Amnesty International միջազգային իրավապաշտպան կազմակերպությունը հրապարակել է Աշխարհում մարդու իրավունքների պաշտպանության 2020-21 թվականների զեկույցը, որի հայաստանյան բաժնում մեծ տեղ է հատկացվել Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմին:
Ադրբեջանի հետ ռազմական բախումը, որի ընթացքում երկու կողմերն էլ իրականացրել էին ռազմական հանցագործություններ և անխնա հարձակումներ էին գործել քաղաքացիական բնակավայրերի վրա, որոնց արդյունքում բազմաթիվ խաղաղ բնակիչներ զոհվեցին, վիրավորվեցին և տեղահանվեցին: Խոսքի և խաղաղ հավաքների ազատությունները սահմանափակվեցին արտակարգ դրության պատճառով, որը մտցվել էր COVID-19 համաճարակի դեմ պայքարի շրջանակներում և ռազմական դրության արդյունքում, որը հայտարարվել էր հակամարտության պատճառով: Շարունակվում էին նաև բնապահպանական ոլորտում առկա խնդիրների հետ կապված մտահոգությունները՝ Ամուլսարի ոսկու հանքի հետ առնչվող ցույցերի ֆոնին, երբ տասնյակ խաղաղ ցուցարարներ ձերբակալվեցին և տուգանվեցին։
Նախապատմություն
Սեպտեմբերի 27-ին ծանր մարտեր են բռնկվել Ադրբեջանի, Հայաստանի և հայկական կողմից աջակցվող՝ Ադրբեջանից անջատված Լեռնային Ղարաբաղի ուժերի միջև: Նոյեմբերի 9-ին, Ռուսաստանի միջնորդությամբ կնքված զինադադարի համաձայնագրով, Հայաստանը զիջեց նախկինում գրաված ադրբեջանական տարածքի մեծ մասը: Տարածաշրջանային մայրաքաղաք Ստեփանակերտ/Խանքենդիի և վիճելի որոշ այլ հատվածներ շարունակում են մնալ Հայաստանի կողմից աջակցվող դե ֆակտո իշխանությունների վերահսկողության տակ, նաև կախված լինելով ռուս խաղաղապահներից պաշտպանությունից: Պատերազմում պարտությունն առաջացրեց քաղաքական անկարգություններ և վարչապետի հրաժարականի պահանջի, ներքաշելով երկիրը քաղաքական ճգնաժամի մեջ: Վարչապետի նստավայրի վրա հարձակման համար նոյեմբերի 12-ին ձերբակալվել էր բողոքի ցույցի մասնակից 12 անձ, իսկ խորհրդարանի խոսնակը հոսպիտալացվել էր բարկացած ամբոխի կողմից դաժան ծեծի ենթարկվելուց հետո:
Կարդացեք նաև
Ըստ ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների գերագույն հանձնակատարի գրասենյակի՝ հակամարտության թեժ պահին շուրջ 90000 էթնիկ հայեր տեղահանվեցին Լեռնային Ղարաբաղից դեպի Հայաստան, ինչն էլ ավելի վատթարացրեց COVID-19 համաճարակի արդեն իսկ ահավոր հետևանքները:
Դատական համակարգում և հակակոռուպցիոն ոլորտում խոստացված բարեփոխումները կանգ առան, մասամբ դրանց մասնատվածության և ինստիտուցիոնալ փոփոխությունները պահպանելու անկարողության պատճառով: Բարեփոխումների վրա ազդեցին նաև հակամարտությունն ու համաճարակը, որոնք երկուսն էլ խորտակեցին տնտեսությունն ու առողջապահական համակարգը: Հիվանդանոցներն ու առողջապահության ոլորտը ծանրաբեռնված էին: Նրանք փորձում էին ապահովել համաճարակի և պատերազմի պատճառով հիվանդների աճող թվի խնամքը: Կառավարությունը սահմանափակ ֆինանսական օգնություն է տրամադրել աշխատանքը կորցրածներին և մանկահասակ երեխաներ ունեցող ընտանիքներին:
Անխտիր գրոհներ
Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության երկու կողմերն էլ խիտ բնակեցված քաղաքացիական բնակավայրերում գործի էին դրել ծանր զրահատեխնիկա՝ ներառյալ բալիստիկ հրթիռներ և ոչ ճշգրիտ հրթիռային հրետանային համալիրներ, որոնք էլ հանգեցրել էին խաղաղ բնակիչների շրջանում զոհերի, վիրավորների, ինչպես նաև լայնորեն վնաս էին հասցրել քաղաքացիական բնակավայրերին: Կան ստուգված ապացույցներ, որոնք ցույց են տալիս, որ երկու կողմերն էլ հոկտեմբերի 4-ին Լեռնային Ղարաբաղի Ստեփանակերտ/Խանքենդիի վրա, հոկտեմբերի 28-ին Ադրբեջանի կառավարության վերահսկողության տակ գտնվող Բարդա քաղաքի վրա հարձակումների ժամանակ օգտագործել են կասետային զինամթերք (տես Ադրբեջանի բաժնում¹), ինչն արգելված է միջազգային մարդասիրական իրավունքով։
Պատերազմական հանցագործություններ
Լեռնային Ղարաբաղում հայկական ուժերը կատարել են մի շարք պատերազմական հանցագործություններ: Մի քանի ստուգված տեսանյութերում երևում էր հայկական կողմի վատ վերաբերմունքը ռազմագերիների և այլ գերիների նկատմամբ, ինչպես նաև թշնամու զինվորների դիակների պղծումը: Ներառյալ կար նաև տեսանյութ, որում երևում էր կոկորդը կտրած ադրբեջանցի սահմանապահի սպանությունը ²:
Խոսքի և հավաքների ազատություններ
Խոսքի ազատության և խաղաղ հավաքների իրավունքները սահմանափակվում էին ամբողջ տարվա ընթացքում՝ առաջին անգամ մարտից սեպտեմբեր ընկած ժամանակահատվածում արտակարգ դրության արդյունքում՝ COVID-19-ի համաճարակի պատճառով, և այնուհետև սեպտեմբերից մինչև տարեվերջ՝ Ադրբեջանի հետ ռազմական գործողությունների պատճառով:
Արտակարգ դրության պայմաններում կառավարությունը, ի թիվս այլ սահմանափակումների, արգելեց նաև ավելի քան 20 հոգու մասնակցությամբ հանրային հավաքների կազմակերպումն ու համաճարակի հետ կապված խնդիրների վերաբերյալ «ոչ պաշտոնական տեղեկատվության» հրապարակումը: Իշխանությունները 20 լրատվամիջոցի ստիպեցին փոփոխել կամ ջնջել այն տեղեկությունները, որոնք պաշտոնյաները համարել են «խուճապի տարածմանը նպաստող» տեղեկատվություն: Տեղական և միջազգային իրավապաշտպան խմբերի կոշտ քննադատությունից հետո՝ ապրիլին, ԶԼՄ-ների նկատմամբ սահմանափակումները հանվեցին:
Ռազմական դրության պատճառով նոր սահմանափակումներ դրվեցին խոսքի և հավաքների ազատության իրավունքների վրա: Հոկտեմբերի 9-ին խորհրդարանը հաստատեց մի նախագիծ, որով արգելում է «ոչ պաշտոնական տեղեկատվության» տարածումը հակամարտության և ազգային անվտանգության հարցերի վերաբերյալ, ինչպես նաև հասարակական ցանկացած քննադատություն՝ ռազմական գործողությունների և պետական պաշտոնյաների կողմից արված հայտարարությունների վերաբերյալ:
Նոյեմբերին՝ զինադադարի հասնելուց հետո, ռազմական դրության սահմանափակումներ էին դրվել նաև խաղաղ հավաքների ազատության վրա՝ արգելելու վարչապետի հրաժարականը պահանջող հակակառավարական ցույցերը։
Բնապահպանական դեգրադացիա
Ապրիլ ամսին կառավարությունն առաջարկել էր օրենսդրական փոփոխություններ, որոնք թույլ կտան զերծ պահել այն տեղեկատվությունից, որը կարող է «բացասաբար ազդել շրջակա միջավայրի վրա»: Բնապահպանական ՀԿ-ները մտահոգություններ հայտնեցին, որ կառավարությունը ձգտում է նվազեցնել բնապահպանական խնդիրների վերաբերյալ թափանցիկությունը, որպեսզի տեղական համայնքների հաշվին օգուտ քաղեն հանքարդյունաբերության շահերից: Այս ամենը Հայաստանի հարավային հատվածում գտնվող Ամուլսարի ոսկու հանքի շուրջ շարունակվող լարվածության ֆոնին էր:
Տեղացիները 2018 թվականից փակում էին Ամուլսարի հանքավայրի մուտքը՝ բողոքելով, որ այն վտանգ է ներկայացնում շրջակա միջավայրի և նրանց ապրուստի միջոցների համար: Օգոստոսի 4-ին հարյուրավոր ակտիվիստներ հավաքվել էին Ամուլսարի լեռնահանքային օբյեկտում, այն բանից հետո, երբ ընկերության անվտանգության նոր աշխատակիցները բռնի կերպով հեռացրել էին տեղի բնակիչներին, ովքեր փակել էին հանքի մուտքը: Օգոստոսի 5-ին անվտանգության աշխատակիցների հետ բռնի առճակատումից հետո ոստիկանությունը ձերբակալեց 12 մարդու: Մայրաքաղաք Երևանում էլ ոստիկանությունը ցրել է միաժամանակյա բողոքի ցույցեր՝ ի պաշտպանություն բնապահպան ակտիվիստների՝ բերման ենթարկելով տասնյակ խաղաղ ցուցարարների: Ամուլսարում և Երևանում բերման ենթարկված բոլոր անձանց ոստիկանությանը չենթարկվելու համար տուգանել էին, ապա ազատ արձակել:
¹Armenia/Azerbaijan: First confirmed use of cluster munitions by Armenia “cruel and reckless” (News story, 29 October)
²Armenia/Azerbaijan: Decapitation and war crimes in gruesome videos must be urgently investigated (News story, 10 December)
