«Ցավը սևով է ներկել երկինքը». երբ բանաստեղծուհին իր բանաստեղծական մտածողության մեջ չկենտրոնացավ խաղաղություն երևույթի վրա, այլ համոզեց ինքն իրեն՝ չշոշափել այդ բառը: Չգիտեմ՝ հիմա ի՞նչ է այդ խաղաղությունը, որովհետև…
Ժամն ու ժամանակը
Պայմանական են,
Պայմանական են
Տարածքն ու տարածությունը:
Միանշանակ, այս ամենից զատ հիմա պայմանական է նաև խաղաղությունը:
Ալիսա Բաղդասարյանի նոր՝ «Պատերազմից հետո» գիրքը չկարողացա առաջին էջից կարդալ, այլ իմ սովորության համաձայն բացեցի վերջից ու սկսեցի կարդալ այս տողերից՝ «Ցավը ծնկաչոք լիզում է ապրողների արյունը»:
Իսկ ինչո՞ւ այդպես… Հեղինակն անկեղծ է ընթերցողի հետ, որովհետև անկեղծ չլինել կնշանակի դավաճանել կյանքիդ ու սկզբունքներիդ: Բայց ես տողերում նկատեցի զգուշավորություն, որը շատ անգամ ցույց է տալիս հեղինակը՝ առաջ կամ հետ չնայելով ու ամեն անգամ ինչ-որ մի աստիճանի բարձրացնելով այդ զգուշավորությունը: Այդ ամենի մեջ նաև կարելի է ընդգծել բառագործածության էթիկան, որը նույնպես խտացված է ու կարծես շարունակվում է անընդհատ և ընտելանում իր ընտրած տողի խորությանն ու զգացմունքայնությանը:
Տար ինձ
Աշխարհից հեռու,
Այնտեղ կպատﬔս
Մատներիդ երազները,
Շուրթերովդ կնկարես
Քո` ինձ նվիրած արևը,
Բառերը օդում կճախրեն,
Իսկ ﬔնք
Փակ աչքերով կորսանք
Նրանց ճախրանքը,
Եվ ﬔր թռիչքը`
Անեզր, անսահման…
Մենք նախ և առաջ որոշ օբյեկտիվ պատկերներ ենք տեսնում, որոնք համաչափություն չեն սիրում և որոնց ազատությամբ է օժտել հեղինակը: Թռիչը երբեք չի կարող ընդհատվել, եթե ազատ է հեղինակի ներսը. Իսկ այս դեպքում «հրամաններ» տվողը հեղինակն է:
Ալիսա Բաղդասարյանն այնպիսի համեմատություններ է արել, որոնք անգամ չգիտես՝ գունավո՞ր են, թե անգույն, որովհետև հեղինակը թողել է ընթերցողի ընտրությանը:
Տողերի բազմազանության մեջ թեքվում է պատերազմը, որովհետև «մահվան գիտակցումը վտանգից հետո է հասնում մեր գիտակցությանը»:
Կարծես հոգին է թարգմանում ցավը, ապրումը, սպասումն ու կարոտը, որոնք ինչքան էլ մեկը մյուսի շարունակությունն են, միևնույն է՝ իրարից տարբեր են:
Պատերազմից հետո պատերազմի մասին գրելը թվում է հեշտ է, բայց պաթետիկ ձևակերպումներից զատ պետք է պահել ժամանակակից պոեզիայի ռիթմը: Հեղինակը ճիչը ներկայացնում է իր ձևակերպումներով, տողատակերում թողնելով այն ամենը, ինչը երբեմն հանդգնում է խանգարել մեր կյանքի բնականոն ընթացքին:
Ժամանակը,
հավաքելով
Իր մարﬓի ծանրությունը,
կուչ է եկել
անորոշության դռան արանքում,
Վախն աչքերը փակած՝
Շնչահատ,
թաքցնում է իրեն
մոտակա ախոռներում,
Որտեղ
Ձիերի փոխարեն
Արդեն ավանակներ են որոճում:
Պատկերների տեսանկյունից խոսելու ժամանակ պետք է անպայմանորեն ընդգծել հեղինակի ժամանակակից ձևակերպումները, որոնք, կարծում եմ, ավելի նոր ընթացք են տալիս կյանքին ու այլ պատկերացումների ծնունդ հանդիսանում:
Ալիսան ինչքան իր ցավն ուզում է զսպել տողում, նույնքան աղաղակում է պատերազմը՝ մեր ներսի ու դրսի մղձավանջը:
Աղաﬖիները կարﬕր են:
Խաղաղությունը
Թնդանոթի զարկի նման
ավարտում է աﬔն բան.
Կյանքն ու մահը
գրկել են իրար:
Եվ այդ գրկի մեջ մայրն իր որդուն է տեսնում, որ ժամերով արնաքամ լինելուց հետո դառնում է իրեն ծնած ու սնած հայրենիքինը: Հավերժ հայրենիքինը:
Ռմբակոծված հայրենիք,
Ուզում են
Քարիդ հաց սարքող ազգիդ
Թողնել անտուն:
Բանաստեղծուհին խոսում է հայրենիքի հետ, ասում, որ «հայը քարուքանդված պատիդ ներսում էլ հոգի է առնում», իսկ մարդիկ ապրելով ու արարելով ցույց են տալիս իրենց հայրենասիրությունը:
«Պատերազմ պատերազմից հետո» շարքը բանաստեղծուհին սկսում է այսպես.
Պատերազմն
ինձնից խլում է քեզ.
Ժամանակ ու տարածություն
մոլորվել են անորոշության մեջ…
Պատերազմի պատկերը Ալիսա Բաղդասարյանի ստեղծագործություններում ամփոփում են եղածն ու շարունակվողը, մղձավանջն ու վերքերի մշտարթուն ցավը, որ նոր բարձրակետերի է հասնում՝ ամեն քամու հետ փարվելով արյունոտ արշալույսներին ու մեզ բաժին հասած ցավոտ մայրամուտներին:
Երկիրը ոչ պատերազմ,
Ոչ խաղաղություն
կարգավիճակում՝
Աﬔն օր,
տասնյակ զոհերի
անուններ է գրանցում:
Քաղաքական դաշտում
անհասկանալի ու
վտանգավոր
խաղեր են խաղում`
մահացու կրակահերթերով,
Անորոշ կարգավիճակում
գտնվող երկրի քաղաքացին
անճարակությունից
կորցնում է
իր հույսի վերջին կաթիլը.
Ցավի ծանրությունից
Ամրակուռ հողը
ճաքեր է տալիս:
Այստեղ անորոշ կարգավիճակ ստացած երկրի քաղաքացու մտորումներն ու ներքին պատերազմն է, որ հազար անգամ գրողի ներաշխարհում բախվում է՝ իբրև իրականությանը չպատկանող էակի: Հողը ճաքեր է տալիս, այն հողը, որ ծանրացել ու արտասվում է, բայց միաժամանակ մեզ հետ ամրանալով, չնայած նա անորոշ է էլի, բայց մեզ համար բացարձակ հայրենիք է, սուրբ հայրենիք, որն էլ ավելի են իմաստավորել մեր զինվորները:
Խոսքերն ավելորդ են,
Ո՞ւմ են պետք բառախաղերը.
Որդուն զոհ տված մո՞րը,
Հայր կորցրած զավակի՞ն,
Ով աﬔ ն պահի ﬔ ջ
Սեղմվում է ցավից՝
Զգալով երկինք համբառնած
Շունչն ընկերոջ:
Թե՞ հաշմանդաﬕ ն,
Ով հիշողությամբ է
Գրկում կնոջը։
Կրկին իրականությունն է Ալիսայի տողերում՝ իրար շարունակող, բայց և չվերջացող մտքերով: Ցավը խեղդում է նաև տառերի ազատությանը, սակայն, ինչ արած, ամեն ինչ ու ամենքս մի օր հիշողություն ենք դառնալու: Հեղինակը, սակայն, չի ուզում, որ հայրենիքը հիշողություն դառնա և անընդհատ ասում է, որ չի կարող առանց հայրենիքի, իսկ պատճառներն էլ համեստորեն ներկայացնում է.
Հայրենի՛ք,
Եթե ես չեմ կարող առանց քեզ,
Ուրեﬓ դու իﬓ ես ավելի,
Քան տերևը ծառինը,
Ծառը` հողինը,
Հողը` ջրինը:
Եթե ես չեմ կարող
առանց քեզ,
Ուրեﬓ ես քոնն եմ ավելի,
Քան աստղերը՝ երկնքինը,
Երկինքը` երկրինը,
Երկիրը` բոլորինը:
Ընդհանուր առմամբ հետաքրքիր էր կարդալ սիրո ու պատերազմի մասին Ալիսա Բաղդասարյանի պոեզիան, որը ժամանակակից գրականության մեջ նոր բացահայտումներ է անում և ձևավորում պատկերավոր էջ:
Վովա ԱՐԶՈՒՄԱՆՅԱՆ
