Թող ոչ մեկի մտքով չանցնի, թե Ղարաբաղում հայ չապրելով` Ղարաբաղը կարող է Հայաստանի մաս դառնալ: Հողը նրանն է, ով այդ հողի վրա ապրում և պաշտպանում է այն»։
ԼՂՀ Գերագույն խորհրդի առաջին նախագահ Արթուր Մկրտչյան
ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԱԿՆԱՐԿ ԱՐՑԱԽԻ ԺՈՂՈՎՐԴԱԳՐԱԿԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ
Ի տարբերություն Արևելյան Հայաստանի այլ տարածքների՝ Արցախը հիմնականում կարողացել է պաշտպանվել օտարերկրյա հարձակումներից և տիրապետությունից, քանի որ Արցախում ընդհուպ մինչև 18-րդ դարի երկրորդ կեսը պահպանվել էին հայկական կիսանկախ իշխանությունները, որոնք կարողացել են անգամ օտարերկրյա տիրապետության պայմաններում ապահովել Արցախի հայ բնակչության գոյատևումը մայր հողում:
Կարդացեք նաև
Արևելյան Հայաստանում Օսմանյան կայսրության ժամանակավոր հաջողության հետևանքով 1720-ական թվականների վերջերին և 1730-ական թվականների սկզբներին որոշ թվով հայեր լքել են Արցախի սահմանները՝ հաստատվելով Ռուսաստանում: Նադիր շահի կողմից թուրքերին պարտության մատնելուց (1735թ.) և Խամսայի մելիքությունների առաջացումից (1736թ.) հետո Արցախից հայերի արտագաղթի գործընթացը կանգ է առնում, սակայն Խամսայի մելիքությունների ներքին պայքարի հետևանքով Շուշիում և նրա հարակից տարածքներում հաստատվում է քոչվոր սարըջլու ցեղը, որի առաջնորդ Փանահի իշխանության ժամանակաշրջանից էլ սկսվում է Արցախում թյուրքական և քրդական էթնիկ տարրի հաստատումը: Այնուամենայնիվ, դարավերջին Արցախի հայ բնակչությունը գերակշռում էր Արցախում, և ըստ մոտավոր հաշվարկների՝ գերազանցում էր 500 հազարը: 1790-1820-ական թվականներին Արցախը գտնվել է ռուս-պարսկական ռազմական գործողությունների թատերաբեմում, ինչի հետևանքով մեծ թվով հայեր լքել են նրա սահմանները, իսկ Դիզակի հարավային և Վարանդայի արևելյան մասի հայերը տեղափոխվել են Արցախի լեռնային շրջաններ: 19-րդ դարի երկրորդ կեսից սկսած Արցախից սկսվում է բնակչության աշխատանքային միգրացիա Բաքու և Անդրկովկասի այլ արդյունաբերական շրջաններ, իսկ 1905-1906թթ. Արցախում տեղի է ունենում թաթարական հրոսակախմբերի հարձակումներ հայերի վրա, և, այնուհանդերձ, Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեին՝ 1913թ. ներկայիս Արցախի Հանրապետության տարածքում 372 հազար հայ էր բնակվում, իսկ Շուշին Արևելյան Հայաստանի ամենահայաշատ (24) քաղաքն էր:
1918-1920-ական թվականներին նախ թուրքական, ապա ադրբեջանական ներխուժումների հետևանքով հայ բնակչությունը նոր կորուստներ է կրում: 1920թ. մարտին Շուշին երեք տարվա մեջ երրորդ անգամ ենթարկվեց ջարդերի: Ադրբեջանական զորքերն ու զինված կազմավորումները թալանեցին ու հրկիզեցին քաղաքի հայկական հատվածը՝ կազմակերպելով զանգվածային կոտորած և վտարելով հայ բնակչությանը:
1920թ․ ապրիլի 28-ին Ադրբեջանում խորհրդային իշխանության հաստատումից հետո Կարմիր բանակը գրավում է Արցախը՝ այն հայտարարելով վիճելի տարածք:
1921թ․ հուլիսի 5-ին Թբիլիսիում կայացած ՌԿ(բ)Կ ԿԿ Կովբյուրոյի պլենումի նիստով Արցախը թողեցին ԱԽՍՀ կազմում՝ տրամադրելով նրան լայն մարզային ինքնավարություն՝ Շուշի վարչական կենտրոնով, որը մտնում է ինքնավար մարզի կազմի մեջ:
Ադրբեջանական և Հայաստանի ԽՍՀ-ները 1922թ. դեկտեմբերին ընդգրկվեցին ԽՍՀՄ-ի կազմավորման գործընթացներում, իսկ Ղարաբաղի տարածքի ընդամենը մի հատվածում 1923թ. հուլիսի 7-ին Ադրբեջանական ԽՍՀ Կենտրոնական գործադիր հեղափոխական կոմիտեի որոշմամբ կազմավորվեց Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզը (ԼՂԻՄ)` Ադրբեջանական ԽՍՀ կազմում, որով, ըստ էության, ոչ թե լուծվեց, այլ ժամանակավորապես սառեցվեց ղարաբաղյան հիմնախնդիրը: Ավելին, ամեն ինչ արվեց, որպեսզի ԼՂԻՄ-ն ընդհանուր սահման չունենա Հայաստանի հետ:
1926թ․ ԽՍՀՄ առաջին մարդահամարի տվյալներով՝ ԼՂԻՄ-ի սահմաններում բնակչության թիվը կազմում էր 125,3 հազար մարդ, որից 89,1 տոկոսը կամ 116,6 հազարը՝ հայ, 8,5 հազարը՝ կովկասյան թաթար (ադրբեջանցի) և 592-ը՝ ռուս: 1939թ․ մարդահամարը ԼՂԻՄ-ում արձանագրել էր 150,8 բնակչություն, որից 88 տոկոսը կամ 132,8 հազարը՝ հայ, 14 հազարը՝ ադրբեջանցի և 3,1 հազարը՝ ռուս: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը և ԼՂԻՄ-ից նաև հայերի մտածված բուռն զորակոչն էական ազդեցություն էին ունեցել ԼՂԻՄ-ի էթնիկական պատկերի վրա: 1959թ․ ԽՍՀՄ համամիութենական մարդահամարի տվյալներով՝ ԼՂԻՄ-ում բնակչության թիվը նվազել և կազմել էր 134,1 մարդ, ընդ որում, էթնիկ հայերի թիվը, ի տարբերություն 1939թ․, նվազել էր մոտ 20 հազարով, իսկ ադրբեջանցիներն աճել էին 6 հազարով:
Ադրբեջանական ԽՍՀ-ում Հեյդար Ալիևի իշխանության գալուց հետո 1970-ական թվականներին ԼՂԻՄ-ից հայերի դուրս մղման գործընթացը հասավ պետական համակարգված մակարդակի: Իրականացվում էր էթնիկ հայերի՝ ԼՂԻՄ-ից դուրս մղման և ադրբեջանցիների բուռն վերաբնակեցման գործընթաց, որի արդյունքում 1979թ․ ԽՍՀՄ մարդահամարի տվյալներով՝ հայ բնակչության տոկոսն իջել էր մինչև 76-ի և կազմում էր 123 հազար մարդ, իսկ ադրբեջանցիների թիվը՝ 37,2 հազար կամ ընդհանուրի 23 տոկոսը: ԽՍՀՄ վերջին մարդահամարը ԼՂԻՄ-ում արձանագրել էր 189,1 հազար բնակչություն, որից հայերը կազմում էին 145,4 հազարը կամ ընդհանուր բնակչության 76,9 տոկոսը, ադրբեջանցիները՝ 40,6 հազար կամ 21,5 տոկոսը:
ԺՈՂՈՎՐԴԱԳՐԱԿԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՆԵՐԻ ԲՆՈՒՅԹՆ ԱՐՑԱԽՈՒՄ 1991-2019ԹԹ.
1988թ․ Արցախյան ազատագրական զարթոնքը և հետագա գործընթացներն էական փոփոխությունների ենթարկեցին ԼՂԻՄ-ի, այնուհետև Լեռնային Ղարաբաղի և Արցախի Հանրապետությունների ժողովրդագրական գործընթացները: 1991թ. սեպտեմբերի 2-ին Ստեփանակերտում տեղի ունեցավ պատգամավորների մարզային և Շահումյանի շրջանային խորհրդի համատեղ անկախության հռչակման մասին նիստը: Նույն թվականի դեկտեմբերի 10-ին տեղի ունեցավ հանրաքվե, որը հաստատեց Լեռնային Ղարաբաղի անկախությունը։ Այդ օրը ԼՂԻՄ-ի բնակչության 80%-ը մասնակցեց հանրաքվեին, որի 99%-ից ավելին քվեարկեց անկախության օգտին։
Արցախի Հանրապետության դեմ Ադրբեջանի սանձազերծած պատերազմի հիմնական նպատակն Արցախի Հանրապետության հայաթափումն էր և Արցախի նկատմամբ լիակատար հսկողության սահմանումը: 1991-1994թթ. առավել բուռն մարտական գործողությունների ընթացքում Արցախի ինքնապաշտպանական ուժերին և Հայաստանից օգնության մեկնած հայ կամավորականներին հաջողվեց ոչ միայն Ադրբեջանի զինված ուժերին դուրս մղել Արցախի Հանրապետության տարածքից, այլև ստեղծվեց Հայաստանի և Արցախի միջև կայուն տարանցման հնարավորություն: 1992-1993թթ․ ազատագրվեցին և հայկական զինված ուժերի վերահսկողության տակ անցան Լաչինի, Քելբաջարի, Ղուբաթլիի, Զանգելանի, Ջաբրայիլի, Ֆիզուլիի և Աղդամի տարածաշրջանները: Պետք է նշել, որ հայկական ուժերի տիրապետությանն անցած Ադրբեջանի Հանրապետության Քելբաջարի, Լաչինի, Ղուբաթլիի, Զանգելանի տարածաշրջանների տարածքներն ամբողջական էին, Ֆիզուլիի տարածաշրջանը՝ 33 տոկոս, Աղդամինը՝ 77 տոկոս հարաբերակցությամբ:
Արցախի Հանրապետությանն անցած այդ 7 շրջանների ընդհանուր տարածքը կազմում էր 7633 քառ. կմ, որից՝
- Աղդամի տարածաշրջանը՝ 842 քառ. կմ
- Ֆիզուլի՝ 462 քառ. կմ
- Ջեբրայիլ՝ 1050 քառ. կմ
- Զանգելան՝ 707 քառ. կմ
- Ղուբաթլի՝ 802 քառ. կմ
- Լաչին՝ 1835 քառ. կմ
- Քելբաջար՝ 1935 քառ. կմ։
1989թ․ ԽՍՀՄ վերջին մարդահամարի տվյալներով՝ վերոնշյալ 7 տարածաշրջաններում բնակչության թիվը կազմում էր 421,7 հազար մարդ, որից մոտ 98 տոկոսն ադրբեջանցիներ էին: Պետք է նշել, որ տարիներով ադրբեջանական քարոզչամեքենայի պնդումները, թե Արցախյան պատերազմի հետևանքով հայկական հսկողության տակ անցած տարածքներից հեռացել է 1 մլն մարդ, չէին համապատասխանում իրականությանը: Մոտավոր հաշվարկներով՝ Արցախից հեռացած ադրբեջանցիների թիվը ներառյալ, չէր գերազանցում 400 հազարը:
Ընդհանուր առմամբ, 1994թ․ մայիսի 12-ին Ղրղզստանի Հանրապետության մայրաքաղաք Բիշքեքում Ռուսաստանի Դաշնության միջնորդությամբ Ադրբեջանի, Հայաստանի և Արցախի հանրապետությունների պաշտպանության նախարարների միջև կնքված անժամկետ զինադադարի արդյունքներով Արցախի Հանրապետության տիրապետության տակ էր անցնում մոտ 12 հազար քառ. կմ տարածք, որից բուն Արցախի Հանրապետությանը՝ 4,4 հազար քառ. կմ:
Զինադադարի կնքումից հետո Արցախի Հանրապետությունում ստեղծվում է 7 վարչատարածքային կազմավորում, որից՝
- Ասկերանի շրջան՝ 1222 քառ. կմ
- Հադրութի՝ 1877 քառ. կմ
- Մարտակերտի՝ 1795 քառ. կմ
- Մարտունու՝ 951 քառ. կմ
- Շահումյանի՝ 2494 քառ. կմ
- Շուշիի՝ 381 քառ. կմ
- Քաշաթաղի՝ 3376 քառ. կմ։
Պատերազմն ու սոցիալ-տնտեսական, առողջապահական և այլ խնդիրները պատճառ էին դարձել Արցախի Հանրապետությունից քաղաքացիական բնակչության արտահոսքի համար, և 1995թ․ տվյալներով՝ Արցախում արձանագրվել էր 122,6 հազար հայ ազգաբնակչություն, որը, ի տարբերություն 1989թ․, նվազել էր մոտ 23 հազարով: 2005թ․ արցախյան առաջին մարդահամարի տվյալներով՝ մշտական բնակչության թիվը՝ ներառյալ Քաշաթաղի և Շահումյանի շրջանները, կազմել էր 137,7 հազար մարդ:
Արցախյան երկրորդ մարդահամարի տվյալներով՝ մշտական բնակչությունն աճել և հասել էր 145,1, իսկ 2020թ․ սկզբին՝ 148,8 հազարի: Արցախի Հանրապետության բնակչությունն անհավասարաչափ էր բաշխված: 2020թ․ սկզբի տվյալներով՝ Արցախի բնակչության գերակշիռ մասը՝ 39 տոկոսը, կենտրոնացած էր մայրաքաղաք Ստեփանակերտում: Ի տարբերություն Արցախի Հանրապետության այլ շրջանների՝ մայրաքաղաք Ստեփանակերտում բնակչության աճն ամենաբարձրն էր, և դա պայմանավորված էր ինչպես բնական, այնպես էլ ներքին տեղաշարժերով:
2005-2020թթ․ ընթացքում Ստեփանակերտի մշտական բնակչության թիվն աճել էր 8,3 հազարով և hասել 58,3 հազարի: Ինչ վերաբերվում է բուն Արցախի Հանրապետության այլ տարածաշրջաններին, ապա 2005-2020թթ. միջև ընկած ժամանակաշրջանում Ասկերանի մշտական բնակչության թիվը մնացել էր նույն մակարդակի վրա՝ 17 հազար, Հադրութի տարածաշրջանը նույնը՝ 12 հազար, Մարտակերտինն աճել էր ընդամենը 900 մարդով և հասել էր 19,8 հազարի: Մարտունու տարածաշրջանի բնակչությունը 2015-2020թթ. ընթացքում նվազել էր 1,8 հազարով և կազմում էր 21,3 հազար մարդ, իսկ Շուշիի տարածաշրջանի մշտական բնակչության թիվն աճել էր 1 հազար մարդով և կազմում էր 5,4 մարդ:
Ինչ վերաբերվում է Քելբաջարի, Լաչինի, Զանգելանի և Ղուբաթալիի շրջանների հիմքի վրա ստեղծված Քաշաթաղի և Շահումյանի տարաշրջաններին, ապա 2005-2020թթ. ընթացքում Շահումյանի տարածաշրջանի բնակչության թիվն աճել էր ընդամենը 800 մարդով և Արցախյան երկրորդ պատերազմի նախօրեին կազմում էր 3,3 մարդ, իսկ Քաշաթաղի տարածաշրջանինը՝ 2 հազար մարդով և հասել էր 11,7 հազարի:
Արցախյան առաջին և երկրորդ պատերազմների միջև ընկած ժամանակահատվածում Արցախի Հանրապետության և հարակից շրջանների բնակչության համալրման կարևոր աղբյուր էր վերաբնակեցումը, քանի որ 12 հազար քառ. կմ տարածքով հանրապետությունում շատ սուր էր դրված տարածքների յուրացման և բնակեցման հարցը: Չնայած ինչպես տնտեսական, այնպես էլ սոցիալական տարբեր խթաններին՝ այդ հսկայական տարածքներում այդպես էլ լիարժեք բնակչության համալրում տեղի չունեցավ, և դա, թերևս, Արցախյան երկրորդ պատերազմում մեր պարտության արձանագրած պատճառներից մեկն էր։
1992թ․-ից մինչև Արցախյան երկրորդ պատերազմի նախօրեին Արցախում վերաբնակվել են Ասկերանի շրջանում՝ 810 բնակիչ, Հադրութի շրջանում՝ 550, Մարտակերտի շրջանում՝ 300, Մարտունու շրջանում՝ 650, Շահումյանի շրջանում՝ 3500, Շուշիի շրջանում՝ 250 և Քաշաթաղի շրջանում՝ 14․500 բնակիչ, ընդհանուր առմամբ՝ մոտ 21 հազար վերաբնակիչ, որը խիստ քիչ էր այդպիսի մեծ տարածքի համար:
Ինչ վերաբերվում է Արցախի Հանրապետության ժողովրդագրական ցուցանիշներին, ապա բնական աճի հաշվին բնակչության թվաքանակի ավելացումն իր դերակատարումն ունենում էր: Մասնավորապես 2000-2019թթ․ Արցախի Հանրապետությունում ծնվել էր 46,8 հազար երեխա, մահացածների թիվը կազմել էր 25 հազար, իսկ բնական աճը՝ 21,8 հազար մարդ: Ի տարբերություն ՀՀ-ում 1000 բնակչի հաշվով ծնունդների գրանցված ցուցանիշների՝ Արցախի Հանրապետությունում ավելի վաղ գործարկված ծնելիության խրախուսման միջոցառումների շնորհիվ դրանք ավելի բարձր էին: Մասնավորապես, 2010թ․ ԱՀ-ում 1000 բնակչի հաշվով ծնվածների թիվը 18,8 էր, իսկ ՀՀ-ում՝ 14,7, բնական աճի ցուցանիշն ԱՀ-ում 9,5 էր ՀՀ-ի 5,5-ի դիմաց: 2019թ․, թեև ԱՀ-ում էլ 1000 բնակչի հաշվով ծնունդների թիվը նվազել էր և հասել 14,3-ի, սակայն ավելի բարձր էր ՀՀ-ում գրանցված 12,2-ի համեմատ:
Ընդհանուր առմամբ, ծնունդների առումով 2010-2019թթ․ ԱՀ-ում ևս գրանցվել էր ծնունդների բացարձակ թվաքանակի անկում, որը կազմել էր 21,4 տոկոս, իսկ բնական աճի ցուցանիշը՝ 28,2 տոկոս: ԱՀ-ում բազմազավակությանը միտված պետական քաղաքականության, ինչպես նաև բարերարների տրամադրած միջոցների շնորհիվ երեխաների ընդհանուր կարգաթվում 3-րդ և հաջորդ երեխաների տեսակարար կշիռն ավելի բարձր էր, քան ՀՀ-ում: 2019թ․ ընդհանուր ծնվածների մեջ երրորդ և հաջորդող հերթական կենդանի ծնված երեխաների թվաքանակը տոկոսային առումով 36,1 տոկոս էր, իսկ ՀՀ-ում՝ 22,5: Ի շնորհիվ ծնելիության հաճախության ավելի բարձր ցուցանիշի՝ ԱՀ-ում ծնելիության գումարային գործակիցը (մեկ կնոջ հաշվով ծնված երեխաների թիվը) 2018թ․ կազմել էր 2,1 երեխա և ապահովում էր բնակչության պարզ վերարտադրությունը: ՀՀ-ում 2018թ․ ծնելիության գումարային գործակիցը կազմել էր 1,6 երեխա և փաստացի ցածր էր պարզ վերարտադրության ցուցանիշից:
2010-2019թթ․ ԱՀ-ում, ինչպես և ՀՀ-ում արձանագրվում էր ամուսնությունների թվաքանակի նվազում, որը 1200 գրանցված դեպքից իջել էր մինչև 836-ի կամ նվազել էր 30 տոկոսով: Հատկանշական է, որ 2008թ․ բարերար Լևոն Հայրապետյանի հովանավորությամբ իրականացված զանգվածային պսակադրության շնորհիվ ԱՀ-ում գրանցվել էր 3․057 ամուսնության դեպք:
Հատկանշական է, որ ԱՀ միգրացիոն տեղաշարժերի առումով 2016թ․-ից դիտարկվում էր եկողների և մեկնողների բացասական ցուցանիշ, թեև 2008-2015թթ․ այդ ցուցանիշը գտնվում էր դրական գոտում:
Արցախյան երկրորդ պատերազմը, կարելի է ասել, լիովին խաթարել է Արցախի Հանրապետության ժողովրդագրական գործընթացների սահուն ընթացքը, և դժվար է կանխատեսել ապագան։
Արտակ ՄԱՐԿՈՍՅԱՆ
ՄԱՀՀԻ ասոցացված փորձագետ, ժողովրդագետ
«Ժողովրդավարություն, անվտանգություն և արտաքին քաղաքականություն» ծրագիր (NED)
Միջազգային և անվտանգության հարցերի հայկական ինստիտուտ (ՄԱՀՀԻ)
