայաստանի պաշտոնական ռեզիդենտի կարգավիճակ: 18 տարին լրացած բոլոր քաղաքացիներն ունեն ընտրելու իրավունք՝ բացառությամբ ծանր հանցանքի համար դատապարտվածների կամ դատարանի որոշմամբ անգործունակ ճանաչվածների: Մտավոր հաշմանդամության հիմքով ընտրելու իրավունքից զրկելը հակասում է միջազգային չափանիշներին: Օրենքին համաձայն, ընտրողների ցուցակները ներկայացվել են հանրային ծանոթացման և ընտրողները կարողացել են ուղղումներ պահանջել: ԸԴՄԱ զրուցակիցները բավարարված են եղել թափանցիկության մակարդակով և ընտրողների ռեգիստրի ճշգրտության առնչությամբ մտահոգություն չեն հայտնել: ԿԸՀ-ից պահանջվում է մինչև հունիսի 22-ը հրապարակել բոլոր ընտրատեղամասերի ընտրողների ստորագրված ցուցակների սկանավորված տարբերակները: Մինչ միջազգային չափանիշները և լավագույն փորձը խրախուսում է տվյալների գաղտնիության և անհատ ընտրողների մասնակցության գաղտնիության պահպանումը, բոլոր ԺՀՄԻԳ ԸԴԱ զրուցակիցները հավանության են արժանացրել թափանցիկությունն ավելացնող և ընտրախախտումները կանխող այս միջոցը:
Գործընթացը եղել է ներառական, ԿԸՀ-ն գրանցել է 22 կուսակցության և 4 դաշինքի թեկնածուների ցուցակ, որոնցում ներառվել են 2623 թեկնածու՝ այդ թվում 965 կին (37 տոկոս)՝ ընտրողների համար ապահովելով քաղաքական կուսակցությունների և դաշինքների ընտրության լայն շրջանակ: Մեկ քաղաքական կուսակցություն ինքնաբացարկից հետո այս ընտրություններին մրցակցել են ընդհանուր թվով 21 կուսակցություն և 4 դաշինք: Բոլոր ցուցակները ամբողջությամբ համապատասխանում են 30 տոկոս սեռի քվոտայի պահանջին: Օրենքն ինքնաառաջադրման հնարավորություն չի ընձեռում թեկնածուներին, ինչը հակասում է 1990թ. Կոպենհագենի փաստաթղթի 7.5 կետին:
Հիմնարար իրավունքները և ազատությունները հիմնականում հարգվել են, և մրցակիցներն ունեցել են ազատ քարոզարշավ անցկացնելու հնարավորություն: Օրենքի պահանջին համապատասխան պաշտոնական քարոզարշավը տևել է 12 օր: Այդուհանդերձ, պաշտոնական քարոզարշավի նախորդող ժամանակահատվածի իրավական կարգավորման բացակայության պայմաններում որոշ կուսակցություններ սկսել են քարոզարշավ իրականացնել ավելի վաղ: Ընտրական պայքարի որոշ մասնակիցներ մտահոգություններ են հայտնել ԺՀՄԻԳ ԸԴԱ-ին առ այն, որ պաշտոնական քարոզարշավի կարճ ժամկետներն այս ընտրություններում առավել նպաստավոր պայմաններ են ապահովել ավելի կայացած կուսակցությունների համար: Քարոզարշավը բնութագրվել է որպես խիստ բևեռացված և հաճախ բախումնային: Քաղաքական գործիչների կողմից կոշտ և վարկաբեկող խոսքը որակազրկել է բանավեճը: ԺՀՄԻԳ ԸԴԱ-ն դիտարկել է մասնավոր և հանրային ոլորտների աշխատողների նկատմամբ քաղաքական դերակատարների և գործատուների կողմից ճնշման գործադրման դեպքեր քարոզարշավի միջոցառումներին մասնակցելու նպատակով:
ԸԴՄԱ-ն ստացել է նաև ընտրակաշառքների մասին հաղորդումներ:
Օրենքը նախատեսում է քարոզարշավի ֆինանսավորում մասնավոր և հանրային աղբյուրներից: Օրենքը սահմանում է մուծումների ու ծախսերի առավելագույն չափերը: Թեև կանոնները մշակված են մանրամասնորեն, մի շարք թերություններ թույլ են տալիս շրջանցել իրավական դրույթները: Մասնավորապես, քարոզչության ծախսերի իրավական սահմանումը չի անդրադառնում կազմակերպչական ծախսերին՝ հակառակ ԺՀՄԻԳ-ի և Վենետիկի հանձնաժողովի կողմից բազմակի և տևական հանձնարարականներին: ԿԸՀ Վերահսկիչ-վերստուգիչ ծառայությունը վերահսկում է մրցակցող կուսակցությունների և կուսակցությունների դաշինքների կողմից քարոզչության ֆինանսավորումը կարգավորող օրենսդրության պահպանումը: ՎՎԾ-ն հրապարակել է համառոտ տվյալներ մրցակիցների մուծումների և ծախսերի չափի մասին և առցանց հրապարակել նրանց նախընտրական ֆինանսական հաշվետվությունները, ինչը նպաստել է ֆինանսական թափանցիկությանը:
Սահմանադրությամբ երաշխավորվող խոսքի ազատությունը պահպանվել է: Մեդիա միջավայրը բազմազան է, թեև շատ հեռարձակողներ ունեն վառ արտահայտված քաղաքական պատկանելիություն: Հեռուստատեսությունը քաղաքական տեղեկատվության առաջնային աղբյուրն է, շատ կարևոր է նաև սոցիալական ցանցերի դերը: ԺՀՄԻԳ ԸԴԱ-ի կողմից իրականացվող լրատվամիջոցների մշտադիտարկումը ցույց է տվել, որ խոշոր հեռարձակողները նկատելի ջանքեր են գործադրել ընտրություններին մասնակցող մրցակիցների լայն շրջանակ լուսաբանելու ուղղությամբ` նպաստելով ընտրողներին իրազեկված ընտրություն կատարելու համար անհրաժեշտ տեղեկատվության ապահովմանը: Հանրային հեռուստաընկերությունը մրցակիցների համար ապահովել է հիմնականում հավասարակշռված լուսաբանում, այնուամենայնիվ ալիքը վարկաբեկիչ խոսքի պատճառով խմբագրել է մի ընդդիմադիր կուսակցության գովազդային հոլովակը: Որոշ նորաստեղծ կուսակցություններ մատնանշել են ավանդական ԶԼՄ-ների կողմից ոչ բավարար լուսաբանումը և փոխարենը օգտագործել են սոցիալական ցանցերը: Մի քանի լրատվամիջոցներ կազմակերպել են բանավեճեր, ներառյալ հանրային հեռուստաընկերությունը: Այնուհանդերձ մրցակցող կուսակցությունների և դաշինքների ղեկավարների կեսից ավելին հրաժարվել են մասնակցել հանրային հեռուստատեսության կողմից կազմակերպված երկու ամփոփիչ, որը բացասական է անդրադարձել վերջիններիս տեղեկատվական արդյունավետության վրա:
Ըստ Ընտրական օրենսգրքի, ընտրական հանձնաժողովների որոշումները, գործողությունները և անգործությունը կարող են բողոքարկվել վերադաս հանձնաժողովում, մինչդեռ ԿԸՀ-ն ընդդատյա է Վարչական դատարանին: Չնայած ԺՀՄԻԳ-ի և Վենետիկի հանձնաժողովի նախկին հանձնարարականների՝ բողոքներ ներկայացնելու իրավունքը կարգավորող կանոնները շարունակում են սահմանափակ մնալ: ԿԸՀ-ն ստացել է 22 բողոք, և մինչև քվեարկության օրը 21 բողոք հասցեագրվել է Վարչական դատարան: Ավելին, հակառակ նախկին հանձնարարականների, օրենքը սահմանափակում է քվեարկության արդյունքների բողոքարկման իրավունքը:
Մինչև հունիսի 5-ը, որը սահմանված վերջնաժամկետն է եղել, ԿԸՀ-ն ընտրությունները դիտարկելու համար հավատարմագրել է 19 քաղաքացիական հասարակության կազմակերպություններ (ՔՀԿ)՝ ընդհանուր թվով 8748 դիտորդով, ութ միջազգային կազմակերպություն և քսան դիվանագիտական և արտաքին պատվիրակություն: Որոշ ՔՀԿ դիտորդական խմբեր մտահոգություն են հայտնել, որ ընտրությունների օրվան նախորդող 15- օրյա հավատարմագրման վերջնաժամկետը բարդություններ է առաջացրել դիտորդներ հավաքագրելու առումով:
Քվեարկության օրը հիմնականում խաղաղ է եղել՝ ըստ ԿԸՀ հայտարարության, ընտրողների 49.4 տոկոս մասնակցությամբ: ՄԸԴԱ դիտորդները դիտարկված ընտրատեղամասերի բացման և քվեարկության գործընթացը մեծամասամբ գնահատել են դրական: Այնուամենայնիվ ԸԴՄԱ-ի դիտորդները զեկուցել են կուսակցությունների և դաշինքների վստահված անձանց կողմից գործընթացին միջամտելու, հաճախակի կուտակումների որոշ դեպքերի մասին, ինչպես նաև COVID-ից պաշտպանության միջոցառումների նկատմամբ ընդհանուր անտեսման մասին: Ընտրատեղամասերի մեծ մասը հասանելի չեն եղել ֆիզիկական հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար: ԸԴՄԱ դիտորդները զեկուցել են լարվածության և հուզումների որոշ դեպքերի, ինչպես նաև տեղեկություններ ընտրակաշառքի առանձին դեպքերի և ընտրողների նկատմամբ ճնշման գործադրման մասին: ԸԴՄԱ դիտորդները նշել են միայն մի քանի ընթացակարգային խախտումների մասին: Ձայների հաշվարկը դրական է գնահատվել դիտարկված ընտրատեղամասերի մեծ մասում և բնութագրվել է թափանցիկության բարձր մակարդակով: Համաձայնեցման և հաշվարկման գործընթացները հիմնականում պահպանվել են և ԸԴՄԱ դիտորդները նշել են միայն մի քանի ընթացակարգային սխալի և լուրջ խախտումների մասին: Մի քանի տարածքային ԸՀ-ներում վատ կազմակերպվածությունը, անբավարար տարածքը և կուտակումները բացասաբար են անդրադարձել ընթացքի և թափանցիկության վրա:
ՆԱԽՆԱԿԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐ
Նախադրյալներ և քաղաքական համատեքստ
2021թ. մարտի 18-ին վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարել է, որ հունիսի 20-ին անցկացվելու են արտահերթ խորհրդարանական ընտրություններ: Նա հրաժարական է տվել ապրիլի 25-ին՝ օրենքով սահմանված ժամկետների պահպանմամբ, և մայիսի 10-ի նախագահի հրամանագրով նշանակվել են ընտրություններ։ Արտահերթ ընտրություններ անցկացնելու որոշումը կայացվել է 2020թ. նոյեմբերին Ռուսաստանի Դաշնության միջնորդությամբ Ադրբեջանի հետ հրադադարի մասին հայտարարության ստորագրմանը հաջորդած հակակառավարական բողոքների արդյունքում: Հրադադարի մասին հայտարարությունը հաջորդել է Լեռնային Ղարաբաղում և դրա շուրջ 44-օրյա պատերազմին:
Ընտրություններն անցել են Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև շարունակվող լարվածության մթնոլորտում: Այս ընտրությունների ընթացքում քաղաքական դիսկուրսում գերակշռել է ազգային անվտանգության իրավիճակը: COVID-19 համավարակը ավելի է սրել պատերազմի արդյունքում տնտեսական անկումը՝ ազդելով ընտրական միջավայրի վրա: Ընտրությունների նախօրեին քաղաքական միջավայրը եղել է խիստ բևեռացված, հաճախ անձնավորված և բնութագրվել է ագրեսիվ մեղադրանքներով և սադրիչ հռետորաբանությամբ:
Ամենավերջին խորհրդարանական ընտրությունները եղել են 2018թ. դեկտեմբերին կայացած արտահերթ խորհրդարանական ընտրությունները: Դրանց արդյունքում ձայների 70,4 տոկոսով հաղթել է պարոն Փաշինյանի «Քաղաքացիական պայմանագիր» կուսակցության գլխավորած «Իմ Քայլը» դաշինքը՝ ստանալով խորհրդարանի 132 մանդատներից 88-ը: «Բարգավաճ Հայաստան» և «Լուսավոր Հայաստան» կուսակցությունները 5 տոկոսի շեմը հաղթահարած միակ այլ կուսակցություններն էին ՝ համապատասխանաբար 26 և 18 մանդատով:
Իրավական դաշտը և ընտրական համակարգը
Խորհրդարանական ընտրությունները կարգավորվում են 1995թ. Սահմանադրությամբ (որը վերջին անգամ փոփոխության է ենթարկվել 2015թ. Հանրաքվեով), 2016թ. Ընտրական օրենսգրքով և այլ օրենքներով:
2018-ի հուլիսին նախկին նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի դեմ քրեական վարույթ է հարուցվել սահմանադրական կարգը տապալելու մեղադրանքով: Այս վարույթն ավարտվել է 2021թ. մարտին, այն բանից հետո, երբ Սահմանադրական դատարանի որոշմամբ հոդվածը, որով նրա դեմ մեղադրանք էր ներկայացված, հակասահմանադրական ճանաչվեց, քանի որ այն չէր համապատասխանում որոշակիության և համաչափության սկզբունքներին(տե՛ս Բողոքներ և բողոքներ):
Ընտրական իրավական դաշտը նախատեսում է ընտրությունների վարչարարությանը, ընտրողների ցուցակներին և ընտրողների նույնականացմանն առնչվող հարցերի համապարփակ կարգավորում: Թեև թեկնածուների գրանցման, քարոզչության և քարոզչության ֆինանսավորման կանոնները մանրամասն մշակված են, որոշ թերություններ, որոնք նախկինում մատնանշվել են ԺՀՄԻԳ-ի և Վենետիկի հանձնաժողովի (Իրավունքի միջոցով ժողովրդավարության Եվրոպական հանձնաժողով) կողմից, մնում են չլուծված: Դրանց թվին են պատկանում երկքաղաքացիություն ունեցող անձանց`ընտրություններում իրենց թեկնածությունն առաջադրելու իրավունքի սահմանափակումները, քարոզչության ֆինանսավորման հաշվետվությունների ուսումնասիրման կարճ ժամկետը, ինչպես նաև քարոզչական ծախսերի նեղ սահմանումը: Թեև բողոքների և դիմումների քննությանը և իրավախախտումներին առնչվող հարցերը օրենսդրորեն պատշաճ կարգավորված են, օրենսդրական դաշտի վերանայումը կարող է շահեկան լինել (տե՛ս Քարոզարվի ֆինանսավորում և Բողոքներ և դիմումներ բաժինները):
Ընտրական օրենսգիրքն ընդունվել է 2016թ., որից հետո մի քանի անգամ ենթարկվել է փոփոխությունների:2021թ. ապրիլ–մայիսամիսներին, ընտրությունների նշանակումից անմիջապես առաջ, խորհրդարանն ընդունել է փոփոխությունների երկու փաթեթ: Ապրիլի 1-ի փոփոխություններով վերացել են թեկնածուների տարածքային ցուցակները, ինչն ի թիվս այլ ընթացակարգային փոփոխությունների պահանջել է փոփոխություններ թեկնածուների առաջադրման և գրանցման, մանդատների բաշխման, ինչպես նաև քվեարկության օրվա ընթացակարգերում: Այս փոփոխություններն ընդունվել են խորհրդարանի 132 պատգամավորների 82 ձայների մեծամասնությամբ, մասնավորապես «Բարգավաճ Հայաստան» և «Լուսավոր Հայաստան» կուսակցությունները չեն մասնակցել քվեարկությանը:
Թեև անցումը մեկ համապետական ընտրատարածքի եղել է տևական բանավեճի առարկա և աջակցություն է գտել շատ քաղաքական կուսակցությունների և քաղաքացիական հասարակության դերակատարների կողմից, ԸԴՄԱ-ի որոշ զրուցակիցներ նշել են, որ փոփոխությունների ընդունումը շատ մոտ է եղել ընտրությունների անցկացման օրվան: Հանրապետության Նախագահը նախընտրել է չստորագրել փոփոխությունները՝ վկայակոչելով դրանց ընդունման ժամանակը և խորհրդարանում կոնսենսուսի բացակայությունը: Փոփոխությունների երկրորդ՝ ավելի ընդգրկուն փաթեթը, որը չի կիրառվելու այս ընտրություններում, ընդունվել է 2021թ. մայիսի 7-ին: Մինչև փոփոխությունների երկու փաթեթների ընդունումը և ստորագրումը ընտրական շահառուների համար անորոշ է եղել, թե որ փոփոխություններ են կիրառվելու սույն ընտրություններում, ինչն ազդել է իրավական որոշակիության վրա և սահմանափակ ժամանակ է թողել կարգավորումների կիրարկման և նոր ընթացակարգերի վերաբերյալ ընտրողների իրազեկման համար:
Այս խորհրդարանական ընտրություններում ընտրողներն ընտրելու են առնվազն 101 պատգամավոր՝ մեկ համապետական ընտրատարածքի փակ ընտրական ցուցակներով համամասնական համակարգով, Պատգամավորներն ընտրվում են հինգ տարի ժամկետով: Խորհրդարանում մանդատներ ստանալու համար կուսակցությունները պետք է հաղթահարեն առնվազն 5%-ի, իսկ երկու կամ ավելի կուսակցությունների դաշինքները՝ առնվազն 7%-ի արգելապատնեշը:
Հինգ տոկոսի շեմը իջեցնող փոփոխությունը ուժի մեջ չի մտել այս ընտրությունների համար: Այս շեմը շարունակում են բարձր մնալ զուտ համամասնական համակարգի անցման հայտարարված նպատակի տեսանկյունից:
Ընտրական օրենսգիրքը նախատեսում է, որ այս շեմը հաղթահարում են երկուսից պակաս կուսակցություն և (կամ) դաշինք, ապա առավելագույն թվով քվեներ ստացած երեք կուսակցությունները կամ դաշինքները ստանում են խորհրդարանական ներկայացուցչություն: Համամասնական ընտրակարգով ընտրված պատգամավորներից բացի, օրենքը նախատեսում է մինչև 4 մանդատ ազգային փոքրամասնության ներկայացուցիչների համար` առավել մեծ թվով չորս ազգային փոքրամասնություններից (եզդիներ, ռուսներ, ասորիներ և քրդեր) յուրաքանչյուրին մեկ մանդատ սկզբունքով։
Սահմանադրությունը պահանջում է համամասնական ընտրական համակարգով ընտրական մրցույթ և բազմակուսակցական համակարգ: Սահմանադրությունը նաև պահանջում է խորհրդարանական կայուն մեծամասնություն (որն Ընտրական օրենսգրքով սահմանվում է որպես մանդատների 54 տոկոսը) կառավարություն ձևավորելու համար: Եթե հաղթող կուսակցությունը կամ դաշինքը ստանում է մանդատների ընդհանուր թվի առնվազն 50 գումարած մեծ տոկոսը, սակայն 54 տոկոսից պակաս, ապա կուսակցությունը կամ դաշինքը ստանում է այնքան լրացուցիչ մանդատներ, որքան անհրաժեշտ է կայուն մեծամասնություն ձևավորելու համար։ Եթե ընտրությունների արդյունքում ոչ մի կուսակցություն կամ դաշինք չի ստանում մանդատների 50 գումարած մեկ տոկոսը, և քվեարկության արդյունքների ամփոփումից հետո վեց օրվա ընթացքում քաղաքական կոալիցիա կազմելու ճանապարհով կայուն մեծամասնություն չի ձևավորվում, անցկացվում է ընտրությունների երկրորդ փուլ՝ երկու առավելագույն ձայներ ստացած թեկնածուական ցուցակների միջև, ընտրությունների օրվանից հետո՝ 28-րդ օրը: Երկրորդ փուլ անցած երկու մրցակիցներին թույլատրվում է նոր դաշինքներ կազմել առաջին փուլի մասնակից մյուս կուսակցությունների հետ:
ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՎԱՐՉԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆ
Ընտրությունների վարչարարությունն իրականացվում է եռաստիճան համակարգով, որը կազմված է ԿԸՀ-ից, 38 տարածքային ընտրական հանձնաժողովներից (տարածքային ԸՀ) և 2008 տեղամասային ընտրական հանձնաժողովներից (ՏԸՀ): ԿԸՀ-ն մշտապես գործող մասնագիտական մարմին է՝ կազմված յոթ անդամներից, ովքեր ընտրվում են վեցամյա ժամկետով՝ առավելագույնը երկու՝ իրար հաջորդող ժամկետով: ԿԸՀ-ն իր ներկա կազմով ընտրվել է 2016 թ. հոկտեմբերին:15 ԸԴՄԱ զրուցակիցները վստահություն են հայտնել իր մանդատը պրոֆեսիոնալ կերպով կատարելու ԿԸՀ կարողությունների նկատմամբ: ԺՀՄԻԳ ԸԴԱ զրուցակիցների մեծ մասը մտահոգություն են հայտնել ընտրությունների վարչարարություն իրականացնող մարմնի անկախ գործելու կարողության վերաբերյալ:
Չնայած նախապատրաստվելու համար կարճ ժամանակին՝ ԿԸՀ-ն կազմակերպել է իր աշխատանքը թափանցիկ, կոլեգիալ և արդյունավետ ձևով՝ հետևելով օրենքով սահմանված բոլոր վերջնաժամկետներին: ԿԸՀ նիստերը հեռարձակվել են ուղիղ եթերով, և դրանց մասնակցել են կուսակցությունների ու դաշինքների վստահված անձիք, դիտորդներ, ԶԼՄ ներկայացուցիչներ: Հանդիպումների օրակարգերը և որոշումները ԿԸՀ կայքում հրապարակվել են ժամանակին: ԿԸՀ-ի կողմից կազմվել են ընտրության օրվա ընթացակարգեր և ուղեցույցներ ՏԸՀ անդամների, Ընտրողների նույնականացման սարքերի (ԸՆՍ) մասնագետների, ինչպես նաև դիտորդների ու վստահված անձանց համար:
Չնայած ԿԸՀ-ն ունի ցուցումներ տալու կարգավորիչ լիազորություններ, ընտրությունների օրվա ընթացակարգերի վերաբերյալ պարզաբանումների զգալի մասը չի քննարկվել և ընդունվել ԿԸՀ նիստերում: Հատկանշական է, որ քվեաթերթիկների վավերության որոշումը պատշաճ կերպով չի կանոնակարգված չէ: COVID 19-ի պայմաններում ընտրական գործընթացները կանոնակարգող սահմանափակ ընթացակարգեր են ընդունվել, որոնք սակայն չեն ներառել մարդկանց հնարավոր կուտակումները: ԺՀՄԻԳ ԸԴԱ դիտորդները դրական են գնահատել ՏԸՀ անդամների համար անցկացված դասընթացները:
ԿԸՀ-ի կողմից իրականացված ընտրողների իրազեկման արշավը մեկնարկել է ընտրության օրվանից 20 օր առաջ: Այն ներառել է պաստառներ, բրոշուրներ, ինչպես նաև նոր ընտրական ընթացակարգերի վերաբերյալ հեռուստատեսային և ռադիո հոլովակներ՝ ներառյալ չորս ազգային փոքրամասնությունների լեզուներով, տեսողական և լսողական խնդիրներ ունեցող անձանց, ինչպես նաև քաղաքացիական հասարակության աջակցությամբ՝ մտավոր հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար: ԺՀՄԻԳ ԸԴԱ դիտորդները նկատել են, որ ԿԸՀ ի կողմից իրականացվող ընտրողների իրազեկման արշավի տեսանելիությունը եղել է սահմանափակ երկրի ամբողջ տարածքում:
Տարածքային ԸՀ-ները յոթ անդամից կազմված մշտական մասնագիտական մարմիններ են, որոնք նշանակվում են ԿԸՀ-ի կողմից վեցամյա ժամկետով: ԺՀՄԻԳ ԸԴԱ դիտորդները տարածքային ԸՀ-ները գնահատել են որպես ընդհանուր առմամբ մասնագիտացված, տարածքային ԸՀ նիստերը եղել են բաց և կոնսենսուսային: Հակառակ օրենքով սահմանված պահանջներին Տարածքային ԸՀ-ների որոշումների հանրային ցուցադրումը հետևողականորեն չի իրականցվել, իսկ տարածքային ԸՀ-ների որոշումները չեն հրապարակվել ԿԸՀ կայքում:
ՏԸՀ-ները յուրաքանչյուր ընտրության համար կազմվող ժամանակավոր մարմիններ են՝ բաղկացած խորհրդարանական խմբակցությունների, ինչպես նաև տարածքային ԸՀ -ների կողմից ընտրված յոթ անդամներից: Այս ընտրությունների ժամանակ յուրաքանչյուր ՏԸՀ կազմված է եղել յոթից ութ անդամներից, որոնցից երկուսն առաջադրվել են համապատասխան տարածքային ԸՀ-ի և երկուական ներկայացուցիչ՝ արձակված խորհրդարանի երեք խմբակցությունների կողմից: Թեև ՏԸՀ-ների մեծ մասը ԿԸՀ օրացույցին համաձայն կազմվել էին մինչև հունիսի 2-ը, բազմաթիվ տարածքային ԸՀ-ներից պահանջվել է առաջադրել լրացուցիչ թեկնածուներ այն բանից հետո, երբ խորհրդարանական խմբակցությունները, մասնավորապես Լուսավոր Հայաստանը, չեն առաջադրել բավարար թվով թեկնածուներ բոլոր ՏԸՀ-ների համար:16 Համաձայն օրենքի, ՏԸՀ նախագահի և քարտուղարի պաշտոնները բաշխվել են արձակված խորհրդարանի խմբակցությունների միջև այն համամասնությամբ, որով վերջիններս ներկայացված են խորհրդարանում, այդպիսով իշխող կուսակցության համար ապահովելով ՏԸՀ ղեկավար պաշտոնների մեծ մասը:
ԿԸՀ-ն և բոլոր տարածքային ԸՀ-ները հետևել են իրենց կազմում յուրաքանչյուր սեռի առնվազն երկու ներկայացուցիչ ներառելու օրենքի պահանջին: ԿԸՀ յոթ անդամներից երեքը կանայք են (42 տոկոս)՝ ներառյալ նախագահի տեղակալը: Տարածքային ԸՀ-ների մակարդակում 266 անդամից 94 –ը կանայք են (35 տոկոս), որոնցից միայն մի քանիսը որոշում կայացնողների պաշտոններում՝ ներառյալ երկու հանձնաժողավի նախագահ (հինգ տոկոս) և վեց հանձնաժողովի նախագահի տեղակալ (16 տոկոս): Տարածքային ԸՀ-ների կազմի ըստ սեռի տարանջատված տվյալները անհրաժեշտ է վերհանել, դրանք պատրաստ և հասանելի չեն՝ հակառակ միջազգային չափանիշների:ԿԸՀ–ն չի հրապարակել ըստ սեռերի տարանջատված ՏԸՀ անդամների կազմի մասին տեղեկատվություն:
ԸՆՏՐՈՂՆԵՐԻ ԳՐԱՆՑՈՒՄ
18 տարին լրացած բոլոր քաղաքացիներն ունեն ընտրելու հրավունք՝ բացառությամբ ծանր հանցանքի համար ազատազրկվածները կամ դատարանի որոշմամբ անգործունակ ճանաչվածները: Մտավոր հաշմանդամության հիմքով ընտրելու իրավունքից զրկելը հակասում է միջազգային չափանիշներին: Ընտրողների գրանցումը պասիվ է: Ընտրողների տվյալները ավտոմատ կերպով տրամադրվում են Բնակչության պետական ռեգիստրի կողմից: Բնակչության պետական ռեգիստրը վարում է ՀՀ Ոստիկանության Անձնագրային և վիզաների վարչությունը, և այն ներառում է ՀՀ–ում մշտապես բնակվող ընտրելու իրավունք ունեցող բոլոր քաղաքացիներին: Հունիսի 13 դրությամբ ընտրողների ցուցակում գրանցված է եղել 2.577.172 ընտրող, ներառյալ զգալի թվով արտերկրում բնակվող ընտրողներ, ովքեր հաշվառված են ընտրողների ռեգիստրում, քանի որ պաշտոնապես ունեն Հայաստանի ռեզիդենտի կարգավիճակ: Թեև ԺՀՄԻԳ ԸԴԱ-ի բոլոր զրուցակիցները համաձայն են, որ ընտրողների ցուցակում ներառվածների զգալի մասը արտերկրում են և հետևապես չեն կարող քվեարկել, այնուամենայնիվ, մտահոգություն չեն հայտնել ընտրողների ռեգիստրի ճշգրտության վերաբերյալ:
Իրավական դաշտը նախատեսում է ընտրողների ցուցակների թափանցիկության և հասանելիության ապահովման միջոցների լայն շրջանակ՝ ցուցակների հանրային ցուցադրման և որոնելու ու ներբեռնելու հնարավորությամբ դրանց առցանց տեղադրման միջոցով: Նախնական ընտրողների ցուցակները հանրային վերահսկողության նպատակով փակցված են եղել ընտրատեղամասերում մինչև մայիսի 31-ի վերջնաժամկետը: Մինչև հունիսի 10-ը ընտրողները հնարավորություն են ունեցել դիմել ուղղումներ կատարելու, իրենց կամ այլ ընտրողների ցուցակում ընդգրկելու կամ ցուցակից հանելու համար: Այն ընտրողները, ովքեր դուրս են մնացել ընտրացուցակից, ինչպես նաև նրանք, ովքեր գտնվել են բժշկական հաստատություններում կամ կալանավայրերում, հնարավորություն են ունեցել ներառվելու ընտրողների լրացուցիչ ցուցակում մինչև քվեարկության օրվա ավարտը:
Քվեարկության օրը ընտրողների նույնականացումը կատարվել է Ընտրողների նույնականացման սարքերով (ԸՆՍ), որոնցում ներբեռնված է եղել տվյալ ընտրատեղամասի ընտրողների ցուցակի էլեկտրոնային պատճենը: Օրենքը պահանջում է որպեսզի ԿԸՀ-ն հրապարակի բոլոր ընտրատեղամասերի ընտրողների ստորագրված ցուցակների սկանավորված տարբերակները մինչև հունիսի 22-ը՝ հանրային վերահսկողության ապահովման նպատակով: Ըստ միջազգային չափանիշների և լավագույն փորձի խորհուրդ է տրվում պահպանել տվյալների և ընտրողների անձնական տվյալների գաղտնիությունը՝ ընդհուպ նրանց քվեարկելու փաստի և քվեարկելու վայրի մասին տեղեկատվությունը, ԺՀՄԻԳ ԸԴԱ բոլոր զրուցակիցները ողջունում են այս միջոցը, որպես թափանցիկության խթանման և ընտրական չարաշահումների կանխման արդյունավետ մեթոդ:
2021 թ. ապրիլի փոփոխությունները հստակեցնում են, որ ստորագրված ընտրողների ցուցակները պետք է հասանելի մնան մինչև ԿԸՀ-ի կողմից արդյունքների աղյուսակավորումը, կամ բողոքների առկայության դեպքում՝ մինչև դրանց մասով վճռի կայացումը: Այնուահանդերձ, ցուցակների հետ ծանոթացման կանոններին կամ գաղտնիության պարտավորություններին վերավերող կոնկրետ անդրադարձ չկա:
ԹԵԿՆԱԾՈՒՆԵՐԻ ԳՐԱՆՑՈՒՄ
Խորհրդարանական ընտրությունների համար կուսակցություններից և կուսակցությունների դաշինքներից յուրաքանչյուրը կարող է ներկայացնել թեկնածուների մեկ համապետական փակ ցուցակ, որում ներառված են թվով 80-ից 300 թեկնածու: Կին և տղամարդ ներկայացուցիչների թիվը չպետք է լինի պակաս քան 30 տոկոսը՝ այն պահանջով, որ երկու սեռերն էլ պետք է ներկայացված լինեն կուսակցության ցուցակի իրար հաջորդող եռյակների
Այլ անձանց անունից դիմումները պետք է իրականացվեն նոտարական ծառայության միջոցով: 22 Տես Վենետիկի հանձնաժողովի IV պարբերությունը Ընտրական հարցերի լավագույն փորձի օրենսգրքի մեկնաբանական հռչակագիրը ընտրություններին մասնակցած ընտրողների ցուցակների հրապարակման վերաբերյալ (CDL-AD (2016) 028) և 10-րդ պարբերությունը` գաղտնիության իրավունքի վերաբերյալ ICCPR-ի 16-րդ ընդհանուր առաջարկները: Ընտրական հարցերով լավգույն փորձի օրենսգրքի 4c կետը (CDL_AD(2002)023rev2-cor) նույնպես նշում է, որ փաստացի քվեարկած մարդկանց ցուցակները չպետք է հրապարակվեն:
Ազգային ժողովի պատգամավոր կարող է ընտրվել քսանհինգ տարին լրացած, վերջին չորս տարում միայն Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացի հանդիսացող, վերջին չորս տարում Հայաստանի Հանրապետությունում մշտապես բնակվող, ընտրելու իրավունք ունեցող և հայերենին տիրապետող յուրաքանչյուր ոք: Այլ քաղաքացիություն ունեցող անձինք չեն կարող առաջադրվել որպես պատգամավոր (տե՛ս իրավական կարգավորումները):
Դատավորները, դատախազները, ռազմական անձնակազմը, ոստիկանները և այլ քաղաքացիական ծառայողներ չեն կարող լինել թեկնածու: Թեկնածուների ցուցակը կարող է ներառել մինչև 30 տոկոս անկուսակցական անդամներ: Հակառակ 1990թ. Կոպենհագենի փաստաթղթի, օրենքը թույլ չի տալիս թեկնածուներին հանդես գալ անհատապես:
Գործընթացը եղել է ներառական, ԿԸՀ-ն գրանցել է 22 կուսակցության և 4 դաշինքի թեկնածուների ցուցակներ։ Հունիսի 10-ի վերջնաժամկետից և մեկ կուսակցության ինքնաբացարկից հետո26 մրցակցությունը շարունակել են 25 ընտրական ցուցակներ՝ 2498 թեկնածուներով, որոնցից 925-ը եղել են կանայք (37 տոկոս)։²7 Բոլոր ցուցակները կազմվել են երկու սեռերի ներառվածության պահանջին համապատասխան, անգամ 39 թեկնածուների ինքնաբացարկից և գրանցման չեղարկումից հետո։ Թեկնածուների ցուցակներից միայն երկուսն են գլխավորել կանայք: Մեկ դաշինք և երեք կուսակցություններ գրանցել են ընդհանուր թվով 13 թեկնածու ազգային փոքրամասնությունների համար նախատեսված չորս մանդատի համար։ Ընտրություններին մասնակցելու համար գրանցված կուսակցությունների և դաշինքների շարքում եղել են արձակված խորհրդարանում ներկայացված երեք կուսակցությունները, ինչպես նաև կուսակցություններ և դաշինքներ՝ փոխկապակցված պետության նախկին (1991-2008թթ. ընկած ժամանակահատվածի) ղեկավարների հետ:
Բոլոր գրանցված կուսակցությունները և դաշինքները վճարել են 10 մլն. ՀՀ դրամ (մոտավորապես 15.700 ԵՎՐՈ) ընտրական գրավ: Ընտրական գրավը վերադարձվում է, եթե կուսակցությունը կամ դաշինքը խորհրդարանում մանդատներ է ստանում կամ ստանում է վավեր ձայների ավելի քան չորս տոկոսը:
ՔԱՐՈԶԱՐՉԱՐՇԱՎԻ ՄԻՋԱՎԱՅՐԸ
Օրենքին համապատասխան, այս արտահերթ խորհրդարանական ընտրությունների պաշտոնական քարոզարշավի ժամանակահատվածը եղել է 12 օր՝ ի տարբերություն հերթական ընտրությունների համար սահմանված 35- ից 45 օրվա: Այս ընտրությունների քարոզարշավի պաշտոնակն մեկնարկը տրվել է հունիսի 7-ին և ավարտվել է հունիսի 18-ին՝ արգելելով քարոզարշավ քվեարկության և դրան նախորդող օրը:
Ինչպես նախաքարոզչական շրջանում, այնպես էլ քարոզարշավի ընթացքում քաղաքական դիսկուրսում գերակայել է ազգային անվտանգությունը: Պատերազմի և COVID-19 համավարակի հետևանքով սրված տնեսական վիճակը հաջորդ կարևոր հիմնախնդիրն է եղել: Քարոզարշավի ժամանակահատվածում բևեռացումը խորացել է՝ հասնելով որոշ մրցակիցների կողմից միմյանց հասցեին նսեմացնող և սադրիչ մեղադրանքների` հիմնահարցերի շուրջ քննարկումների մեջ ներգրավվելու փոխարեն: ԸԴՄԱ դիտորդները զեկուցել են մինչ ընտրություններն ընկած ժամանակահատվածում անհանդուրժողականության, վիրավորանքի և խտրական հռետորաբանության մակարդակի աճի մասին: Մարդու իրավունքների պաշտպանը քննադատել է այդօրինակ հռետորաբանության կիրառումը և հորդորել մրցակիցներին, մասնավորապես ներկա առաջնորդներին (կամ պաշտոնյաներին), ինչպիսին վարչապետն է, զերծ մնալ նմանօրինակ խոսքի կիրառումից: ԿԸՀ-ն ևս կոչ է արել մրցակիցներին խուսափել նման հռետորաբանությունից:
Հիմնարար իրավունքները, ինչպիսիք են հավաքների ազատության իրավունքը, քարոզարշավի ամբողջ ընթացքում հիմնականում երաշխավորվել են, և մրցակիցները կարողացել են ազատորեն քարոզարշավ իրականացնել երկրի ամբողջ տարածքում: Թեև ընտրողներն ունեցել են կուսակցությունների և դաշինքների լայն ընտրություն, քարոզարշավի ընթացքում ամենատեսանելին եղել են վարչապետի պաշտոնակատար Նիկոլ Փաշինյանի «Քաղաքացիական պայմանագիր» կուսակցությունը և նախկին նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի «Հայաստան» դաշինքը: Քարոզարշավի ուղերձները եղել են ագրեսիվ՝ մի կողմից նախկին նախագահի դեմ կոռուպցիայի մեղադրանքներով, մյուս կողմից ներկա վարչակազմի այսպես կոչված ձախողումների քննադատությամբ՝ մասնավորապես կապված պատերազմի հետ: Որոշ տեղամասերի մոտ քվեարկության օրը և դրա նախօրեին նկատվել են պարոն Քոչարյանին ուղղված բացասական քարոզչական նյութեր:
ԺՀՄԻԳ ԸԴԱ-ի երկարաժամկետ դիտորդները նշել են, որ երկրի ողջ տարածքում իրականացվել է քարոզչական գործունեություն: Բազմաթիվ դիտարկված միջոցառումների ժամանակ չեն պահպանվել COVID-ի դեմ կառավարության կողմից սահմանված միջոցառումները: Այս քարոզարշավի համար հատկանշական են եղել քայլերթերը, ավտոերթերը, դռնեդուռ քարոզչությունը, հանրային հանդիպումները, հանդիպումները հատուկ խմբերի հետ, ինչպես նաև լրատվամիջոցներով և հեռուստատեսությամբ սոցիալական գովազդների համատարած շրջանառումը: Մրցակիցների շրջանում նաև լայնորեն տարածված է եղել քարոզարշավի ընթացքում գովազդային վահանակների և պաստառների օգտագործումը՝ այդ թվում այն վայրերում, որոնք ԿԸՀ-ն հավասար հիմունքներով հատկացրել էր մրցակիցներին վճարովի գովազդի համար:
Կուսակցությունները և դաշինքները զգալի անհանգստություն են արտահայտել՝ կապված քարոզարշավի ընթացքում պաստառներ և գովազդային վահանակներ վնասելու հետ, սակայն որևէ պաշտոնական բողոք չի արձանագրվել: Չնայած 30 տոկոս քվոտաին, քարոզարշավի միջոցառումներում կանայք ակնհայտորեն մղվել են հետին պլան՝ հազվադեպ ելույթներով: Քարոզարշավի ընթացքում ակնհայտորեն բացակայել են կանանց և ազգային փոքրամասնություններին թիրախավորող ուղերձները:
ԺՀՄԻԳ ԸԴԱ-ի զրուցակիցները և ԶԼՄ-ները քննադատել են վարչապետ Փաշինյանին՝ տեղական համայնքների հետ հանդիպումներում ընտրական ուղերձներ հղելու և դեպի մարզեր իր աշխատանքային այցերը կուսակցության տեղական գրասենյակ այցելելու համար օգտագործելու կապակցությամբ: Թեև այս միջոցառումները չեն պիտակավորվել որպես քարոզարշավի միջոցառումներ, դրանք ներառել են քարոզչական ուղերձներ և նյութեր, ինչպիսիք են ՔՊ պատկերանշանով ցուցապաստառները: Ընտրական օրենսգիրքը սահմանափակում է քաղծառայողների և պետական պաշտոնյաների կողմից քարոզչության իրականացումը ոչ աշխատանքային ժամերով, սակայն հստակ չի սահմանում աշխատանքային և ոչ աշխատանքային ժամերը: Պետական գործչի կողմից այցերը կուսակցության գրասենյակներ աշխատանքային ժամերին, կամ կառավարության գրասենյակներ՝ քարոզարշավ իրականացնելիս, լղոզում են իշխող կուսակցության և պետության բաժանման սահմանը:
ԺՀՄԻԳ ԸԴԱ դիտորդները դիտարկել են դեպքեր, երբ մրցակցող ուժերի հետ կապված մասնավոր և հանրային ոլորտի գործատուները ճնշում են գործադրել իրենց աշխատակիցների նկատմամբ, որպեսզի վերջիններս մասնակցեն քարոզարշավի միջոցառումներին: ԺՀՄԻԳ ԸԴԱ-ն ստացել է նաև ընտրակաշառքի հնարավոր դեպքերի մասին հաղորդումներ՝ մասնավորապես կապված խոշոր կուսակցությունների հետ, իսկ թեկնածուներից երեքի նկատմամբ քարոզարշավի ընթացքում ընտրակաշառքի մեղադրանքով վարույթներ են բացվել: Քարոզարշավի ողջ ընթացքում եղել են նաև քարոզչության նյութեր: Պրն. Տիգրան Արզաքանցյանի հիմնադրամի ցուցապաստառները վնասվել են Լոռվա մարզում:
Քարոզարշավի լռությունը հիմնականում պահպանվել է, սակայն «Պատիվ ունեմ» դաշինքի բողոքին հետևելով՝ ԿԸՀ-ն նախազգուշացում է արել Քաղաքացիական պայմանագրի թեկնածու Նիկոլ Փաշինյանին ընտրությանը նախորդող օրը քարոզ իրականացնելու համար:
Քարոզարշավի ֆինանսավորում
Քարոզարշավի ֆինանսավորումը գլխավորապես կարգավորվում է Ընտրական օրենսգրքով և «Կուսակցությունների մասին» օրենքով: Նախորդ ընտրություններում առնվազն երեք տոկոս քվե ստացած կուսակցությունները կամ կուսակցությունների դաշինքները ստանում են տարեկան պետական ֆինանսավորման իրավունք, սակայն քարոզչության ծախսերի ուղղակի պետական ֆինանսավորում չի նախատեսվում: Ընտրություններին մասնակցող կուսակցությունները և կուսակցությունների դաշինքները պարտավոր են բացել հատուկ բանկային հաշիվ քարոզչության ֆինանսավորման գործարքների համար: Քարոզարշավը կարող է ֆինանսավորվել ընտրողների նվիրատվությունների, ինչպես նաև թեկնածուների մուծումների և քաղաքական կուսակցությունների փոխանցած միջոցներով: Առևտրային և ոչ առևտրային կազմակերպություններից, ինչպես նաև օտարերկրյա և անանուն աղբյուրներից մուծումները չեն թույլատրվում: Ընտրություններին մասնակցող յուրաքանչյուր կուսակցության կամ կուսակցությունների դաշինքի քարոզչական ծախսերի օրենքով սահմանված առավելագույն սահմանաչափը կազմում է մինչև 500 միլիոն ՀՀ դրամ (մոտ՝ 788 000 եվրո):
Թեև քարոզչության ֆինանսավորման կարգավորումները մանրամասն են,/ մի շարք թերություններ թույլ են տալիս շրջանցել իրավական դրույթները: Օրինակ, չնայած ԺՀՄԻԳ-ի վաղուց ներկայացված հանձնարարականների, քարոզարշավի ծախսերի իրավական սահմանումը չի ներառում կազմակերպչական ծախսերը, ինչպիսիք են գրասենյակային տարածքի, տրանսպորտի, կապի և քարոզչական անձնակազմի ծախսերը`մրցակիցներին հնարավորություն տալով օգտագործել այդ ծախսերը որպես ծախսերի սահմանաչափը շրջանցելու միջոց: ԺՀՄԻԳ ԸԴԱ-ն նկատել է, որ որոշ կուսակցություններ քարոզարշավի ծախսերի սահմանները շրջանցելու համար օգտագործում են բարեգործական կազմակերպություններ և անձնական հրապարակայնությունը: Չնայած «Կուսակցությունների մասին» փոփոխված օրենքը արգելում է առևտրային սուբյեկտների կողմից մուծումները կուսակցությունների հիմնադրամներ և նախատեսնում է համապատասխան պատժամիջոցներ, ԺՀՄԻԳ-ի որոշ զրուցակիցներ նշել են, որ արգելքը կարող է շրջանցվել` խոշոր ընկերությունների նվիրատվությունները անհատ քաղաքացիների միջոցով որպես ավելի փոքր մուծումներ քարոզարշավի հիմնադրամներ փոխանցելու միջոցով: Թեև իրավական կարգավորումների վերջին փոփոխություններով ներմուծվել են նոր պատժամիջոցներ, քարոզարշավի ֆինանսավորման կանոնների խախտումների քրեական և վարչական պատասխանատվություն նախատեսող անհրաժեշտ փոփոխությունների մեծ մասն ուժի մեջ կմտնի միայն 2022թ.:
ԿԸՀ Վերահսկիչ-վերստուգիչ ծառայությունը (ՎՎԾ) վերահսկում է մրցակցող կուսակցությունների և դաշինքների կողմից քարոզչության ֆինանսավորումը կարգավորող օրենսդրության պահպանումը: ՎՎԾ-ն հրապարակել է յուրաքանչյուր մրցակցող կուսակցության/դաշինքի մուծումների և ծախսերի ընդհանուր գումարի մասին ամփոփ տվյալներ և տեղադրել է վերջիններիս նախընտրական ֆինանսական հաշվետվություններն առցանց՝ այդպիսով նպաստելով ֆինանսական թափանցիկությանը: Երկրորդ ֆինանսական հաշվետվությունները պետք է ներկայացվեն ոչ ուշ, քան ԿԸՀ կողմից ընտրությունների արդյունքների ամփոփումից երեք օր առաջ:
Լրատվամիջոցներ
Մեդիա միջավայրը բազմազան է և ներառում է 50 հեռարձակողներ, այդ թվում վեցը հեռուստաալիք և երկու ռադիոկայան համապետական ծածկույթով, 35-ը գերազանցող պարբերական տպագիր հրատարակություններ և ավելի քան 200 առցանց լրատվական պորտալներ:48 Առցանց աղբյուրների և սոցիալական ցանցերի՝ մասնավորապես ֆեյսբուքի դերն արագորեն աճում է, և դրանք վերածվել են քաղաքականության վերաբերյալ տեղեկատվության փոխանակման կարևոր հարթակներ: Այնուհանդերձ, հեռուստատեսությունը մնում է քաղաքական տեղեկատվության ամենակարևոր աղբյուրը՝ հատկապես մայրաքաղաքից դուրս: Հանրային հեռուստաընկերությունը, որը ֆինանսավորվում է պետական բյուջեից, շարունակում է ընկալվել որպես կառավարամետ խմբագրական քաղաքականությամբ լրատվական: Միևնույն ժամանակ, ԸԴՄԱ-ի զրուցակիցներն ընդգծել են մասնավոր հեռարձակողների քաղաքական պատկանելության հետ կապված երկարամյա մտահոգությունները:
Խոսքի ազատությունը երաշխավորված է Սահմանադրությամբ, և միջազգային կազմակերպություններն այս առումով բարելավումներ են նկատել 2018թ. ի վեր: Զրպարտությունը ապաքրեականացվել է 2010թ., սակայն Քաղաքացիական օրենսգրքի 2021թ. փոփոխությամբ եռապատկվել է վիրավորանքի և զրպարտության համար նյութական վնասի հատուցման առավելագույն չափը:49 ԺՀՄԻԳ ԸԴԱ-ի զրուցակիցները ընդգծել են կոշտ, անհանդուրժող և սադրիչ հռետորաբանության աճող ծավալը քաղաքական ասպարեզում: Քաղաքական միջավայրը, որում տարբեր կարծիքները պարբերաբար բախվում են ատելության և կշտամբանքի, մասնավորապես սոցիալական ցանցերում, բացասաբար է ազդում հանրային դիսկուրսի վրա: Բացի այդ, վերջին շրջանում իրենց մասնագիտական պարտականությունները կատարող լրագրողների նկատմամբ ֆիզիկական ոտնձգության մի շարք դեպքերը հարցեր են առաջացնում ազատության հանդեպ հարգանքի առումով:
Հունիսի 1-ին, օրենքին համապատասխան, ԿԸՀ-ն հանրային վիճակախաղի միջոցով յուրաքանչյուր մրցակցող կուսակցության կամ դաշինքի տրամադրել է 30 րոպե անվճար եթերաժամանակ հանրային հեռուստատեսությամբ և 60 րոպե՝ հանրային ռադիոյով՝ երկուսն էլ փրայմ-թայմի ընթացքում: Բացի այդ, յուրաքանչյուր մրցակցող կուսակցություն կամ դաշինք իրավունք է ունեցել գնել մինչև 60 րոպե հանրային հեռուստատեսությամբ, և մինչև 90 րոպե հանրային ռադիոյով: Մասնավոր 22 հեռարձակողներ, այդ թվում՝ 12 մարզային հեռարձակողներ, մրցակիցներին վճարովի գովազդներ գնելու հնարավորություն են ընձեռել:
Օրենքի համաձայն, Հեռուստատեսության և ռադիոյի հանձնաժողովը (ՀՌՀ) վերահսկում է բոլոր հեռարձակողներին պաշտոնական քարոզարշավի ընթացքում, նաև լրատվամիջոցների սեփական մշտադիտարկման միջոցով: Որպես ողջունելի քայլ՝ ՀՌՀ-ն մեկնաբանել է Ընտրական օրենսգրքի «անկողմնակալ և գնահատականներից զերծ տեղեկատվություն» տրամադրելու պահանջն այնպես, որ տարբեր կուսակցությունների և դաշինքների ընձեռվի ավելի ընդգրկուն լուսաբանման հնարավորություն, այլ ոչ թե յուրաքանչյուր մասնակցին հավասար քանակի լուսաբանում տրամադրելու ֆորմալիստական շեշտադրմամբ: Հունիսի 16-ին կարգավորիչը թողարկել է իր մշադիտարկման առաջին զեկույցը, որում որևէ լուրջ օրինախատումներ նշված չեն եղել:
ԺՀՄԻԳ ԸԴԱ-ն լրատվամիջոցների իր մշտադիտարկումը սկսել է մայիսի 24-ին` յոթ հեռուստաալիքների, մեկ ռադիոկայանի և երեք առցանց լրատվամիջոցների քանակական և որակական վերլուծությամբ:54 Պաշտոնական քարոզարշավի մեկնարկից առաջ և հետո լրատվամիջոցների կողմից քաղաքական զարգացումների լուսաբանման մեջ նկատելի տարբերություններ են եղել: Դիտարկվող հեռարձակողները, մասնավորապես Հանրային հեռուստաընկերությունը, նվազեցրել են ներկայիս կառավարության և վարչապետի պաշտոնակատարի վերաբերյալ իրենց լուսաբանումը, լուսաբանումը հիմնականում նվիրելով մրցակցող կողմերին և դաշինքներին: Ընտրություններին վերաբերող հեռուստատեսային բովանդակության զգալի մասը կազմել են քարոզչական գովազդները, հաճախ նաև բացասական քարոզչությունը, հատկապես ՀԴ- ի կողմից:
Հանրային Հ1-ի եթերում կառավարությանը նվիրված լուսաբանումների մասնաբաժինը նվազել է 66-ից 4 տոկոսով`մեծապես դրական կամ չեզոք տոնայնության պահպանմամբ: Հանրային Հ1-ը լուսաբանել է բոլոր մասնակիցներին ընդհանուր առմամբ համեմատելի կերպով` լուսաբանման ամենամեծ (12 տոկոս) մասը տրամադրելով Քաղաքացիական պայմանագրին, որին 11 տոկոսով հաջորդում է Հայ Ազգային Կոնգրեսը, 8 տոկոսով Հայաստան Դաշինքը և 7 տոկոսով Պատիվ Ունեմ դաշինքը: Լուսաբանումը հիմնականում դրական և չեզոք տոնով է եղել, և, ընդհանուր առմամբ, խուսափել է կոշտ հռետորաբանությունից: Հանրային հեռուստատեսությունը հետևել է անվճար և վճարովի եթերաժամ տրամադրելու պահանջին: Հեռուստաալիքը եթեր է հեռարձակել նաև բազմաթիվ ընտրական բանավեճեր և հարցազրույցներ, այդ թվում մրցակցող կողմերի և դաշինքների ղեկավարների երկու բանավեճ ուղիղ եթերում: Այնուամենայնիվ մրցակից կուսակցությունների և դաշինքների առաջնորդների կեսից ավելին հրաժարվել են մասնակցել հեռուստաընկերության եզրափակիչ երկու բանավեճերին, ինչը բացասաբար է անդրադարձել նրանց տեղեկատվական արդյունավետության վրա: Մի քանի ընդդիմադիր կուսակցություններ բողոքել են Հ1-ի կողմից ընտրությունների լուսաբանման տարբեր դրսևորումներից, ներառյալ իշխող կուսակցության և դրա աջակիցների հասցեին քննադատություն պարունակող վճարովի գովազդային նյութերի խմբագրումը և մերժումը, ինչպես նաև բանավեճի կարգի սահմանման միջոցները:
Պաշտոնական քարոզարշավի ընթացքում որոշ մասնավոր հեռարձակողներ, մասնավորապես՝ «Շանթ» հեռուստաընկերությունը, տեսանելի ջանքեր են գործադրել մրցակիցների մեծ մասին հիմնականում անկողմնակալ կերպով լուսաբանելու ուղղությամբ՝ նպաստելով հասանելի տեղեկատվության բազմազանությանը և ընտրողների՝ տեղեկացված ընտրություն կատարելու հնարավորությանը: Շանթ հեռուստաընկերությունը տրամադրել է տրամադրել է իր քաղաքական լուսաբանման 11 տոկոսը Հայաստան դաշինքին և 10 տոկոսը՝ Քաղաքացիական Պայմանագրին: Լուսաբանման տոնայնությունը եղել է չեզոք կամ դրական: Ի տարբերություն վերոնշյալի, Արմնյուզ լրատվական հեռուստաալիքը հաճախ ներկայացրել է միակողմանի և կողմնակալ քննադատական լուսաբանում կառավարող իշխանությունների և ՔՊ-ի հասցեին՝ նաև լրագրողների կողմից հնչեցրած նվաստացուցիչ հայտարարություններով:
Այնուհանդերձ, այն հեռուստաալիքները, որոնք ընկալվում են որպես բացահայտորեն կապված որոշակի կուսակցությունների հետ, այդ մասնակիցների նկատմամբ արտոնյալ վերաբերմունք են ցուցաբերել: Օրինակ՝, Երկիր Մեդիան հատկացրել է իր լուսաբանման 36 տոկոսը մեծապես դրական կամ չեզոք տոնայնությամբ Հայաստան դաշինքին:
ԲՈՂՈՔՆԵՐ և ԴԻՄՈՒՄՆԵՐ
Ընտրական օրենսգրքի համաձայն, ընտրական հանձնաժողովների որոշումները, գործողությունները և անգործությունը կարող են բողոքարկվել վերադաս հանձնաժողովներում, իսկ ԿԸՀ-ի դեմ բողոքները ընդդատյա են վարչական դատարանին:59 Օրենքը թույլ է տալիս ընտրական հանձնաժողովի որոշումների և գործողությունների դեմ բողոքները ներկայացվել նաև դատարաններ, սակայն զուգահեռ դատական և վարչական բողոքարկման դեպքերում առաջնությունը տրվում է դատական գործընթացին: Ըստ վարչական դատարանի, դիմումատուները պետք է սպառեն ընտրությունները կազմակերպող և իրականացնող մարմնի կողմից տրամադրվող բոլոր իրավական պաշտպանության միջոցները նախքան դատարան դիմումներ ներկայացնելը: Որոշ բացառություններով, բողոքներ և դիմումներ ներկայացնելու իրավունքը սահմանափակվում է անձնական ընտրական իրավունքների հնարավոր խախտումներով:61 2021թ. ապրիլի 8-ին դիտորդական կազմակերպություններից մեկը վիճարկել է Ընտրական օրենսգրքի այն դրույթի սահմանադրականությունը, որը չի տալիս հանրային շահից բխող բողոքարկման իրավունք:62
Մինչև քվեարկության օրը ԿԸՀ-ն ստացել է 22 բողոքներ, ինչպես նաև մի շարք ոչ պաշտոնական դիմումներ և տեղեկատվության հարցումներ: Բողոքների վերաբերյալ քննարկումները եղել են բաց և կոլեգիալ, բոլոր մասնակիցները հնարավորություն են ունեցել արտահայտելու իրենց տեսակետները և որոշումները տեղադրվել են համացանցում պաշտոնական վերջնաժամկետների պահպանմամբ: Դիմումատուներից շատերը պնդել են, որ տեղի են ունեցել կոպիտ հռետորաբանության և ատելության խոսքի կիրառման հիմքով քարոզարշավի խախտումներ և պահանջել են չեղյալ համարել որոշ թեկնածուների ցուցակների և առանձին թեկնածուների գրանցումը: Մինչ բողոքների մեծ մասը մերժվել է իրավական հիմնավորվածության բացակայության պատճառով, ԿԸՀ-ն շեշտել է, որ անհատական քարոզչական ելույթների գնահատումը իր իրավասությունների մեջ չէ, և ընտրական օրենսգիրքը չի նախատեսում նման գնահատման չափանիշներ: Մինչև քվեարկության օրը ԿԸՀ ներկայացված 22 բողոքներից 4-ը եղել են հնարավոր վարչական ռեսուրսների չարաշահման առնչությամբ: Դրանք մերժվել են բողոքարկողների՝ բողոք ներկայացնելու իրավունք չունենալու պատճառով, իսկ բողոքների բովանդակությունը միօրինակ գնահատական չի տրվել` հակառակ ԿԸՀ-ի օրենքով սահմանված պարտավորությանը:64 COVID-19 համավարակի ընթացքում բողոքողների համար հասանելիություն ապահովելու համար ԿԸՀ-ն թույլ է տվել բողոքները և նամակները ներկայացնել էլեկտրոնային համակարգի միջոցով:65
Մինչև քվեարկության օրը վարչական դատարանը ստացել է 21 բողոք, այդ թվում բողոքներ պոտենցիալ թեկնածուների կողմից, ում մերժվել էր թեկնածուի գրանցման համար անհրաժեշտ կացության կամ քաղաքացիության վկայականների տրամադրումը, ինչպես նաև ԿԸՀ-ի՝ երեք թեկնածուների գրանցումը չեղյալ հայտարարելու որոշումների բողոքարկում: Մի դեպքում վարչական դատարանը անվավեր է ճանաչել ԿԸՀ-ի որոշումները` հանելու նախկին նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի գիրքը գովազդող գովազդային վահանակները, որոնք ըստ ԿԸՀ-ի ասոցացվում էին քարոզարշավի հետ:67 Եվս երեք մասնակիցներ բողոքարկել են իրենց գովազդային վահանակները հանելու վերաբերյալ ԿԸՀ-ի նմանատիպ որոշումները՝ սակայն այդ դիմումների բողոքարկման համար օրենքով սահմանված վերջնաժամնետից ուշ: 68 ԺՀՄԻԳ ԸԴԱ-ի կողմից դիտարկված դատական նիստերն անցել են թափանցիկ կերպով՝ բաց նիստերում, մասնակիցները պատշաճ կերպով իրազեկված են եղել նիստերի ժամանակի և վայրի մասին և հնարավորություն են ունեցել դատարանին ներկայացնել իրենց փաստարկները: Պահպանվել են դատավճիռների կայացման օրինական ժամկետները, որոշումները եղել են հիմնավորված և ժամանակին հրապարակվել են առցանց:
Հունիսի 19-ի դրությամբ Դատախազությունը ստացել է 338 հաղորդումներ ընտրախախտումների վերաբերյալ: Դեպքերի մեծ մասը ուղարկվել է ոստիկանություն հետագա փաստերի ստուգման, մինչ վարչական բնույթի հաղորդումները ուղարկվել են ԿԸՀ: Հարուցվել է 26 քրեական գործ, այդ թվում՝ ընտրակաշառքի տասնյոթ դեպքերի վերաբերյալ, մի քանի կասկածյալներ ձերբակալվել են:
Օրենքը նախատեսում է քվեարկության արդյունքների բողոքարկման մի քանի մակարդակ: Սակայն, չնայած նախկին հանձնարարականներին` բողոքարկման իրավունքը սահմանափակված է ընտրություններին մասնակցող կուսակցություններով, դաշինքներով և նրանց ցուցակներում ընդգրկված թեկնածուներով: Նրանք կարող են նաև բողոքարկել Տարածքային ԸՀ որոշումները ԿԸՀ-ում կամ վարչական դատարանում: ԺՄԻԳ ԸԴԱ-ի բազմաթիվ զրուցակիցներ նշել են, որ ընտրությունների արդյունքների ամփոփման յոթնօրյա ժամկետն ազդում է հետընտրական վեճերի լուծման վերջնաժամկետների վրա, քանի որ արդյունքների հետ կապված բոլոր բողոքներն ու դիմումները պետք է քննվեն այդ սահմանափակ ժամկետում: Միայն ընտրություններին մասնակցող քաղաքական կուսակցություններն ու դաշինքները կարող են բողոքարկել ընտրությունների վերջնական արդյունքները Սահմանադրական դատարանում, որը որոշում կայացնելու համար ունի 15 օր՝ սկսած դիմումը ներկայացնելու պահից:
ԸԴՄԱ-ի շատ զրուցակիցներ մտահոգություն են հայտնել, մի կողմից դատական համակարգի քաղաքականացված լինելու, մյուս կողմից դատական համակարգի անկախությանը միջամտելու կապակցությամբ: 2020թ., մինչ Սահմանադրական դատարանի վարույթում էին գտնվում քաղաքական առումով զգայուն գործեր,Խորհրդարանն ընդունել է Սահմանադրության անցումային դրույթների փոփոխություններ՝ Սահմանադրական դատարանի դատավորների լիազորությունների ժամկետի մասով, որի արդյունքում փոխվել է ՍԴ դատավորների կազմը:
ՔՀԿ և միջազգային դիտորդներ
Իրավական դաշտը սահմանում է միջազգային և տեղական քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների կողմից ընտրությունների դիտարկման հնարավորություն և թույլատրում է կուսակցությունների վստահված անձանց ընտրությունների օրը ներկա գտնվել տեղամասային կենտրոններում: Դիտորդական խմբերը չպետք է սատարեն կուսակցությունների թեկնածուներին, պետք է ընդունեն վարքագծի ներքին կանոնակարգեր և անցկացնեն դասընթացներ իրենց դիտորդների համար: Չնայած ԺՀՄԻԳ-ի նախկինում արված առաջարկություններին, Ընտրական օրենսգիրքը պահանջում է, որպեսզի ՔՀԿ դիտորական խմբերն իրենց կանոնադրության մեջ ունենան ժողովրդավարությանը և մարդու իրավունքների պաշտպանությանն առնչվող ուղիղ նպատակներ՝ դիտարկվող ընտրությունների մասին հայտարարությունից առնվազն մեկ տարի առաջ` դրանով իսկ ավելորդ սահմանափակում ստեղծելով դիտարկելու հնարավորության համար:
Որոշ քաղաքացիական դիտորդական խմբեր մտավախություն են հայտնել առ այն, որ հավատարմագրման հայտեր ներկայացնելու համար սահմանված սուղ ժամկետը, այն է՝ ընտրության օրվանից 15 օր առաջ, բարդացրել է դիտորդների հավաքագրումը:75 Հավատարմագրման համար դիմումները չեն կարող ներկայացվել էլեկտրոնային եղանակով, ինչը գործընթացն ավելի բարդ է դարձնում քաղաքացիական դիտորդական խմբերի և ԿԸՀ-ի համար:76 Մինչդեռ միջազգային կազմակերպություններին թույլատրվում է ընտրատեղամասում ունենալ երկու դիտորդներ և մեկ թարգմանիչ, քաղաքացիական դիտորդական կազմակերպություններին թույլատրվում է ունենալ մեկ դիտորդ:
Հունիսի 5-ի վերջնաժամկետի դրությամբ ԿԸՀ-ն հավատարմագրել է 19 քաղաքացիական դիտորդական կազմակերպություն` ընդհանուր շուրջ 8748 դիտորդներով, 8 միջազգային կազմակերպություն և 20 դիվանագիտական ու օտարերկրյա ներկայացուցչություններ: ԸԴՄԱ-ի որոշ զրուցակիցներ նշել են, որ որոշակի քաղաքացիական դիտորդական կազմակերպություններ սերտորեն կապված են կուսակցությունների և դաշինքների հետ: Օրենքը թույլ է տալիս ՏԸՀ-ներին տեղամասերի ներսում ՔՀԿ դիտորդների և լրատվամիջոցների ներկայացուցիչների թիվը սահմանափակել 15-ով, եթե գերբեռնվածությունը բացասաբար է անդրադառնում ընտրական գործողությունների վրա: Թեև ԸԴՄԱ-ի որոշ զրուցակիցներ անհանգստություն են արտահայտել այս դրույթի հնարավոր կամայական կիրառման հետ կապված, այն գործնականում խնդիր չի առաջացրել ընտրությունների օրը:
Քվեարկության օր
Քվեարկության օրը հիմնականում խաղաղ է եղել՝ ըստ ԿԸՀ- հայտարարության ընտրողների 49.4 տոկոս մասնակցությամբ: ԿԸՀ-ն սկսել է հրապարակել ընտրության նախնական արդյունքները հունիսի 21-ից՝վաղ, իր կայքում:
Բացումը դրական է գնահատվել բոլոր դիտարկված 123 ընտրատեղամասերում: Սահմանված ընթացակարգերը հիմնականում պահպանվել են, սակայն 12 ընտրատեղամասերում դիտարկվել է աննշան ուշացումով:
Քվեարկությունը դրական է գնահատվել դիտարկված ընտրատեղամասերի 98 տոկոսում: Թեև ԸԴՄԱ դիտորդները ընթացքը գնահատել են սահուն, թափանցիկ և լավ կազմակերպված, նրանք զեկուցել են կուսակցությունների և դաշինքների վստահված անձանց կողմից միջամտության և հաճախակի կուտակումների, ինչպես նաև COVID-ից պաշտպանության բոլոր միջոցառումների նկատմամբ ընդհանուր անտեսման մասին:
ԸԴՄԱ դիտորդների կողմից դիտարկված ընտրատեղամասերից 7 տոկոսի մերձակայքում դիտարկվել են քարոզարշավի քարոզչական նյութերը և գործողություններ: Ընտրատեղամասերի շրջակայքում քսաներեք լարվածության և հուզումների դեպք է դիտարկվել (2 տոկոս), ինչպես նաև առանձին տեղեկություններ ընտրակաշառքի և ընտրողների նկատմամբ ճնշման գործադրման մասին: ԸԴՄԱ դիտորդները զեկուցել են, որ դիտարկված ընտրատեղամասերից 14 տոկոսում կուտակումներ են եղել, մասնավորապես Երևանում և այլ քաղաքներում: Ընտրատեղամասերի մոտավորապես 67 տոկոսը հասանելի չեն եղել ֆիզիկական հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար և 32 տոկոս դեպքերում դասավորությունը հարմարեցված չի եղել վերոգրյալ խմբին պատկանող ընտրողների համար:
Կուսակցությունների և դաշինքների վստահված անձիք ներկա են եղել դիտարկված ընտրատեղամասերի 97 տոկոսում և քաղաքացի դիտորդները 77 տոկոսում: ԸԴՄԱ նշել են չլիցենզավորված անձանց ներկայության մասին դիտարկված ընտրատեղամասերի 8 տոկոսում, մեծամասամբ ոստիկաններ, ովքեր հրավիրված չեն եղել քվեարկության սենյակ ՏԸՀ նախագահի կողմից: Դիտարկված 73 ընտրատեղամասերում (6 տոկոս) անձիք ինչպիսին ՏԸՀ անդամներն են միջամտել կամ ուղղորդել են գործընթացը, դեպքերից 55-ի պարագայում այդպիսիք եղել են վստահված անձիք: Պաշտոնական բողոքներ են ստացվել 7 դիտարկված ընտրատեղամասերի 7 տոկոսում: ԸԴՄԱ-ի կողմից դիտարկված 43 տոկոս տարածքային ԸՀ-ներ նախագահել են կանայք և ընդհանուր առմամբ դիտարկված տարածքային ԸՀ-ների 65 տոկոս անդամները ընտրատեղամասերում կանայք են եղել:
ԸԴՄԱ դիտորդները ԸՆՍ-երի առնչությամբ խնդիրներ չեն արձանագրել և ընտրողների նույնականացման գործընթացները եղել են գրեթե ամբողջապես սահուն: Դիտարկված ընտրատեղամասերի 7 տոկոսում մեկ կամ երկու ընտրող հետ է ուղարկվել հիմնականում սխալ ընտրատեղամաս գալու, ընտրողների ցուցակում չգտնվելու կամ վավեր անձը հաստատող փաստաթուղթ չունենալու պատճառով: ԸԴՄԱ դիտորդները նշել են, որ 8
ընտրատեղամասերում ընտրողներին թույլատրվել է քվեարկել առանց անձը հաստատող գործող փաստաթղթի: Ընտրական ընթացակարգերը հիմնականում պահպանվել են, բացառությամբ երբ ոչ բոլոր ընտրողների հաստատող կտրոններն են կնքվել տարածքային ԸՀ-ի կողմից կամ պահվել ընտրողի քվեարկելուց հետո: ԸԴՄԱ դիտորդները արձանագրել են ընտրության գաղտնիության հետ կապված որոշ խնդիրներ, ներառյալ այն, որ ոչ բոլոր ընտրողներն են գաղտնի քվեարկել (դիտարկված ընտրատեղամասերից 4-ում), կամ ընտրողները չօգտագործված քվեաթերթիկները քվեախցիկից դուրս են հանել (2 տոկոս):
ԸԴՄԱ դիտորդները զեկուցել են սահմանափակ թվով խախտումների դեպքերի մասին, ինչպիսիք են խմբակային քվեարկությունը (3 տոկոս), վստահված անձի քվեարկություն (1 տոկոս), կամ ընտրողների վրա ազդելու փորձեր (1 տոկոսից պակաս): Առանձին դեպքեր են հաղորդվել ընտրողներին քվեաթերթիկների ամբողջական փաթեթ չտրամադրելու, ինչպես նաև մեկ դեպք, երբ տարածքային ԸՀ անդամը ընտրողին տրամադրել է արդեն իսկ քվեաթերթիկ պարունակող ծրար: Դիտարկված ընտրատեղամասերի 3 տոկոսում քվեատուփերը պատշաճ կերպով կնքված չեն եղել:
Ձայների հաշվարկը դրական է գնահատվել դիտարկված 97 ընտրատեղամասերից 91-ում, ուր արձանագրվել և բնութագրվել է բարձր մակարդակի թափանցիկության, և, ընդհանուր առմամբ, սահմանված ընտրակարգերը պահպանվել են: Գրեթե բոլոր ձայների հաշվարկների դիտարկման ժամանակ ներկա են գտնվել կուսակցությունների և դաշինքների վստահված անձիք և քաղաքացի դիտորդներ: ԸԴՄԱ դիտորդները զեկուցել են հաշվարկի գործընթացին անհարկի միջամտության 10 դեպքի մասին, որոնցից 9-ը՝ վստահված անձանց կողմից: ԸԴՄԱ դիտորդները զեկուցել են տարածքային ԸՀ-ների կողմից քվեատուփը բացելուց առաջ միայն մի քանի համաձայնեցման հիմնական կանոնների չհետևելու դեպքերի մասին: Այդուհանդերձ ԸԴՄԱ դիտորդները 20 հաշվարկներից զեկուցել են, որ ընտրողների ցուցակում ստորագրությունների թիվը չի համընկել ԸՆՍ-ի տրամադրած ընտրողների մասնակցությունը հաստատող կտրոնների թվի հետ: Հաշվարկի ընթացակարգերը հիմնականում պահպանվել են և ԸԴՄԱ դիտորդները նշել են սակավաթիվ նշանակալի ընթացակարգային սխալներ կամ կոպիտ խախտումներ, ինչպիսիք են տարածքային ԸՀ անդամներին սպառնալը (2 արձանագրություն) կամ քվեարկության պաշտոնական նյութերի կեղծման վկայությունները (3 արձանագրություն): Քվեաթերթիկների վավերության որոշումը եղել է ողջամիտ և հետևողական, հաշվարկների բոլոր դեպքերում, բացառությամբ համապատասխանաբար 4 և 1 դեպքերի: Տարածքային ԸՀ անդամներից բացի այլ անձինք ևս մասնակցել են 14 հաշվարկների, և 4 ընտրատեղամասերում տարածքային ԸՀ անդամները նախաստորագրել են արդյունքների արձանագրությունը: Դիտարկված տարածքային ԸՀ ներից 21-ը արդյունքների արձանագրությունները լրացնելու հետ կապված խնդիրներ են ունեցել: Դիտարկված ընտրատեղամասերից 4-ում տարածքային ԸՀ-ն չէր փակցրել արձանագրության պատճենը հանրային ծանոթացման համար:
Աղյուսակավորման գործընթացը բացասական գնահատական է ստացել դիտարկված 32 ՏԸՀ ներից 6-ում: Մինչդեռ աղյուսակավորումը մեծամասամբ անցել է աննշան ընթացակարգային բացթողումներով կամ խախտումներով, բազմաթիվ ՏԸՀ-ներում հանձնման գործընթացը եղել է թերի կազմակերպված և եղել են բազմաթիվ զեկույցներ տարածության անբավարար լինելու և կուտակումների մասին, ինչը բացասաբար է անդրադարձել գործընթացի և թափանցիկության վրա: ԸԴՄԱ դիտորդները չեն արձանագրել միջամտություն աղյուսակավորման գործընթացին: Ի տարբերություն տարածքային ԸՀ-ների, վստահված անձիք ներկա էին դիտարկված ՏԸՀ-ներից միայն 13 -ում:
Քվեարկության օրը, ԿԸՀ-ն գրանցել է խախտումների մասին 27 արձանագրություն, որոնցից որոշները հաստատվել են: Դրանք ներառել են ընտրողների ուղղորդում, և վստահված անձանց կողմից միջամտության դեպքեր: Գլխավոր դատախազությունը հայտնել է, որ քվեարկության ժամերի ընթացքում ստացել է 319 խախտման մասին հաղորդում, որոնցից 79 քվեարկության խոչընդոտման, 89 մեկ անգամից ավել քվեարկելու կամ impersonalization, 49 քվեարկության գաղտնիության խախտման, 69 ընտրակաշառքի վերաբերյալ: Հարուցվել է 6 քրեական գործ: Ի հավելումն, ոստիկանությունը հատնել է 87 դեպքի հաղորդման մասին: Քվեարկության օրը, հատուկ քննչական ծառայության կողմից ձերբակալել է երեք անձ՝ ներառյալ թեկնածու Վայոց Ձորի մարզում ընտրակաշառք տալու մեջ կասկածվելու հիմքով:
Զեկույցի անգլերեն տարբերակը միակ պաշտոնական փաստաթուղթն է
Ոչ պաշտոնական թարգմանությունը հասանելի է հայերեն լեզվով
ՏԵՂԵԿԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆ ԱՌԱՔԵԼՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ և ՇՆՈՐՀԱԿԱԼԱԿԱՆ ԽՈՍՔ
Երևան, հունիս 21, 2021թ., Նախնական արդյունքների և եզրակացությունների մասին սույն հայտարարությունը կազմվել է ընդհանուր նախաձեռնության արդյունքում, որում ներգրավված են ԵԱՀԿ ժողովրդավարական հաստատությունների և մարդու իրավունքների գրասենյակը (ԺՀՄԻԳ), ԵԱՀԿ խորհրդարանական վերաժողովը (ԵԱՀԿ ԽՎ), Եվրոպայի խորհրդի խորհրդարանական վեհաժողովը (ԵԽԽՎ) և Եվրոպական խորհրդարանը (ԵԽ): Գնահատումն իրականացվել է որոշելու արդյոք ընտրություններն անց են կացվել ԵԱՀԿ հանձնառություններին,
Եվրոպայի խորհրդի և այլ միջազգային պարտավորություններին, ժողովրդավարական ընտրությունների չափանիշներին և ազգային օրենսդրությանը համապատասխան։ Ընտրությունների միջազգային դիտորդական այս առաքելությանը ներգրավված կազմակերպություններից յուրաքանչյուրն ընդունել է 2005 թ.-ին ընտրությունների միջազգային դիտարկման սկզբունքների հռչակագիրը:
Մարգարետա Կեդերֆելտը նշանակվել է ԵԱՀԿ պաշտոնական ներկայացուցիչ, որպես հատուկ համակարգող և կարճաժամկետ դիտորդական առաքելության ղեկավար։ ԵԱՀԿ խորհրդարանական վեհաժողովը ղեկավարվել է տիկին Կարի Հենրկսենի կողմից, իսկ ԵԽԽՎ պատվիրակությունը գլխավորել է Ջորջ Կատրուգկալոսը։ Օուեն Մերֆին հանդիսանում է մայիսի 18-ին Հայաստանում տեղակայված ԺՀՄԻԳ ԸԴԱ-ի ղեկավարը:
Նախնական արդյունքների և եզրակացությունների մասին հայտարարությունը արվում է մինչև ընտրությունների արդյունքների ամփոփումը։ Ընտրությունների վերջնական գնահատումը
կախված կլինի մասամբ ընտրական գործընթացի հաջորդ փուլերի իրականացումից՝ ներառյալ հաշվարկը, աղյուսակավորումը և արդյունքների հայտարարումը, հետընտրական հնարավոր բողոքների վարումը և հնարավոր երկրորդ փուլը։ ԺՀՄԻԳ-ը կթողարկի համապարփակ վերջնական զեկույց՝ ներառյալ առաջարկներ հնարավոր բարեփոխումների համար, ընտրական գործընթացն ավարտելուց մոտ ութ շաբաթ անց։ ԵԱՀԿ ԽՎ-ն կներկայացնի իր զեկույցը 2021թ.
հուլիսի 5-ին, իր մշտական հանձնաժողովի հանդիպմանը: ԵԽԽՎ-ն կներկայացնի իր զեկույցը Ստրասուրգում 2021թ. սեպտեմբերի կիսանստաշրջանի ժամանակ:
ԺՀՄԻԳ ԸԴԱ-ն ներառում է մայրաքաղաքում տեղակայված 16 փորձագետներ և 26 երկարաժամկետ դիտորդներ` տեղակայված պետության ողջ տարածքում։ Ընտրության օրը 37 երկրից գործուղվել են 344 դիտորդ՝ այդ թվում 247 ԺՀՄԻԳ-ի կողմից, ինչպես նաև 73 անդամից բաղկացած պատվիրակություն ԵԱՀԿ ԽՎ-ից և 24 անդամից բաղկացած պատվիրակություն ԵԽԽՎ-ից։ Կանայք կազմել են դիտորդների 41 տոկոսը: Քվեարկության բացումը դիտարկվել է 129 ընտրատեղամասում, ընտրությունը դիտարկվել 1150 ընտրատեղամասերում երկրի ողջ տարածքով։ Արդյունքների հաշվարկը դիտարկվել է 107 ընտրատեղամասերում և աղյուսակավորումը 32 տարածքային ԸՀ-ներում։
ՄԸԴԱ-ն ցանկանում է շնորհակալություն հայտնել իշխանություններին ընտրությունները դիտարկելու հրավերի համար, ինչպես նաև Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովին և Արտաքին գործերի նախարարությանը՝ իրենց աջակցության համար: ՄԸԴԱ-ն համագործակցության համար ցանկանում է նաև շնորհակալություն հայտնել մյուս պետական մարմիններին, լրատվամիջոցներին և քաղաքացիական հասարակության կազմակերպություններին, ինչպես նաև միջազգային համայնքի ներկայացուցիչներին:
Օուեն ՄԵՐՖԻ, ԺՀՄԻԳ ԸԴԱ ղեկավար
Կատյա ԱՆԴՐՈՒՇ, ԺՀՄԻԳ խոսնակ
Համաձիրիպի ՄԱՆԻԿՈՎԱ, ԺՀՄԻԳ ընտրությունների խորհրդատու,
Ֆրեյա ԿՈՉԻ, ԵԱՀԿ ԽՎ
Բոգդան ՏՈՐԿԱՏՈՐԻՈՒ, ԵԽԽՎ
