«Որդեկորույս մայրերի համար պատերազմներն սկսվում են եւ չեն վերջանում»
Արձակագիր Հովհաննես Մելքոնյանի (1937-2009 թթ.) 1973թ. գրված պատմվածքը վերաբերում է անհատի, տվյալ պարագայում որդեկորույս մոր, ճակատագրում պատերազմի ունեցած դաժան հետեւանքներին: Չնայած որ պատմվածքում դեպքերը տեղի են ունենում Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի եւ դրան հաջորդող տարիներին, սակայն զուգահեռները մերօրյա իրողությունների հետ ակնհայտ են:
Որդուն սպասող մայրը
Ինձ ու Զարմայրին, Ատլաս մայրիկի որդուն, ուշ զորակոչեցին` քառասուներեք թվականին, մինչեւ այդ մենք երկուսով Գյումրու քաղաքային զբոսայգու մոտ կառուցվող հոսպիտալի պատերն էինք շարում: Աշխատանքից հետո, երեկոյան ես եւ Զարմայրը տուն մտնելով, իբր թե ուրախ, իբր թե անհոգ, որ Ատլաս մայրիկը չմտածի, չտխրի, ձայն տվեցինք.
– Մարե, ճամփու բոխչա կապե, գնում ենք…
Կարդացեք նաև
Ատլաս մայրիկը տարակուսած հարցրեց.
– Ո՞ւր:
– Չգիտե՞ս, մարե, հիմա ո՞ւր են գնում,- ասաց Զարմայրը:
– Դու միհատիկ ես, որդի, միհատիկներին զինվորություն չի հասնում: Իմ աղջիկ ժամանակ օրենք կար` միհատիկ-մինուճարներին զինվորության չէին տանում: Չէ, չեն տանի… Համ էլ պատշար ես, էստեղ էլ շատ գործ կա:
– Այ մարե, այնտեղ կարծում ես քիչ գործ կա՞:
– Ի՞նչ գործ. պատշարությո՞ւն… Էնտեղ հազիվ քանդեն, հա՜ քանդեն, պատշարի հեչ գործ էլ չկա, երթաս ի՞նչ անես:
– Ի՞նչ անեմ,- ծիծաղկոտ հայացքը մորը շրջելով ասաց Զարմայրը,- պատեր շարեմ, կամուրջներ կապեմ…
– Հաա՜…
– … Պատեր շարեմ, կամուրջներ կապեմ, որ քանդեն, ռմբակոծեն, ավերեն… Եթե պատեր չլինեն, կամուրջներ չլինեն, քաղաքներ չլինեն, մարդիկ պատերազմների ժամանակ ի՞նչ են անելու, մարե, ինչե՞ր են ավերելու… Մարդիկ շինում են, որ հետո դառնան ավերեն… Մարդիկ ծնում են` բազմանում են, որ հետո սկսեն իրար կոտորել:
– Ինչի՞, այ որդի: Ես կմտածեմ կարգել, խորոտ-մորոտ հարս մի բերիմ, ճիժ ու պիժի ձեն լցվի քանի՜ տարի խլացած իմ տուն, իմ ականջ, ինք թե` ճամփու բոխչա կապե…
…Մեզ շարքի կանգնեցրին զինվորական կարգով, ըստ հասակի, առջեւում բարձրահասակները, ապա գալիս էին ավելի ցածր հասակ ունեցողները: Գիտեինք, որ քիչ հետո հրաժեշտ ենք տալու քաղաքացիական զգեստներին, ու հագնենք զինվորական արտահագուստը, աշխարհում ամեն ինչ հակառակ կողմի վրա կշրջվի, մենք` նորակոչիկներս կմտնենք պատերազմական ցուցակների մեջ, մենք կդառնանք զինվոր` ռազմաճակատային զինվոր:
…Լույսը բացվեց, ու սկսվեց կրակի կարկուտը: Հետո սեւ տանկեր երեւացին, որոնք հեռու դղրդյունով սողում էին մեր դիրքերի վրա: Մեր առաջին մարտն էր: Ես հիմա կարող եմ հիշել մեր առաջին մարտի մանրամասները` ամպամած օր էր, գուցե ամպամած չէր, մարդիկ էին իրենց ռումբերի ծխով, հրդեհների ծխով փակել արեւը: Պատերազմն ուղղված էր հենց արեւի դեմ, կարծես այդպես էր, մարդիկ զանազան հնարքներով փոշու բոց ու ծխի ամպեր էին վեր շպրտում, որ ծածկեն արեւը, եւ նա այլեւս իր ճառագայթների դեղին փնջերով ջերմություն ու արյուն չտա հողին: Խավարի մեջ մարդն ավելի ազատ է լինում` չի ամաչում իր մերկությունից, իր արարքներից:
Երեքուկես շաբաթ դիմադրելուց հետո, մայիսյան մի օր, ֆաշիստները մեզ գերի վերցրին, դեն նետեցին մեր երկաթե սաղավարտները, պոկեցին մեր ուսադիրները եւ մեզ շարքի կանգնեցրին ճանապարհի լայնությամբ: Գերմանացի սպան սկսեց երկաթաձայն ճղճղալ` հրամայել, խոսել, զայրանալ, զգուշացնել… Ավտոմատավոր զինվորների եւ գազազուն շների օղակի մեջ մենք սկսեցինք քայլել:
Ճանապարհը, երեւում էր, մեքենաների, հրետանասայլակների անիվների եւ տանկերի թրթուրների տակ երկար տրորվել, քարուքանդ էր եղել: Լպրծուն գետինը չմփչմփում էր քայլող գերիների ոտքերի տակ: Այդ պահին, թվում էր, ոտքերի չլմփացող ձայներն են միայն, աշխարհը խլացել է` ոչինչ գոյություն չունի, ոչինչ գոյություն չունի, ոչ երգեր, ոչ ջրվեժների ձայներ, ոչ առուներ, ոչ առուների ձայներ…
Թվում էր` աշխարհում միայն գերիներ են մեզ նման, միայն գերիներ եւ մեկ էլ շներ ու ավտոմատավոր զինվորների միացյալ պահակախմբեր, որոնք գերիներին ուղեկցում են չգիտես թե ուր: Այդ պահին չգիտեմ իմ ընկերներն ինչ էին մտածում, ես մտածում էի պարտքի մասին: Ես, այո, ինչպես նաեւ իմ կողքին քայլող մյուս գերիները մեծ, շատ մեծ պարտքի տակ էինք` հանդեպ հայրենիքի, հանդեպ այն հողի ու երկրի, որի համար ելել էինք մարտի, բայց ինչ էինք արել, դեռեւս ոչինչ, դեռեւս ոչինչ եւ ահա խլված էին մեր զենքերը, կապված էին մեր ձեռքերը, հիմա մենք ոչինչ էինք, հիմա մենք մեր երկրի բանակային ցուցակներում սոսկ սյունակներ էինք զբաղեցնում, ուրիշ ոչինչ: Վաղը կամ մի քանի օր հետո մեր անունների դիմաց շտաբային մի գրագիր` նախապես ոչ պիտանի ճանաչված շարային ծառայության համար, նշումներ կանի կարմիր մատիտով` «գերեվարված» կամ թե «անհետ կորած»:
Մենք ճանապարհ էինք ընկել արեւը չծագած: Արեւը ծագեց մեր թիկունքների կողմից:
– Զարմայր, արեւմուտք ենք գնում:
– Ի՞նչ իմացար:
– Արեւը, տես, մեր թիկունքում է,- ասացի ես, միաժամանակ զգուշացրի, որ չլինի հանկարծ Զարմայրը շրջվի, ետ նայի:
– Ի՞նչ կլինի,- հարցրեց Զարմայրը,- չի՞ կարելի արեւին նայել:
– Ո՛չ, չի կարելի,- ժպտացի ես:
Զարմայրը ճիշտ էր` պատերազմ – նշանակում էր արեւին չնայել:
– Հիմա Ատլաս մայրս մեր սեւ այծն է կթում… իսկ… Հիմա, որ տեսներ: Նա սարսափում էր մարդկանց թափորից: Երբ գյուղում մեկը մահանում էր, եւ մարդիկ թափոր կազմած քայլում էին, մայրս դուրս էր գալիս ճանապարհից, առանձին էր քայլում. «Աքսորն եմ հիշում, այսպես քայլում էինք Տեր-Զորով»: Սա էլ էր Տեր-Զոր:
…Պատերազմը վերջացավ:
Պատերազմներն առհասարակ չեն վերջանում, պատերազմներն սկսվում են եւ անընդհատ շարունակվում: Անընդհատ շարունակվում: Պատերազմը վերջացա՞վ, թե՞ միայն դադարեցին ռմբակոծությունները, ականակոծությունները, հրակոծությունները, օդային տագնապները… Պատերազմը վերջացա՞վ, թե միառժամանակ դադար առավ, որ տղամարդիկ ժամանակ ունենան ավերակները վերաշինելու, իսկ մայրերը ծնելու` զինվորներ ծնելու…Պատերազմը վերջացավ… Վերջացա՞վ, թե՞ զորակոչի ենթակա պատանիները պակասեցին, զենքերը երկար գործածությունից փչացան, երկաթը պակասեց, արճիճը սակավացավ, կապարը նվազեց, վառոդի եւ պայթուցիկ նյութերի պաշարները իսպառ ծախսվեցին:
Պատերազմը վերջացավ: Գնացքը, որով ես եւ մի քանի հարյուր ինձնմանները վերադառնում էին, մոտենում էր Գյումրի քաղաքի կայարանին: Երեկո էր, մութ ու լույս էր, կառամատույցը սակավամարդ էր, խաղաղ շշուկ կար: Իջա վագոնից, ոտ դրեցի գետնին: Հայրս ու մայրս մոտիկ գյուղում էին, ամուսնացած քույրեր ունեի քաղաքում, ուրիշ հարազատներ, բայց ոտ դնելով կառամատույց, մտածեցի. «Չէ, բոլորից առաջ, նախ գնամ Ատլաս մայրիկի մոտ… Գնամ, լա՜վ, գնամ, բայց ինչ ասեմ, ինչ խոսեմ: Ատլաս մայրիկը որ հարցնի` ուր է Զարմայրը, իրար հետ գնացիք, չէ՞ որ իրար հետ գնացիք, իրար հետ էլ վերադառնայիք… Ի՞նչ պատասխանեմ… Ասե՞մ, որ ճամբարից փախուստի փորձ արեց եւ սպանվեց… Ինչ պատասխանեմ…»: Այս մտածմունքով էլ քայլ փոխեցի ու ահա ելքի մոտ էի հասել, հանկարծ կերկեր ու արցունքոտ մի ձայն հասավ ականջիս.
– Զարմայր քեզ հետ չեկա՞վ:
– Զարմայր քեզ հետ չէ՞ր:
– Զարմայր չտեսա՞ր…
– Զարմայր…
Ատլաս մայրիկն էր:
Հասա ելքին. վանդակապատ նեղ դռան մեջ Ատլաս մայրիկը բռնեց թեւս.
– Զարմայր… Անուն չես լսե՞…
– Ես եմ, Ատլաս մայրիկ, չճանաչեցի՞ր… Ես եմ, Զարմայր ուրիշ գնացքով կգա:
– Ուրիշ ո՞ր գնացքով…
– Էս գնացքի մեջ տեղ չկար, Զարմայրը մնաց, հետո ուրիշ գնացքով կգա…
– Ա՜խ,- թառանչեց Ատլաս մայրիկը, գլուխը կրծքիս սեղմելով,- ա՜խ, էս մեծ գնացք իմ Զարմայրին տեղ չարա՞վ: Էս մեծ գնացք, մեծ…
Դրանից հետո էլ, ամեն օր, գնացքի ժամերին Ատլաս մայրիկը գնում էր կայարան եւ ելքի մոտ սպասում.
– Զարմայր քեզ հետ չեկա՞վ:
– Զարմայր քեզ հետ չէ՞ր:
– Զարմայր չտեսա՞ր…
– Զարմայր ծանոթ չե՞ս…
– Զարմայր…
Երկու տարի էր անցել` գնացքը չկար, շատ էր ուշանում: Գնացքներ էին գալիս ամեն օր… Գնացքներ էին գալիս` Զարմայրի գնացքը չկա: Ատլաս մայրիկի հույսը չէր մարում, մոր հույսը վառ էր, եւ նա առաջվա նման ամուր քայլերով տնկարանի միջնաճամփով գնում էր կայարան եւ ելքի մոտ սպասում էր վերադարձողներին: Պատերազմը քանի՜ տարի է՝ վերջացել է, ինչո՞ւ որդին տուն չի գալիս: Ինչու չի գալիս, որ մոր համար էլ վերջանա: Որդեկորույս մայրերի համար պատերազմներն սկսվում են եւ չեն վերջանում: Պատերազմի հրեշագործությունների հայելիները որդեկորույս մայրերի աչքերն են: Զոհված բոլոր զինվորների մայրերի աչքերը…Նայեք եւ սարսափեցեք…
Իսկ մի օր, մի երեկո, երբ Ատլաս մայրիկը մենակ ու մենակ նստել էր իր տան փտող տանիքի տակ, մտածկոտ ննջում էր, զուռնադհոլի ձայն լսեց: Ելավ դուռը բացեց, կանգնեց շեմին. արվարձանի մյուս ծայրում հարսանիք կար: Ամբողջ գիշերը դուռը բաց պահեց, նստեց շեմին, որ հարսանիքի ուրախ ձայները տուն լցվեն, իր ականջները լցվեն… Եվ դրանից հետո, ամեն օր, Ատլաս մայրիկը բոբիկ ոտներով, արձակ մազերի մոխիրները քամուն տված, քայլում էր արվարձանի փողոցներով եւ ծափ տալով ու «տարանինա» կանչելով, պարում էր` ինչպես հարսանքավոր: Պարում էր, եւ նրա ծեր ոտքերը փողոցների չեչոտ որձաքարերը անխնա քերծում էին, պարում էր, եւ քերծվածքներից արյուն չէր ելնում, արյուն այլեւս չկար, չէր մնացել:
…Տարան Ատլաս մայրիկին: Նրա տան փակ դռան տակ, շեմի փտող փայտերին, այդ տարվա գարնան վարար անձրեւներից հետո, դեղին սունկեր բուսնեցին: Երկու տարի Ատլաս մայրիկի տան շեմին թունավոր սունկեր բուսնեցին, երրորդ տարվա գարնանը, մի օր, Ատլաս մայրիկին ետ բերեցին` խաղաղ, շատ խաղաղ: Տան դռները երկար կողպ մնալով, տաքուպաղից, խոնավությունից ճապաղվել էին, չէին բացվում: Բերողները Ատլաս մայրիկին բակի թախտի վրա դրեցին, հարեւաններից մեկից կացին ուզեցին… Կացնով հազիվ դռները բացեցին: Այդ օրը եկող-գնացողների ոտքերի տակ տրորվեցին փտող շեմին բուսած թունավոր սունկերը: Մյուս օրը Ատլաս մայրիկին տարան:
Պատերազմը վերջացավ: Այդ տարի, քաղաքային խորհրդի որոշմամբ Ատլաս մայրիկի տան պատերին եւս մի հարկ դրվեց` նորոգվեց, դարձավ մսուր-մանկապարտեզ: Եվ հիմա ամեն անգամ, երբ անցնում եմ այդ տան մոտով, ինձ թվում է աշխարհում ոչինչ չի եղել` ոչ պատերազմ, ոչ գերություն, ոչ մահ… Ինձ թվում է, թե վերադարձել է Զարմայրի գնացքը, Ատլաս մայրիկը նրան դիմավորել է կառամատույցի ելքի մոտ, միասին մայր ու որդի տուն են եկել, իսկ հաջորդ շաբաթ Զարմայրի հարսանիքն է եղել… Ոչինչ չի փոխվել աշխարհում` թունավոր սունկեր չեն բուսնել Ատլաս մայրիկի տան փտող շեմին, դռները կողպ չեն եղել, ահա այս բոլոր երեխաները` բարուրովները, ոտի ելածները, ճոճ եկողները, բոլորը Ատլաս մայրիկի թոռներն ու ծոռներն են: Բոլորը… Իսկ ահա ցրտադիմացկուն բալենու այն ծեր ծառը, որ մսուր-մանկապարտեզի բակում մենակ կանգնած է, դա ծառ չէ, Ատլաս մայրիկն է, իսկ ճյուղերն էլ Ատլաս մայրիկի ծեր ու հոգնած թեւերն են` գրկել են թոռներից մեկին:
Հովհաննես ՄԵԼՔՈՆՅԱՆ
«Առավոտ» օրաթերթ
24.02.2021
