Նվիրվում է Էդուարդ Միրզոյանի ծննդյան 100-ամյակին
Երաժշտագետ, մանկավարժ, ՀԽՍՀ վաստակավոր գործիչ, արվեստագիտության թեկնածու, պրոֆեսոր Մարգարիտ Հարությունյանի 100-ամյակը գեղեցիկ առիթ է եւս մեկ անգամ անդրադառնալու բազմավաստակ արվեստագետի գործունեությանը, հատկապես կյանքի այն դրվագներին, որոնք դեռ չեն լուսաբանվել։
Երաժշտագետի որդու՝ գենետիկ, պրոֆեսոր, ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ Ռուբեն Հարությունյանի սիրահոժար տրամադրած արխիվային նյութերում մի շարք գրառումների, նամակների եւ այլ փաստաթղթերի մեջ պահվում է նաեւ անչափ հետաքրքիր անտիպ նյութ։ Դա իր վաղեմի բարեկամ, կոմպոզիտոր Էդուարդ Միրզոյանի հետ կայացած հանդիպում-զրույցի գրառումն է՝ «Զրույցներ Էդուարդ Միրզոյանի հետ» վերտառությամբ։
Ուշադրությունս գրավեց ամսաթիվը՝ 1996 թվի հունվարի 14, որից 9 տարի անց՝ 2005 թվին, արվեստասեր հանրությունը ծանոթացավ Էդուարդ Միխայլովիչի «Դրվագներ» («Фрагменты») ինքնակենսագրական գրքին՝ երաժշտագետ Արմեն Բուդաղյանի խմբագրությամբ, իսկ 2011 թվին՝ նախորդից 6 տարի անց, լույս տեսավ կոմպոզիտորի անմիջական մասնակցությամբ ստեղծված, արվեստագիտության թեկնածու Լիլիթ Եփրեմյանի մենագրությունը։
Կարդացեք նաև
Այս երկու գրքերում ոչ միայն ամենայն մանրամասնությամբ ներկայացված է խորհրդային եւ հետխորհրդային Հայաստանի երաժշական մշակույթի հիմնաքարային անձ հանդիսացող կոմպոզիտորի, մանկավարժի, հասարակական գրծիչի կերպարը, այլեւ Միրզոյանն ինքը պատմում է իր անցած ուղու, ստեղծագործությունների, իրեն շրջապատող մեծությունների, իր ընտանիքի, ժամանակակիցների, ընկերների մասին։ Եվ թվում է, թե ի՞նչ կարող է ասվեր, որ դեռ ասված չէ։
Սակայն Մարգարիտ Հարությունյանի գրառումը ընթերցելիս, պարզ դարձավ, որ հենց այդ «Զրույցներն» են նախապատրաստել այն մթնոլորտը, որի շնորհիվ Էդուարդ Միխայլովիչը հետագայում «բացվեց», կիսվեց իր մտքերով, լրացրեց թերացումները, որ մինչ այդ եղել էին, մտքեր՝ որոնք կոմպոզիտորը լռելյայն համբերությամբ կրել էր իր մեջ։ Արդեն հասունացել էր եղած երեւույթներին ճիշտ գնահատական տալու պահը։ Այդ հարցում կոմպոզիտորին օգնության է գալիս իր նախկին դասընկերուհին եւ մտերիմ ընկերը՝ Մարգարիտ Հարությունյանը։ Նա այն մարդն էր, որ ոչ միայն մանկուց շատ լավ ճանաչում էր Էդիկին, այլեւ եղել էր նրա թե՛ կոմպոզիտորական, թե՛ հասարակական գործունեության վկան։ Ցավոք, մեծ երաժշտագետին ի վերուստ ժամանակ չտրվեց սկսած գործը ավարտին հասցնել, սակայն այն, ինչ նա արեց, մեծ դերակատարում ունեցավ ապագայում։ Գրվածքները անհրաժեշտությամբ թելադրված անկեղծություններ են։ Բավական դժվար է եղել ստիպել կոմպոզիտորին դրանց մասին խոսել։
Հիշում եմ՝ 1996-ի հուլիսն էր, երբ վերջին անգամ այցելեցի Մարգարիտա Գավրիլովնային։ Մեր ջերմ զրույցի ընթացքում ուսուցիչս նվիրեց Հայաստանի համար տնտեսական ծանր օրերին նոր հրատարակված «Արամ Խաչատրյանի նամակների» երկրորդ ժողովածուն՝ իր թանկագին ընծայագրով եւ ոգեւորությամբ հայտնեց վերջապես իրականացվող մտահղացման մասին՝ այն է «Զրույցներ Էդուարդ Միրզոյանի հետ»։
Արժեւորելով իր ժամանակակցի գործունեությունը, նա գիտակցում էր, որ այն թանկ հուշերը, որոնք պահվում էին Միրզոյանի հիշողության մեջ, ժամանակին չգրառվելու դեպքում սերունդների համար կդառնան անհասանելի։ Մարգարիտա Գավրիլովնան նման մոտեցում ցուցաբերել է իր ողջ կյանքի ընթացքում, շրջապատող գրեթե բոլոր մեծությունների հանդեպ։ Հիշենք Արամ Խաչատրյանի մասին «Գրառումները», տարբեր երկրների եւ ազգի գործիչների հետ ունեցած հանդիպումների նկարագրերը։ Առանձնահատուկ պետք է նշենք երաժշտագետ Զառա Տեր-Ղազարյանի հետ համատեղ առաջին Արցախյան պատերազմի տարիներին մոմի լույսի տակ նախապատրաստված Արամ Խաչատրյանի նամակների մեկտեղումը ու հրապարակումը երկու ժողովածուներով։
Միրզոյանին անկեղծ երկխոսության մեջ ներգրավելը հեշտ չէր։ Զարմանալի է, թե Մարգարիտ Հարությունյանին ինչպե՞ս է հաջողվում զրույցի մասնակից դարձնել հեռատես, սեփական բնութագրմամբ՝ «ոչ միամիտ» կոմպոզիտորին, ով միշտ ձգտել է գործել, ոչ թե ցույց տալ արվածը, օգնել եւ չբարձրաձայնել դրանց մասին։ Զրույցի սկզբում Հարությունյանի իմաստուն պնդումը նախօրոք պատրաստվելու վերաբերյալ, զրկում է կոմպոզիտորին հարցերից խուսափելու հնարավորությունից. «Դու ունեցել ես սկզբունքներ, իսկ սկզբունքների առկայության դեպքում ի՞նչ նախօրոք պատրաստվելու մասին կարող է խոսք լինել» (թարգմ. ռուս – Ն. Ե.)։ Միտքը կոմպոզիտորը ընդունում է որպես հաճոյախոսություն, որը թելադրում է շարադրանքի հանկարծաստեղծական ընթացքը։ Այս անգամ Միրզոյանը համաձայնում է զրուցել, նույնիսկ անկեղծանում է, որ ինքն էլ ունի դրա կարիքը։ Պատճառը հրապարակված «Արամ Խաչատրյանի նամակներն» էին, որոնց հետ կապված Միրզոյանը պարզաբանումներ ներկայացնելու անհրաժեշտություն էր զգում։ Ընթերցելիս մասնակիցն ես դառնում երկու մտավորականների զրույցի, որում կենտրոնական կերպարը հայ դասական երաժշտության մեծություն Արամ Խաչատրյանն է եւ ոչ միայն։ Զրույցը ներառում է 40 տարվա ժամանակահատված, որտեղ հիշվում է (թեեւ հպանցիկ ձեւով) ամեն ինչ, ինչը հետագայում պետք է մանրամասնվեր ապագա գրքերում. հայ կոմպոզիտորների տարբեր ժամանակներում գրված ստեղծագործություններին Միրզոյանի տված բնութագրումներից մինչեւ քաղաքական գործիչների հետ ունեցած հանդիպումները։ Կանգ առնենք ուշագրավ մեկ կարեւոր դրվագի վրա, որը օգնեց կոմպոզիտորին առավել սթափ գնահատել երեւույթները։ Մարգարիտ Հարությունյանի ընտանիքի ջերմ բարեկամ Արամ Խաչատրյանի հետ կապված յուրաքանչյուր իրադարձություն թանկ էր երաժշտագետի համար եւ գրառվում էր նրա կողմից։ Նրա նրբանկատ հայացքից չէր վրիպում եւ ոչ մի ակնթարթ։
Երաժշտագետի որդին՝ Ռուբեն Հարությունյանը պատմում է այն հսկայածավալ աշխատանքի մասին, որ կատարել է Մարգարիտ Հարությունյանը Արամ Իլյիչի տուն-թանգարանի տնօրեն Գոհար Հարությունյանի հետ միասին այն հիմնելու, ցուցանմուշներով ապահովելու եւ թանգարանի ներքին կառուցվածքը որոշելու հարցում։ Թանգարանի հիմնման հետաձգումը շատ ցավագին էր ընդունում Խաչատրյանը։ Դա արտահայտվում է նաեւ այդ տարիներին գրված նամակներում։ 1977 թվին Երեւան կատարած վերջին այցի ժամանակ եւս Խաչատրյանը հյուրընկալվում է Հարությունյանների տանը։ Հավանաբար այնտեղ նույնպես խոսվել է տուն-թանգարանի բացման հետ կապված խնդիրների շուրջ։ Հարցի լուծման համար կարեւոր նախապայման էր նաեւ Խաչատրյանի եղբոր աղջկան՝ Ստանիսլավսկու անվան ռուսական դրամատիկական թատրոնի դերասանուհի Լեյլա Խաչատրյանին բնակարանով ապահովելը։ Խնդիրը հուզում էր բոլորին՝ հատկապես Միրզոյանին, որը գործը տեղից շարժելու նպատակով առիթը բաց չէր թողնում կառավարական մարմիններին հիշեցնել այդ մասին։
Խաչատրյանի մահից հետո Մեծ հայի եւ Միրզոյանի 1960 թվականի հանդիպումը հավերժացնող նկարի հետնամասում Հայաստանի կոմպոզիտորների միության նախագահը գրում է. «Իմ թանկագին, սիրելի Լյալյա (Մարգարիտ -Ն. Ե.) Հարությունյանին, ի հիշատակ Արամ Խաչատրյանի մասին, որին մենք այդքան սիրում էինք, յուրաքանչյուս՝ յուրովի։ Այսօր Արամ Իլյիչը մեզ համար դարձավ անսահման թանկ եւ մենք միշտ կզգանք իր հոգեկան ջերմությունը ու վսեմությունը։ Գրկախառնվում եմ իմ թանկագին եւ անկրկնելի։ Միշտ քեզ հետ։
Է. Միրզոյան, 28.05.78» (թարգ. ռուս. – Ն. Ե.)
Մեկնարկում են շինարարական աշխատանքները, որոնց վերահսկողությունը կատարվում էր կենտկոմի առաջին քարտուղար Կարեն Դեմիրճյանի անմիջական մասնակցությամբ։ Նա ուշիուշով հետեւում էր յուրաքանչյուր սրահի ձեւավորմանը։ Հետագայում Խաչատրյանի արվեստի սիրահար Կարեն Սերոբիչը դառնում է թանգարանի սպասված այցելուն, որը շաբաթվա ընթացքում գոնե երկու անգամ պետք է հանդիպեր սիրելի կոմպոզիտորի «օջախը»։
Թանգարանի պաշտոնական բացումը տեղի է ունեցել կոմպոզիտորի մահից որոշ ժամանակ անց՝ 1982 թվին:
Անցնում են տարիներ։ Եվ ահա գործընկերոջ ջանքերն ու եռանդը, նրա անկեղծ նվիրվածությունը տեսած, ազնիվ մտավորական Հարությունյանը զրույցում վարկած է հայտնում, որ աշխատանքների ձգձգումը գուցե Մոսկվայի կողմից արվել է միտումնավոր՝ ապագայում ժառանգությունը Ռուսաստանում պահելու նպատակով։ Զրույցի ընթացքում կարծես միասին վերլուծում են եղածը, համադրում փաստերը, հասկանալու համար, թե իրականում ի՞նչ է կատարվել։ Հետագայում Միրզոյանը իր «Դրվագներում» եւ Լիլիթ Եփրեմյանի աշխատությունում առավել վստահ է խոսում այդ մասին։ Կարծես ամեն ինչ արդեն հասկանալի է։ Մարգարիտ Հարությունյանը իր այս ձեռնարկով շատ բան փոխեց Միրզոյանի մոտեցման, տրամադրության մեջ։ Ո՜վ գիտե, գուցե այս ավարտին չհասցրած գործն էր պատճառը, որ Միրզոյանը գրեց իր «Դրվագները»։
Էդուարդ Միրզոյանի հետ «Զրույցները», որն, ինչ խոսք, արժանի է ամբողջական հրապարակման, կոմպոզիտորի մոտեցումների, գնահատականների եւ հուշերի էլի մեկ ամբողջություն է։ Սա կարող է լինել Մարգարիտ Հարությունյանի եւս մեկ աշխատանքը, ցավոք՝ հետմահու։
Նվարդ ԵՂՈՅԱՆ
երաժշտագետ, ԵՊԿ ԳՄ դասախոս
«Առավոտ» օրաթերթ
22.05.2021
Հիանալի և արժեքավոր հոդված է։ Շնորհակալություն “Առավոտ” թերթի խմբագրակազմին, մեր ազգի մեծերի գործունեությունը լուսաբանելու համար։
Նրանց օրինակով պետք է սերունդներ դաստիարակել։ Հատկապես արխիվային նյութերի ուսումնասիրությունը և ճիշտ գնահատումը անչափ կարևոր է ազգային արժեհամակարգի բարձրացման համար։ Շարունակեք նույն ոգով։