ԱՄՓՈՓ ԿԵՏԵՐ
Էրդողանի «Նոր Թուրքիան» հասկանալու համար պետք է սկսել «Հին Թուրքիայի» պատմությունը ներկայացնելուց։
Էրդողանի արմատները, ծննդավայրը և մանկության-պատանեկության տարիների մթնոլորտը մեծ ներգործություն են ունեցել նրա հայացքների ձևավորման վրա։
Էրդողանի վրա մեծ ազդեցություն են ունեցել նրա գաղափարական, կրոնական ու քաղաքական կնքահայրերն ու դաստիարակները։
Կարդացեք նաև
Թուրքիայի Հանրապետությունում (ԹՀ) աջ և ձախ ուժերի պայքարը նպաստեց քաղաքական իսլամի վերելքին։
Աշխարհիկ ռեժիմի պահապան զինվորական իշխանությունն ակամա հուղարկավորեց «բարձր քեմալականությունը»։
Եթե 20-րդ դարը կարող ենք համարել «սպիտակ թուրքերի» դարաշրջան, ապա 21-րդ դարում առաջնային պլանում են «սև թուրքերը»։
ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ
21-րդ դարում (հատկապես վերջին 5 տարիներին) ԹՀ-ի վարչապետ, ապա նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի արտաքին, ինչպես նաև ներքին քաղաքականությունն արդյունավետ հասկանալու համար պետք է հաշվի առնել 3 կարևոր գործոն․ 1) Էրդողանի նեոօսմանյան (սուլթան), 2) Իսլամական աշխարհի առաջնորդ ընկալվելու (խալիֆ), 3) ԹՀ հիմնադիր Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքին հասնելու ու անցնելու մղումները։ Այս մղումների արմատները պարզելու համար անհրաժեշտ է կատարել որոշակի պատմական էքսկուրս, ներկայացնել այն միջավայրը, որում ծնվել, ապրել և իր քաղաքական կարիերան սկսել է Էրդողանը, այն գաղափարական, կրոնական ու քաղաքական կնքահայրերին, որոնք ժամանակին մեծ ազդեցություն են ունեցել Էրդողանի ներկայիս հայացքների ձևավորման վրա։ 21-րդ դարի սկզբին ԹՀ-ում իշխանության գալուց հետո Էրդողանը սկսեց իր «Նոր Թուրքիայի» ձևավորման գործընթացը, որի հռչակումն ակնկալվում է երկու տարի անց։ Այդպիսով, 2023թ․ կարող է դառնալ ոչ միայն (առավել ճշգրիտ՝ ոչ այնքան) Աթաթուրքի «Հին Թուրքիայի» հռչակման 100-ամյակը, այլև Էրդողանի «Նոր Թուրքիայի» ծնունդը։
ՕՍՄԱՆՅԱՆ ԿԱՅՍՐՈՒԹՅՈՒՆ ՈՒ «ՀԻՆ ԹՈՒՐՔԻԱ» (ԹՀ)
Օսմանյան պետությունը, ուր ապրում էին էթնիկ ու կրոնական բազում փոքրամասնություններ, մուսուլմանական կայսրություն էր, քանի որ իշխող ընտրանին բաղկացած էր մուսուլմաններից, իսկ իսլամն էլ նրա քաղաքական լեգիտիմության առանցքային տարրն էր։ Այն գաղափարական կայսրություն չէր և ոչ էլ որոշակի կանխորոշված նախագծի վրա հիմնված կայսրություն, այն ավելի շուտ ի հայտ եկավ պատահականորեն՝ կապված տարածաշրջանային զարգացումների հետ։ Սկզբնական շրջանում այդ կայսրությունը գտնվում էր Հարավ-Արևելյան Եվրոպայում, սակայն շատ արագ տարածվեց դեպի Հունգարիա, Ուկրաինայի հարավ ու Կովկաս, Եմեն ու Սուդան (հարավում), Լիբիա, Թունիս ու Ալժիր Հյուսիսային Աֆրիկայում, Բարեբեր մահիկի (Fertile Crescent) դելտա (արևելքում): Այս տարածաշրջաններն ամբողջովին կամ մասնակի օսմանյան վերահսկողության տակ մնացին մոտ 600 տարի։
1923թ. հիմնելով ԹՀ-ը՝ Մ․ Ք․ Աթաթուրքը թե՛ արտաքին քաղաքական, թե՛ ներքաղաքական ոլորտներում որդեգրեց Արևմտականացման քաղաքականությունը։ ԹՀ-ի ներսում իրականացվում էր արևմտյան մոտիվներով թուրք հասարակության վերափոխում, իսկ արտաքին պլանում ԹՀ-ն իրեն հեռու էր պահում Բալկաններից, Մերձավոր Արևելքից ու Կովկասից, որպեսզի (նաև) ուշադրությունը չշեղվի ներքին հեղափոխական բարեփոխումներից։
Աթաթուրքը, ով Օսմանյան կայսրության անկման փուլում օսմանյան բանակի սպա էր, վճռական արևմտամետ ու աշխարհիկ գործիչ էր։ Նրա կողմից ԹՀ-ի վճռական եվրոպականացումն ու արևմտականացումը դարձան «Եվրոպայի հիվանդ մարդու» համարում ստացած Օսմանյան կայսրության վախճանի պատասխանը։ Աթաթուրքը համարում էր, որ օսմանները պարտվել են, քանի որ չեն եղել բավական աշխարհիկ ու եվրոպական։ Նա կարծում էր, որ եթե ԹՀ-ը կարողանա դառնալ նույնքան հզոր, որքան իր ժամանակի եվրոպական երկրները, որոնք գերտերություններ էին, ապա կկարողանա խույս տալ Օսմանյան կայսրության ճակատագրից, որին եվրոպական երկրները մասնատեցին Առաջին համաշխարհային պատերազմի արդյունքներով։ Աթաթուրքն այդպիսով ցանկանում էր ԹՀ-ը դարձնել եվրոպական երկիր, որպեսզի այն դառնա անհաղթ։
Այդպիսով, եվրոպական կենսակերպի մեծ ջատագով Աթաթուրքն ու նրա համակիրներն սկսեցին իրենց տեսլականի մեջ տեղավորվող եվրոպական հենքով ժամանակակից հանրապետության ձևավորման գործընթացը։ Նրանք ԹՀ-ի համար ընդօրինակեցին Շվեյցարիայի Քաղաքացիական օրենսգիրքը, միջպատերազմյան (Երկու համաշխարհային պատերազմների միջև) Գերմանիայի ռազմական ու Իտալիայի քրեական օրենսգրքերը։ Եվ, վերջապես, Աթաթուրքը Ֆրանսիայից վերցրեց տարածքային կառավարման կենտրոնացված մոդելը, որը պետք է լուծեր հեռավոր նահանգների հետ թույլ կապի խնդիրը, ինչը ժամանակին ունեին օսմանյան սուլթանները։ Ֆրանսիան նաև ուներ եվրոպական ոճի աշխարհիկության համակարգ՝ հենված laïcité-ի (լաիցիզմ) քաղաքական փիլիսոփայության վրա, ինչը նախատեսում էր պետական գործերում կրոնի բացակայություն։ Այդպիսով, Աթաթուրքը մի հսկա պատնեշ դրեց կառավարության ու կրոնի միջև (իսլամը պետք է մնար մզկիթի դարպասների ներսում)։ Արդյունքում, ԹՀ-ը դարձավ մուսուլմանական մեծամասնությամբ ամենագաղափարախոսական աշխարհիկ երկրներից մեկը 20-րդ դարում։
1924թ․ Աթաթուրքը վերացրեց նաև խալիֆայությունը։ Եվ, այնուամենայնիվ, նա մեկ բացառություն արեց աշխարհիկ կրթական համակարգում՝ թույլատրելով իմամ-հաթիբների (կրոնական քարոզիչներ) դպրոցների գործունեությունը։ Դրանով նա փորձում էր ստեղծել պետական կրոնական կրթություն, մուսուլման քարոզիչներ պատրաստել պետության համար, սակայն այդ ամենը տևեց միայն 6 տարի․ իմամ-հաթիբների դպրոցները փակվեցին «դրանցում գրանցվել ցանկացող ուսանողների ակնհայտ բացակայության» պատճառաբանությամբ։
ԹՀ-ում իսլամիստներն սկսեցին իրենց համարել «քեմալական բարեփոխումների ու Արևմտյան իմպերիալիզմի» զոհեր։ Նրանք պնդում էին, որ իրենց ինքնությունը, կենսակերպը, սոցիալական ու մշակութային սովորույթները, քաղաքական լեզուն դարձել են Աթաթուրքի արևմտյան բարեփոխումների թիրախը։ Նման տեսակետի մեծ ջատագով էր Նեջիփ Ֆազըլ Քըսաքյուրեքը, որի մասին կխոսվի ստորև։ Աթաթուրքի բարեփոխումների աջակիցներին անգամ սկսեցին անվանել «սպիտակ թուրքեր», իսկ հակառակորդներին՝ «սև թուրքեր»։ Վերջիններս գտնում էին, որ իրենց երբևէ չեն ընկալում որպես հավասարազոր քաղաքացի։ Հենց զոհի կերպարն էլ մեծապես ազդեց, որ «սև թուրքերը»՝ մարգինալները (սուննի մուսուլմանները), սկսեն հաճույքով հիշել երկրի օսմանյան անցյալը։
ԹՀ-ում օսմանյան անցյալի վրա ուշադրությունն սկսվեց 1940-ականների վերջերին – 1950-ականների սկզբներին՝ ինչը հնարավոր դարձավ 1946թ․ ԹՀ-ում բազմակուսակցական համակարգին անցում կատարելով։ Այդ անցյալին որոշակի հետաքրքրություն ցուցաբերեցին աջ քաղաքական գործիչները, որոնց համար որպես առիթ ծառայեց մասնավորապես 1953թ․՝ օսմանների կողմից Կոստանդնուպոլսի գրավման 500-ամյակը։ Այդպիսով, 1953թ․ թուրքերը վերջ դրեցին քեմալական երիտասարդ ավանդույթին ու պաշտոնապես նշեցին այդ կարևոր իրադարձությունը։ Արդյունքում, 1950-ականներին ու դրանցից հետո օսմանյան ժառանգությունն սկսեց հայտնվել թուրք գրականությունում, արվեստում ու երաժշտությունում՝ չնայած քեմալականները շարունակում էին մերժել այդ անցյալը։
Դեմոկրատականացման արդյունքում հասարակական նոր ընտրանին հնարավորություն ստացավ ընդգծելու ԹՀ-ի օսմանյան ու մուսուլմանական ինքնությունը, օսմանյան սուլթանների դերը՝ որպես համայն աշխարհում սուննի մուսուլմանների խալիֆ, և դա ծառայեցնել որպես ԹՀ-ի ներքին ու արտաքին քաղաքականության հիմք։ Դպրոցական դասագրքերում հոմանիշներ դարձան «թուրք» և «օսմանցի» բառերը։ Եվ թեև ԹՀ-ում դեմոկրատականացման գործընթացը քանիցս ընդհատվել է ռազմական հեղաշրջումների պատճառով, նրան, այնուամենայնիվ, հաջողվեց լուսանցքային ընտրանուն դուրս բերել քաղաքականության կենտրոն։ Դեմոկրատականացումը նպաստեց իշխանության նոր ընտրանիներ բերելուն, որոնք ունեին Օսմանյան կայսրության հիշողության մասին տարբեր պատկերացումներ, և որոնք ԹՀ-ը համարում էին մուսուլմանական, թուրքական, բալկանյան, կովկասյան, միջերկրածովյան երկրին բնորոշ ուրվագծերի մի հավաքածու։
1950-60-ականների առավել կարևոր իրադարձություններից մեկը դարձավ օսմանյան պատմության թուրքացումը։ Այդ գործընթացը նույնպես իսլամն ու իսլամական նորմերը դրեց օսմանյան ժառանգության շրջանակներում։ Այն ժամանակ, երբ իսլամիստները կարևորում էին Օսմանյան կայսրության ու նրա ավանդույթների իսլամական բաղադրիչը, թուրք ազգայնամոլներն «Ազգայնական շարժում» կուսակցության (ԱՇԿ, Milliyetçi Hareket Partisi – MHP) շրջանակներում ընդգծում էին օսմանյան պետության թուրքական բնույթը։ Երկու կողմն էլ Օսմանյան կայսրությունն օգտագործում էր որպես իդեալական պետության ու հասարակության օրինակ։ Հենց այս միջավայրում էլ ծնվեց և իր առաջին քայլերը կատարեց Ռ․ Թ․ Էրդողանը։
ԷՐԴՈՂԱՆԻ ԱՌԱՋԻՆ ՔԱՅԼԵՐԸ
Էրդողանը ծնվել է Աթաթուրքի մահվանից (1938թ․) ոչ լիարժեք մեկ սերունդ անց՝ 1954թ․, Ստամբուլում՝ ԹՀ-ի խոշորագույն քաղաքում ու առևտրային (ներկայումս՝ ֆինանսական) մայրաքաղաքում, որը դարեր շարունակ եղել է Օսմանյան կայսրության մայրաքաղաքը։ Խորհրդանշական է նաև, որ Էրդողանը ծնվել է 1950թ․ խորհրդարանական ընտրություններում Աթաթուրքի հիմնած «Հանրապետական ժողովրդական» կուսակցության (ՀԺԿ, Cumhuriyet Halk Partisi – CHP) պարտությունից ու այդպիսով 27-ամյա միակուսակցական կառավարման ավարտից 4 տարի անց։ Էրդողանի մանկության ժամանակ՝ 1950-1960-ականներին, ԹՀ-ն աղքատ երկիր էր՝ «երրորդ աշխարհի պետություն»՝ վառ ընդգծված աշխարհիկ քաղաքական մշակույթով ու կրթական համակարգով․ այդ ժամանակ ԹՀ-ում կային մեկ տասնյակից քիչ ավելի իմամ-հաթիբի դպրոցներ, մինչդեռ աշխարհիկ ուսումնական ծրագրերով (կրոնական ծրագրեր չունեցող) դպրոցների թիվը հաշվվում էր հարյուրներով։
Էրդողանը ծնվել է Ստամբուլի աղքատ թաղամասերից Քասըմփաշայում, որը հիմնականում բնակեցված էր ԹՀ-ի կենտրոնական ու արևելյան հատվածների խոշոր քաղաքներից գաղթած պահպանողականներով։ ԹՀ-ի գոյության առաջին տասնամյակներին կառավարությունը խստապես վերահսկում էր դեպի Ստամբուլ գաղթը, ոստիկանությունը հենց Հայդարփաշայի երկաթուղային կայարանում ձերբակալում էր գյուղական շրջաններից ժամանածներին ու հետ ուղարկում Ստամբուլից։ Սակայն 1946թ․ բազմակուսակցական համակարգին անցնելուց և 1950թ․ խորհրդարանական ընտրություններում ՀԺԿ-ի պարտությունից հետո խստացումները թուլացվեցին, արդյունքում աշխատանք փնտրող բազում գյուղաբնակներ հայտնվեցին Ստամբուլում։ Էրդողանը ծնվել է աշխատավորի ընտանիքում, որը 1930-ականներին Ստամբուլ էր տեղափոխվել Ռիզեի նահանգից։ Ամռանն Էրդողանը հաճախ էր ընտանիքի հետ անցկացնում Ռիզեում, որը (ողջ Արևելա-Սևծովյան տարածաշրջանը) ԹՀ-ի ամենապահպանողական նահանգներից մեկն է։
Քասըմփաշայի շրջանը հայտնի էր տղամարդկային խրոխտ մշակույթով։ Ցայսօր ԹՀ-ում «Քասըմփաշացի» բառը կիրառվում է ընդգծելու տեղական փողոցային խուլիգաններին, որոնց բնորոշ է ազնվության յուրահատուկ կոդեքս, որով արժևորվում է ոչ ներողամիտ, անքաղաքավարի պահվածքը։ «Քասըմփաշացի» թուրքը չի խուսափի նսեմացնել և վարկաբեկել իր գործընկերոջը․ Էրդողանին բնորոշ բնավորության գիծ։
Քասըմփաշան սահմանակից էր հարուստ ու կոսմոպոլիտ Բեյօղլուի շրջանին, ուր առկա էին էլիտար խանութներ, որոնց ցուցափեղկերից այն կողմ Էրդողանը մշտապես տեսնում էր նրանց՝ քեմալականներին։ Նա ունենում էր մարգինալացման զգացողություններ, ինչը և առաջացնում էր զոհի ինքնագնահատական, որը նրա մոտ հետագայում վերածվեց քաղաքական զենքի՝ լեցուն անձնական նախանձով ու թշնամանքով։
Ոսկեղջյուրը, որի շուրջ գտնվում էր Քասըմփաշան, արդյունաբերական հեղափոխության կենտրոն էր դեռևս օսմանյան վերջին սուլթանների ժամանակներից։ Երբ Էրդողանը երեխա էր և մեծանում էր Ոսկեղջյուրի ափերին, այդ ծովածոցը դարձավ ԹՀ-ի ամենաաղտոտված շրջանը։ Բաց կոյուղին ու արդյունաբերական թափոնները լցվում էին նավահանգիստ, իսկ ամռանը քամին դրանց հոտը հասցնում էր Քասըմփաշայի նեղլիկ փողոցներ։ Յուրաքանչյուր անձրևի ժամանակ այդ փողոցները լցվում էին նաև կեղտով։
Քասըմփաշան այդպիսով թույլ է տալիս էապես բացահայտել Էրդողանին․ այդ կոպիտ, պահպանողական միջավայրը մեծ ազդեցություն է թողել «մյուսների»՝ թուրքական արևմտամետ էլիտայի ու նրա աշխարհիկ քեմալական գաղափարախոսության վերաբերյալ Էրդողանի կարծիքի վրա։ Քասըմփաշայում ապրելով՝ Էրդողանը (ինչպես և ԹՀ-ի բազմաթիվ աղքատիկ շրջանների բնակիչներ) սկսեց ատել այդ էլիտային։ Սեփական սոցիալ-տնտեսական անցյալը մեծ կնիք թողեց նրա հետագա վարքագծի վրա, Էրդողանն սկսեց իրեն համարել քեմալական համակարգի զոհ, ինչը և նրա մոտ հասունացրեց քեմալիզմի ինստիտուտների ապամոնտաժման գաղափարը։
Բարեպաշտ մուսուլմանները, այդ թվում նաև Էրդողանի ընտանիքը, իրենց ցանկալի չէին զգում 20-րդ դարի թուրքական աշխարհիկ համակարգում։ Չնայած որ Էրդողանը սիրում էր ֆուտբոլ խաղալ և մյուս պատանիների նման երազում էր դառնալ գերաստղ՝ դա դուր չեկավ նրա հայր Ահմեթին, ով որոշեց որդուն ուղարկել իմամ-հաթիբի դպրոց՝ գտնելով, որ իր որդուն անհրաժեշտ է կրոնական դաստիարակություն։ Ավելի ուշ Էրդողանը պարզաբանել է, որ կրոնական կրթությունն սկսել է նախնական դպրոցի ուսուցչի խորհրդով, ով նկատել է իր խանդավառությունը կրոնի յուրացման հանդեպ։ 1965թ․ Էրդողանը հանձնում է ընդունելության քննություններն ու 11 տարեկանում ընդունվում իմամ-հաթիբի դպրոց։
Քեմալական ԹՀ-ին փաստորեն չհաջողվեց ամբողջովին վերացնել կրոնական կրթության հանդեպ ձգտումները։ 1950թ․ ընտրություններում Ադնան Մենդերեսի ու Ջելալ Բայարի «Դեմոկրատական» կուսակցության (ԴԿ, Demokrat Parti – DP) հաղթանակից 1 տարի անց երկրում վերաբացվեցին իմամ-հաթիբի դպրոցները, որոնց քանակը 7-ից աստիճանաբար հասավ ավելի քան 400-ի՝ 1970-ականներին։ Անգամ 1960թ․ ռազմական հեղաշրջումն ու դրա հետևանքով վարչապետ Ա․ Մենդերեսի մահապատիժը չկասեցրին դրանց քանակական աճը՝ չնայած նրան, որ աջակենտրոն ԴԿ-ին փոխարինած ՀԺԿ-ի կառավարությունն ավելի պակաս բարեհաճ էր իմամ-հաթիբի դպրոցների հանդեպ։ 1963թ․՝ իմամ-հաթիբի դպրոց Էրդողանի ընդունվելուց երկու տարի առաջ ՀԺԿ-ը ներկայացնող կրթության նախարարը հայտարարեց, որ քանի դեռ զբաղեցնում է տվյալ պաշտոնը, ԹՀ-ում չեն բացվելու իմամ-հաթիբի նոր դպրոցներ։ Այս ամենը վկայում է, որ ռազմական հեղաշրջումները ներազդել են Էրդողանի կյանքի վրա՝ սկսած մանկությունից։
Եվ, այնուամենայնիվ, Էրդողանի պատանեկության տարիներին աշխարհիկ ԹՀ-ի կրթական համակարգն իմամ-հաթիբների դպրոցը համարում էր մասնագիտական դպրոց և նրա շրջանավարտներին սահմանափակում էր համալսարան ընդունվելու հարցում՝ բացառություն անելով միայն Աստվածաբանության ֆակուլտետի պարագայում, որի շրջանավարտները կարող էին դառնալ միայն իմամ կամ աստվածաբան։ Երիտասարդ Էրդողանի համար կրթական աշխարհիկ համակարգը կրոնի ու կյանքի մեյնսթրիմի միջև ընկած դրամատիկ հիշողություն էր։ 2012թ․ իր հարցազրույցներից մեկում Էրդողանը հայտարարեց, որ (աշխարհիկ) շրջապատում իրեն զգացել է որպես «օտար», որ իրեն քանիցս բացատրել են, որ կրոնական կրթության պատճառով զրկվելու է որևէ այլ մասնագիտությամբ զբաղվելու հնարավորությունից՝ բացառությամբ հանգուցյալների մարմինները լվանալու (իսլամում հոգևորականության վրա դրված ավանդական առաջադրանք)։
Սակայն երիտասարդ Էրդողանն ուներ այլ պլաններ, ձգտում էր զբաղվել քաղաքականությամբ և քաղաքագիտությունը համարում էր դա անելու լավագույն նախապատրաստություն։ Արդյունքում, նա հարկադրված է լինում վերջին տարում սրտի կսկիծով լքել իմամ-հաթիբի դպրոցն ու իր ընկերներին և ընդունվել աշխարհիկ ծրագրով պետական դպրոց։ Նա գիտակցում էր, որ, ունենալով իմամ-հաթիբի դիպլոմ, սեփական երազանքները կմնան անկատար։ Անկասկած է, որ դա նույնպես իր կնիքը թողեց Էրդողանի հետագա գործունեության վրա։ Եվ ահա 1970-ականներին՝ Էրդողանի երիտասարդության տարիներին, ԹՀ-ում գրանցվեց մի իրադարձություն, որը լիովին փոխեց նրա կյանքը։
ԱՋ ՈՒ ՁԱԽ ՈՒԺԵՐԻ ՊԱՅՔԱՐԸ և ԹՈՒՐՔ-ԻՍԼԱՄԱԿԱՆ ՍԻՆԹԵԶԻ ԾՆՈՒՆԴԸ
«Սառը պատերազմի» տարիներին և հատկապես 1960-ականներին ԹՀ-ում լուրջ պայքար սկսվեց աջ և ձախ ուժերի միջև։ Ձախ ուժերն սկսեցին աճել 1960թ․ ռազմական հեղաշրջումից հետո, երբ 1961թ․ ազատական Սահմանադրությունը տեղ թողեց սոցիալիզմի համար։ Մինչև տասնամյակի ավարտն ուսանողներն ու աշխատավորները մեծապես ինքնակազմակերպվեցին, զինվեցին սոցիալական շարժման գաղափարներով ու սկսեցին իրականացնել բողոքի զանգվածային ակցիաներ։ Այդ ամենը, բնականաբար, մտահոգեց թուրքական իսթեբիլիշմենթին, և 1963թ․ հունվարին խորհրդարանը (ՀԺԿ-ի կանոններով) սկսեց ստեղծել պաշտոնական ասոցիացիաներ՝ երկրում կոմունիզմի երևակայական տարածման դեմ պայքարելու համար։ 1960-ականներին ձևավորված հակակոմունիստական խմբերն սկսեցին ֆիզիկապես ահաբեկել ձախ ցուցարարներին։ Նրանց առաջնորդը դարձավ ռազմական անցյալով քաղաքական գործիչ, ազգայնամոլ Ալփարսլան Թյուրքեշը, ով առաջ էր մղում թուրքերի էթնիկ գերազանցության վրա հենվող գաղափարախոսությունը։ 1965թ․ Թյուրքեշն անդամակցում է «Հանրապետական գյուղացիական Ազգային կուսակցությանը (ՀԳԱԿ, Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi – CKMP) և նաև դառնում նրա նախագահը (1969թ․ ՀԳԱԿ-ն անվանափոխվում է ԱՇԿ-ի)։
Դեմոկրատականացման ալիքի վրա 1950-1960-ականներին ԹՀ-ում ի հայտ եկավ նաև օսմանիզմի ձախ տարբերակը։ Շատ ձախեր, որքան էլ որ դա կարող է թվալ պարադոքսալ, նույնպես սկսեցին օսմանյան անցյալը դիտարկել որպես գաղափարական ոգեշնչման աղբյուր, ինչպես աջ ծայրահեղականները։ Ազգայնական մարքսիստների խումբը, որոնց թվում էին նաև Դողան Ավջըօղլուն (1926–1983թթ․), Իդրի Քյուչուքյոմերը (1925–1987թթ․), Սենսեր Դիվիթչիօղլուն (1927–2014թթ․) և հատկապես Քեմալ Թահիրը (1910–1973թթ․), զգալի դեր խաղաց ԹՀ-ի խնդիրները բացատրելու նպատակով Օսմանյան կայսրության անցյալի ներգրավման գործընթացում։ Օսմանյան անցյալի վերաբերյալ ձախ մտավորականների ու պատմաբանների միջև 1960-1970-ականների բանավեճեր ընթացան ԹՀ-ի ոչ բավարար զարգացած լինելու պատճառների վերաբերյալ։ Եվ եթե քեմալական էլիտան, որպես այդ հարցի պատասխան, մատնանշում էր իսլամն ու օսմանյան ավանդույթը, ապա ձախ մտավորականները, դիտարկելով ԹՀ-ի հետամնացության ներքին ու արտաքին պատճառները, կենտրոնանում էին տնտեսական գործոնների վրա՝ օգտագործելով մարքսիստական տերմինաբանությունը։
1960-ականներին բազում ձախ գործիչներ քեմալականության ձախ մեկնաբանման շրջանակներում հույսեր էին կապում զինվորականների հետ։ Եգիպտոսում առկա նասերիզմի ազդեցության ներքո նրանք ակնկալում էին, որ զինվորականները երկրի կառավարումը կվերցնեն իրենց ձեռքը և կօգտագործեն իրենց ուժը՝ արմատախիլ անելու համար «անատոլական»* հասարակությունում իշխանության պահպանողական մոդելը։ Դա ճանապարհ կհարթեր դեպի սոցիալիստական նոր ուտոպիա։ Սակայն այդ երազանքները փշրվեցին 1971թ․ ռազմական հեղաշրջմամբ։ Թեև ինչպես աջ ազգայնականները, այնպես էլ իսլամիստները թեթև վնասվեցին ռազմական այդ միջամտությամբ, միևնույն ժամանակ հազարավոր ձախեր նետվեցին բանտեր։
Աջակենտրոնների ուժը կայանում էր նրանց հարթակում, որը համապատասխանում էր թուրքերի մեծամասնության զգացողություններին․ նրանք տնտեսական ոլորտում հակված էին դեպի շուկայատնտեսություն, իսկ արտաքին քաղաքականության ոլորտում արևմտամետ էին՝ նախապատվությունը տալով ՆԱՏՕ-ի, ԱՄՆ-ի ու այլ երկրների, իսկ «Սառը պատերազմի» ավարտից հետո՝ ԵՄ-ի ու Իսրայելի հետ ամուր կապերին։ Աջակենտրոն լիդերները, ինչպիսիք էին Թուրգութ Օզալն ու Սուլեյման Դեմիրելը, թեև պահպանողական մուսուլմաններ էին, այնուամենայնիվ, իրենց համարում էին արևմտամետ և կարծում էին, որ ԹՀ-ի տեղն Արևմուտքում է։
Հատկանշական է, որ աջակենտրոն ԴԿ-ը 1952թ․ ԹՀ-ն ընդգրկեց ՆԱՏՕ-ի շարքերը, նաև նախաձեռնեց ԵՄ-ի հանդեպ ԹՀ-ի հավակնությունները՝ 1959թ․ հայտ ներկայացնելով ԵՄ-ի նախատիպ Եվրոպական տնտեսական ընկերակցությանն (ԵՏԸ) անդամակցելու համար։ Աջակենտրոն «Մայր հայրենիք» կուսակցությունն (ՄՀԿ, Anavatan Partisi – ANAP) առանցքային քայլ ձեռնարկեց ԵՄ-ին ԹՀ-ի անդամակցության ճանապարհին՝ 1987թ․ (վերստին) ներկայացնելով անդամակցության հայտ (թեև ՀԺԿ-ական կառավարությունն այդ համատեքստում կատարել էր առաջին կարևոր քայլը՝ 1963թ․ ստորագրելով ԵՏԸ-ի Ասոցացման համաձայնագիրը)։ Աջակենտրոն մեկ այլ ուժ՝ «Ճշմարիտ ուղի» կուսակցությունը (ՃՈՒԿ, Doğru Yol Partisi – DYP), 1990-ականներին բարելավեց հարաբերություններն Իսրայելի հետ, ինչպես նաև ԹՀ-ը դարձրեց ԵՄ-ի ՄՄ անդամ, ինչը երկրի արդյունաբերական ոլորտը դարձրեց ավելի մրցունակ (հետագայում՝ Էրդողանի կառավարման տարիներին, դա հանգեցրեց տնտեսական աճի գրանցման)։
Ներքին քաղաքականությունում աջակենտրոնները պետության միասնականության պաշտպանությունը վեր դասեցին քրդերի իրավունքներից։ Ինչ վերաբերում է պետության մեջ կրոնի դերին, ապա այն առաջ էր տանում «փափուկ աշխարհիկությունը» (soft secularism)՝ աջակցելով կառավարումից ու կրթությունից կրոնի որոշակի, բայց ոչ լիարժեք անջատվելուն։ Համեմատության համար նշենք, որ ձախակենտրոնները հիմնականում ՀԺԿ-ի գլխավորությամբ ավանդաբար հանդես էին գալիս «կոշտ աշխարհիկության» (hard secularism), այսինքն քեմալական laïcité-ի օգտին, որն արգելում էր կրոնի մուտքը քաղաքական ու կրթական ոլորտ։ Տնտեսական ոլորտի հետ կապված՝ ձախակենտրոնները, հավատարիմ մնալով քեմալականության պետական հիմքերին, ավանդաբար հանդես էին գալիս պետական միջամտության օգտին։
Իսլամիստներն իրենց հերթին առաջ էին տանում հակաարևմտյան արտաքին քաղաքականությունը՝ կարծելով, որ ԹՀ-ը, Արևմուտքի դիմաց կապիտուլյացիայի ենթարկվելու փոխարեն, պետք է դառնա ինքնուրույն մուսուլմանական երկիր՝ ուժ առնելով օսմանյան պատմությունից։ Քաղաքական պլանում իսլամական խմբակցությունը մերժում էր աշխարհիկությունը՝ կողմ արտահայտվելով քաղաքականությունում ու կրթությունում սուննի իսլամի մեծ դեր խաղալուն։ Տնտեսական ոլորտում իսլամիստները հակված էին «երրորդ ուղու» քաղաքականությանը, որը նրանք նկարագրում էին «կապիտալիստական ու սոցիալիստական համակարգերից դուրս»։ Քրդական հարցում նրանք առաջնորդվում էին թուրքերի ու քրդերի միջև կրոնական ընդհանուր հանգույցներն ամրապնդելով՝ դա դիտարկելով որպես քրդական ազգային ինքնության այլընտրանք։ Եվ, վերջապես, նրանք սկզբունքորեն մերժում էին ժողովրդավարությունը՝ չնայած ընտրություններին մասնակցելուն։
1970-ականներին թուրք իսլամիստների գլխավոր հակառակորդն աջակենտրոն կուսակցություններն էին, որոնք գերակայում էին երկրի քաղաքականությունում։ ԹՀ-ն ընդհանուր առմամբ աջ երկիր է․ 1950-2002թթ․ (բազմակուսակցական համակարգով խորհրդարանական առաջին ընտրություններից մինչև 2002թ․ «Արդարություն ու զարգացում» կուսակցության (ԱԶԿ, Adalet ve Kalkınma Partisi – AKP) իշխանության գալը), աջակենտրոն կուսակցությունները ղեկավարել են 44 տարի, ընդ որում՝ աջակենտրոն ուժերը սովորաբար ստացել են քվեների 40-60%-ը։ ԹՀ-ի քաղաքական կյանքում երկրորդ խոշոր ուժը ձախակենտրոններն էին, որոնք սովորաբար հավաքում էին քվեների 20-40%-ը և խաղում էին հիմնական ընդդիմության դեր (Բյուլենթ Էջևիթը ԹՀ-ի առաջին ու վերջին ձախ վարչապետն է)։ Այս երկու բլոկներին հաջորդում էին ավելի փոքր խմբեր, և հատկապես աջ ծայրահեղականները՝ ԱՇԿ-ի գլխավորությամբ, և իսլամիստները։ ԹՀ-ի քաղաքական կյանքի երկրորդական այս ուժերը սովորաբար հավաքում էին յուրաքանչյուրը քվեների 10-20%-ը։
1970-ականների թուրքական քաղաքականությունը բավականին հրապուրիչ էր, որպեսզի Էրդողանն անտեսեր այն։ Այն խոչընդոտները, որոնց աշխարհիկ հասարակությունում Էրդողանը բախվեց որպես կրոնական դպրոցի աշակերտ, նրան քաղաքականացրեցին երիտասարդ տարիքում։ Էրդողանն անդամակցում է Թուրքական ազգային ուսանողական միությանը (Millî Türk Talebe Birliği, MTTB), որն աջակողմյան ասոցիացիա էր և հանդես էր գալիս կոմունիստական գաղափարախոսության դեմ։ Նա սկսեց մասնակցել ուսանողական բուռն քաղաքականությանը, ինչը նրա բնական արձագանքն էր և արդյունքում հանգեցրեց ԹՀ-ում աշխարհիկ քաղաքական համակարգի կործանմանը։
Էրդողանն ու նրա պահպանողական ընկերները հետևում էին, թե ինչպես են ձախ մարքսիստներն ու աջ ազգայնականները պայքարում միմյանց դեմ՝ սեփական իրարամերժ գաղափարներով։ Էրդողանն արդյունքում որևէ բան չգտավ, ինչը կարող էր գրավիչ լինել 1970-ականներին արդեն քաղաքացիական պատերազմ հիշեցնող այդ պայքարում։ Ձախ ուսանողների մարքսիստական ժարգոնն օտար, քիչ հայտնի էր, իսկ աջ ծայրահեղականները պնդում էին, թե պաշտպանում էին հայրենասիրական արժեքներն ու ավանդական բարոյականությունը։ Եվ թեև իմամ-հաթիբի դպրոցների մի շարք երիտասարդ ներկայացուցիչներ ներքաշվել էին ռազմականացված այդ բանդաներում, իսլամիստների ու աջ ծայրահեղականների փոխհարաբերությունները լարված էին, քանի որ բազում բարեպաշտ մարդիկ համարում էին, որ ընդհանուր քիչ բան ունեին զինված պայքարը փառաբանող թուրքերի ռազմականացված միավորումների հետ, որոնց կոնցեպտն էր «Թուրքական ռասայի» գերազանցությունը «Իսլամական համայնքի» նկատմամբ։
Նրանք, ովքեր ապրել են ԹՀ-ում 1970-ականներին, այդ թվում նաև Էրդողանը, լավ են հիշում փողոցներում հրկիզված մեքենաներն ու կեսգիշերային կրակոցները։ Ընդհանրապես 1970-ականները ԹՀ-ի քաղաքացիների հիշողության մեջ մնացել են որպես սարսափի տասնամյակ։ Էրդողանն իր պոպուլիստական կողմը զարգացրեց հենց 1970-ականների վերջերին։ 2012թ․ նկարագրելով տվյալ տարիները՝ Էրդողանը դրանք որակել է որպես «մի ժամանակաշրջան, երբ սիմվոլները, կարգախոսներն ու սադրիչ գործողությունները խավարեցրեցին գաղափարները»։
Եվ ահա 1970-ականներին աջ ու ձախ ուժերի պայքարի խորապատկերին ԹՀ-ում ի հայտ եկավ «Ազգային տեսակետ» շարժումը (Milli Görüş Hareketi), որը Թուրք-իսլամական սինթեզ էր (Turkish-Islamic Synthesis, TIS)։ TIS-ի վերելքը ԹՀ-ում համընկավ մուսուլմանական մեծամասնությամբ երկրներում (Եգիպտոս, Իրան) քաղաքական իսլամի դերի աճի հետ։ «Սառը պատերազմի» ժամանակ ի հայտ եկած TIS-ի փիլիսոփայությունն Արևմուտքը (հրեա-քրիստոնեական աշխարհը) պատկերում էր որպես «բարոյապես փչացած»։ TIS-ը մերժում էր թե՛ աջ, թե՛ ձախ քաղաքական շարժումները, դրանց համարում էր խորթ, մերժում էր թե՛ կապիտալիզմը, թե՛ կոմունիզմը, պաշտպանում էր ազգային ինքնիշխանությունը և առաջարկում էր երրորդ տարբերակը՝ իսլամական գաղափարների հարուստ էությունը։
«Ազգային տեսակետի» հիմնադիրը Նեջմեթթին Էրբաքանն է, իսկ գաղափարական հայրը Ստամբուլի համալսարանի ականավոր պատմաբան Իբրահիմ Քաֆեսօղլուն է, ով 1972թ. TIS-ը ներկայացրեց որպես պետության ու հասարակության համար իշխող գաղափարախոսություն՝ հաղթահարելու համար ընթացիկ բարդություններն ու հաշտվելու համար թուրք հասարակության անցյալի հետ։ Թեև Քաֆեսօղլուն պնդում էր, որ TIS-ը բաղկացած է թուրք հասարակության նախաիսլամական ու իսլամական մշակութային արժեքներից, նա, այնուամենայնիվ, ընդգծում էր իսլամի դերը որպես «ազգային սոսինձ» և «հանրության նորմերի, էթիկայի ու զգացմունքների աղբյուր»։ Ամեն դեպքում Քաֆեսօղլուն ԹՀ-ի նախաիսլամական մշակութային արժեքներն ընդգծում էր ոչ պակաս, քան իսլամական արժեքները։ Քաֆեսօղլուն նաև կարևորում էր պետության հանդեպ քաղաքական բարյացակամության, տիրակալին ենթարկվելու և այն սկզբունքների ճանաչումը, որոնք հայտնի են töre (սովորույթ) անունով և հստակեցնում են պետական կառավարման հիմքը, կոչ են անում ունենալ հզոր առաջնորդ, ով էլ կղեկավարի երկիրը։ Քաֆեսօղլուն, որին հետագայում միացավ թուրք պատմաբան Օսման Թուրանը, այդպիսով փորձում էր կանխորոշել պետության գաղափարախոսությունը՝ պետական կառավարման մեջ նախաիսլամական ու իսլամական, թուրքական արժեքներ ներդնելով։ Քաֆեսօղլուն ու Թուրանը վստահեցնում էին, որ «թուրքերը ստեղծել են 2 խոշոր կայսրություն՝ Սելջուկյան ու Օսմանյան, որոնցից վերջինն անկում է ապրել արևմտյան բարեփոխումների պատճառով»։
TIS-ն ընդգծում է ընտանիքի, մզկիթի ու զինված ուժերի եռամիասնությունը՝ որպես հզոր հասարակություն, պետություն կառուցելու կարևոր ինստիտուտ։ Այս համատեքստում այն ուներ 2 հիմնական առաջադրանք, որոնցից մեկն իսլամի ազգայնացումն էր։ Այն ձգտում էր իսլամը վերաիմաստավորել որպես թուրքական հավատք կամ էլ առնվազն միմյանցից տարանջատել իսլամի թուրքական հասկացությունը նրա արաբական ու պարսկական տարբերակներից։ Նման կերպ վարվելով՝ պետությունը ձգտում էր հաղթահարել «օտար իսլամի» և հատկապես «Մուսուլման եղբայրների» ու Իրանի այաթոլլահ Ռուհոլլահ Խոմեյնիի իսլամական գաղափարախոսության ներթափանցումն ու ազդեցությունը։ Եվ երկրորդ՝ TIS-ը ձգտում էր Աստծու առջև առկա վախը վերածել հասարակական ու մասնավոր բարոյականության՝ հասարակությանը կարգապահ դարձնելու ու պետական իշխանություններին լիովին ենթարկեցնելն ապահովելու համար։
Հենց այս համոզմունքներն ընդունվեցին ու իրագործվեցին որպես պետական քաղաքականություն Թ․ Օզալի վարչապետության ու նախագահության տարիներին (1983-1993թթ․)։ TIS-ն այդպիսով սինկրետիկ գաղափարախոսություն է, որը ստեղծվել է պահպանողական ինտելեկտուալների խմբի կողմից՝ առաջարկելու համար իսլամի թուրքական մեկնաբանությունն ու այն կենտրոնախույս ուժերի դեմ որպես սոցիալական նոր կապ կիրառելու համար։ Թուրքական իսլամի գլխավոր յուրահատկությունն այն էր, որ թե՛ ազգայնականությունը, թե՛ իսլամականությունն օրինականացվել էին օսմանյան անցյալի ու նրա «փառավոր» ձեռքբերումների հիման վրա։ Օսմանյան անցյալը՝ որպես «իսլամական անցյալ», և օսմանյան սուլթանները՝ որպես «իսլամական գործիչներ», վերաիմաստավորելու միջոցով թուրքացվեց ոչ միայն օսմանյան անցյալը, այլև իսլամը։ Որոշակի իմաստով TIS-ը գաղափարական հենք ստեղծեց իսլամական կուսակցության կազմակերպման ու 1990-ականներին նրա հաջողության հասնելու համար։
Այդպիսով, 1970-ականներին TIS-ը դարձավ Էրդողանի ինտելեկտուալ տունը։ Այդ տարիներին իմամ-հաթիբի դպրոցները հանդիսանում էին սոցիալական ու մշակութային առումով ակտիվ, պահպանողական թուրքերի հավաքակայաններ։ Երեկոյան ժամերին պահպանողական ընտանիքների ուսանողները հավաքվում էին դրանցում՝ մտքերի փոխանակում կատարելու, Ղուրան կարդալու, աշխարհիկության, քեմալականության ու ԹՀ-ի արևմտականացման դեմ հանդես եկող ժամանակակից իսլամական պոետների, այդ թվում նաև կատաղի հակասեմական Ն․ Ֆ․ Քըսաքյուրեքի ստեղծագործություններն ընթերցելու համար։ Հենց նման հավաքներում Էրդողանը զարգացրեց իր հռետորական ունակությունները։ Քըսաքյուրեքի հայացքներն էլ մեծ ազդեցություն ունեցան Էրդողանի համար, և արդյունքում նա դառնում է Էրդողանի փիլիսոփայական գուրուն։
ՆԵՋԻՓ ՖԱԶԸԼ ՔԸՍԱՔՅՈՒՐԵՔ
Ն․ Ֆ․ Քըսաքյուրեքը (1904-1983թթ․) ծնվել է Ստամբուլում, Օսմանյան կայսրությունում, կրթությունը ստացել է կայսրության էլիտար, արևմտյան ազդեցություն կրող դպրոցներում, 1921-1924թթ․ ուսանել է Ստամբուլի համալսարանի Փիլիսոփայության ֆակուլտետում, ապա որոշ ժամանակ սովորել է Ֆրանսիայում։ Թեև Քըսաքյուրեքն ու Աթաթուրքն Օսմանյան կայսրության արևմտականացման արդյունք էին, նրանք առաջ գնացին տարբեր ուղիներով․ Աթաթուրքն Արևմուտքի ջերմեռանդ ջատագով էր, իսկ Քըսաքյուրեքը համառորեն մերժեց դա և Աթաթուրքի արևմտականացման ժառանգությունը խաթարեց իր ամենահայտնի աշակերտի՝ Էրդողանի միջոցով։ 1930-ականներին՝ Աթաթուրքի աշխարհիկ բարեփոխումների ժամանակ, Քըսաքյուրեքը, ով մինչ այդ արևմտյան մտածելակերպի կրող էր, սկսեց դեմ հանդես գալ քաղաքականապես տրանսֆորմացվող քեմալականությանը, առաջ քաշեց հակաաշխարհիկ օրակարգ, ընտրեց քաղաքական իսլամն ու հակասեմականությունը՝ մերժելու համար Աթաթուրքի ժառանգությունը։ Նա նաև հրատարակեց Հենրի Ֆորդի «Սիոնական իմաստունների արձանագրություններն» ու «Միջազգային հրեականություն» գրքերը և սեփական մեկնաբանությամբ «մի լավ գովաբանեց» դրանք։
Իր ողջ գործունեության ընթացքում Քըսաքյուրեքն առաջ տարավ իսլամական հեղափոխությունը, որը, ինչպես նա պնդում էր, հնարավոր է դարձնում ամբողջովին փոխել քեմալականությունը։ Նա կարծում էր, որ իսլամով առաջնորդվելիս պետությունն օգտագործում է պետական ինստիտուտները, իրավունքն ու կրթությունը՝ որպես հեղափոխական միջոց՝ կերտելու համար նոր և բարեպաշտ երիտասարդություն։ Քըսաքյուրեքը համարում էր, որ ոչ թե քեմալիզմը, այլ հենց քաղաքական իսլամը պետք է օգտագործի պետական ռեսուրսները, կրթությունը և սեփական իմիջով նպաստի երկրի քաղաքացի ձևավորելու կառավարության քաղաքականությունը։ Քըսաքյուրեքը նաև հանդես էր գալիս նախագահական ուժեղ համակարգի օգտին, որը լիդերին թույլ կտար երկիրը ձևափոխել յուրովի։
Դա հենց այն է, ինչ հետագայում արեց Էրդողանը։ Վերջինս 21-րդ դարում սկսեց մեկը մյուսի հետևից հաղթել ԹՀ-ի ընտրություններում՝ ապահովելով տնտեսական կայուն աճ, ավելի լավ կառավարելով տնտեսությունը, քան իր նախորդները, ոտքի կանգնեցնելով շատ աղքատների ու պահպանողականների, սակայն դրա հետ մեկտեղ նրանց մանիպուլացնելով Քըսաքյուրեքի ձևակերպած քաղաքական իսլամի սիմվոլներով և վերջնական արդյունքում իշխանությունը կենտրոնացնելով սեփական ձեռքում։
Քըսաքյուրեքն ակնառու ֆիգուր էր, ով ձևակերպեց ու արտահայտեց զոհի կերպարի, անցյալի օտարման և ճնշման վերքերի ու սպիների վրա հենված նարատիվը: Այդ նարատիվի համար նա օսմաններին ներկայացրեց որպես իսլամի կրողներ, «արդարության ու սոցիալական հավասարության ավանգարդ»՝ պնդելով, թե թուրք սուննի մուսուլմանները դարձել էին քեմալական էլիտայի պարտադրած բարեփոխումների զոհը։ Նա համարում էր, որ «իրենք՝ մուսուլմանները, սեփական հայրենիքում չեն զգում ինչպես իրենց տանը, քանի որ օտար են դարձել այդ հողի վրա»։ Նա արևմտյան ուժերին, հրեաներին, մասոններին, սոցիալիստներին ու նրանց ներքին կողմնակիցներին համարում էր «իսլամի հավաքական թշնամիներ և գործակալներ» ու նրանց մեղադրում Օսմանյան կայսրության կործանման համար։
1939թ․ Քըսաքյուրեքը հրապարակեց «Սա ես եմ» (Ben Buyum) խորագրով հոդվածը՝ մանրակրկիտ շարադրելով իր գաղափարախոսության հիմնական թեզերը, որոնք հետագայում ոգեշնչելու էին Էրդողանի քաղաքականությունը։ Նա մշտապես ընդգծում էր օսմանյան իսլամիզմը, օսմանյան ժառանգությունն ու թուրքական նացիոնալիզմը, որով և կարևոր դեր խաղաց իսլամի ազգայնացման մեջ։ Հետագայում Քըսաքյուրեքը քաղաքական փիլիսոփայությունն ամփոփեց իր նախաձեռնած «Արևելյան Մեծ շարժում» (Büyük Doğu Hareketi) քաղաքական շարժման «Մեծ Արևելք» (Büyük Doğu) պարբերականում (1943–1975թթ․), որում կարևորում էր Օսմանյան կայսրության պատմությունն ու իսլամը՝ որպես նախկինում մերժված ու մոռացության տրված հիշողության ու ժառանգության վերականգնման միջոց։
Քըսաքյուրեքի կարծիքով՝ թուրք ազգի առաջադրանքն իսլամը պաշտպանելն է ու «արևմտյան իմպերիալիզմի» դեմ նրա «սուրը և վահանը» դառնալը։ Անկասկած է, որ նա նաև հակասալաֆիական էր ու քննադատում էր իսլամի արաբական ընկալումը։ Իր աշխատություններում նա թիրախավորում էր վահաբիական/սալաֆիական մտածողներին, ինչպիսիք էին եգիպտացի Սեյիդ Քութբը (1906–1966թթ․) և հնդիկ/պակիստանցի Աբդուլ Ալա Մաուդուդին (1903–1947թթ․)։ Ինչպես և երիտասարդ օսմանները, Քըսաքյուրեքը գրականությունը և հատկապես պոեզիան պատկերացնում էր որպես անհատական լուսավորման ու սոցիալական փոփոխությունների առավել համոզիչ ու մոտիվացնող աղբյուր։ Այդ համատեքստում նա լայնորեն օգտագործում էր Büyük Doğu-ն, որի միջոցով էլ սերմանեց քաղաքական էվոլյուցիայի առաջին ծիլերը։ Վերջին հաշվով դա հանգեցրեց Էրդողանի հայտնվելուն որպես ԱԶԿ-ի առաջնորդ։
Քըսաքյուրեքն այն գրողների խմբի կենտրոնական դեմքն էր, որոնք օսմանյան անցյալը դիտարկում էին որպես ԹՀ-ի բարեփոխումների այլընտրանք և գործիք՝ Մ․ Քեմալի արևմտականացման բարեփոխումների վրա հարձակվելու համար։ Նա օսմանյան կոսմոպոլիտ պատմությունը համադրում էր «իսլամական մաքուր պատմության հետ», ապա դա օգտագործում երկրի արևմտյան կողմնորոշման դեմ։ Նա իսլամականացրեց օսմանյան պատմությունը, ապա այն ուղղեց Հանրապետության դեմ։ Ն․ Ֆազըլի «Արևելյան Մեծ շարժումը» շարժումն այդպիսով ձգտում էր սինխրոնացնել իսլամիզմը, թուրքական նացիոնալիզմն ու պահպանողականությունը։
Իսլամական ու պահպանողական շրջանակների կարոտը դեպի օսմանյան անցյալ և դրան խոչընդոտելուն միտված արևմտականացման բարեփոխումները, նվաստացված լինելու զգացողությունը ԹՀ-ում առաջացրեցին դժգոհություն, որը Քըսաքյուրեքի ջանքերով վերաճեց ատելության գաղափարախոսության, իսկ Էրդողանի կողմից՝ պետական քաղաքականության։ Մեր օրերում Էրդողանի նեոօսմանիզմն իսկապես հասկանալու համար անհրաժեշտ է պարզել կրոնի, պատմության, քաղաքականության ու արևմտականացման մասին նրա կոգնիտիվ քարտեզը (zihniyet), որը սկսվում է հակաձախ, իսլամական հայտնի գաղափարախոս Ն․ Ֆազըլից։ Հենց վերջինս էլ չափազանց կարևոր դեր խաղաց Էրդողանի մոտ արևմտականացման բարեփոխումներից զոհի զգացում ունենալու հարցում։
Քըսաքյուրեքի գաղափարախոսությունն այդպիսով հենված է 3 հենասյան վրա։ 1) Ժամանակակից թուրք-մուսուլմանական հասարակությունը կորցրել է անցյալի հետ կապը՝ արևմտականացման հետևանքով հրաժարվելով իր լեզվից, բարոյականությունից ու պատմական հիշողությունից։ 2) Քեմալական բարեփոխումները միտված են եղել ոչնչացնելու թուրք ազգի ներքին ոգեղեն ուժը։ 3) Ապաիսլամականացման այդ նախագիծը կարող է չեղարկվել նոր իշխող էլիտայի (yönetici sınıf) վերելքով, որը հավատարիմ կգտնվի TIS-ի վերածննդին։
Քըսաքյուրեքը, ով հակապատկերային աշխարհայացք է ձևավորում Արևելքի ու Արևմուտքի միջև, գտնում է, որ «իր համար Արևելքը ներկայացնում է առեղծվածային և հոգևոր, մինչդեռ Արևմուտքը՝ մեխանիկական կյանքի և ոչնչացման տուն»: Նա իսլամական-օսմանյան արժեքները ներկայացնում էր որպես աշխարհիկ-եվրոպական արժեքների այլընտրանք։ Քեմալական իշխանությունները քանիցս փորձել են լռեցնել Քըսաքյուրեքին, ով 1944թ․ և 1946թ․ դատապարտվել է «Թուրքականությունը վիրավորելու» մեղադրանքով (Türklüğe hakaret davası)։ Նա բանտում էր, երբ 1950թ․ ԹՀ-ում իշխանության եկավ չափավոր աջ ԴԿ-ը, ու դարձավ ազատ արձակված առաջին քաղբանտարկյալներից մեկը։ 1970-ականներին Քըսաքյուրեքն արդեն «Ազգային թուրքական ուսանողական ասոցիացիայի» (Millî Türk Talebe Birliği, MTTB) ամենահայտնի գաղափարախոսն էր, որի անդամ էր նաև երիտասարդ Էրդողանը։
2014թ․, երբ Էրդողանը հանձնում էր Քըսաքյուրեքի պատվին անվանված առաջին գեղարվեստական պարգևները, ներկաներին հայտնեց, որ «Ն․ Ֆազըլը մարդ-դպրոց էր, ով ընթացիկ ու անդրշիրիմյան աշխարհի համար պատրաստել է հարյուր հազարավոր տղաների ու աղջիկների, ով գրել է մի շարք հայտնի պատմական գրքեր՝ քեմալականների կրթական համակարգի պատմական դասագրքերում տեղ չգտած անցյալի մասին այլընտրանքային տարբերակ ներկայացնելու համար»։
Իր հակասեմական աշխատություններով հայտնի Քըսաքյուրեքն այդպիսով դառնում է Էրդողանի մտավոր մուսան, ԱԶԿ-ի նախահայրն ու գաղափարախոսական ճարտարապետը։ Նա մերժում էր ժողովրդավարությունը՝ պաշտպանելով իսլամա-ֆաշիստական ռեժիմը, որը կղեկավարվի «գերագույն առաջնորդի» (Başyüce) կողմից։ Այսօր էլ մի շարք գիտնականներ ու լրագրողներ Էրդողանի կառավարման ոճը համեմատելի են համարում Քըսաքյուրեքի աջակցած Başyüce-ի համակարգին։
Երիտասարդ տարիքում Էրդողանը, ով կորցրել էր մորը և այդ պատճառով դատարկության զգացում էր ապրում, արդեն իսկ Քըսաքյուրեքի գաղափարախոսության ուժգին ազդեցության տակ էր։ Նա արդեն հասցրել էր սկսել իր քաղաքական կարիերան՝ 20 տարեկանում դառնալով Ն․ Էրբաքանի «Ազգային փրկության» կուսակցության (ԱՓԿ, Millî Selamet Partisi – MSP) երիտասարդական թևի ստամբուլյան մասնաճյուղի ղեկավարը և կարևոր դեր ստանձնելով Mas-kom-Yah-ի (մասոն, կոմունիստ, հրեա) դեմ պայքարում։ Արդյունքում, արդեն երիտասարդ տարիքում Էրդողանի թիրախների թվում էին քեմալականները, հրեաները, մասոնները և բոլոր նրանք, ովքեր պաշտպանում էին եվրոպական կենսակերպը։
21-րդ դարում իշխանության գալուց հետո Էրդողանն «Էրգենեքոն-Բալյոզ»-ի գործերով դատավարությունների, սահմանադրական բարեփոխումների հանրաքվեների (2007թ․, 2010թ․, 2017թ․), քաղաքական նկատառումներով պայմանավորված հարկային ստուգումների ու տուգանքների միջոցով կարողացավ խարխլել քեմալականության հիմքերը՝ զինված ուժերը, աշխարհիկ դատարանները, ԶԼՄ-ներն ու բիզնեսը՝ գլխատելով տվյալ դերակատարներին։ Էրդողանն այդպիսով նախ տիրեց թուրքական պետությանը, ապա սկսեց իր ազդեցությունը տարածել թուրք հասարակության վրա։
Հետևելով Քըսաքյուրեքի բաղադրատոմսին՝ Էրդողանը դարձավ «հակաաթաթուրքյան Աթաթուրք» (anti-Ataturk Ataturk)։ Նա Աթաթուրքի ստեղծած համակարգը կազմաքանդեց՝ օգտագործելով Աթաթուրքի իսկ միջոցները (պետական ռեսուրսներ) և մեթոդները (վերից վար սոցիալական ինժեներիա՝ կրթող քաղաքականությամբ)։ Դրանով նա սկսեց աճեցնել «բարեպաշտ սերունդ», որը կկիսի իր արժեքները։ Այս ամենն արվեց Քըսաքյուրեքի խորհուրդներով։ Անկասկած է, որ Քըսաքյուրեքն Էրդողանի կուռքն է։
2002թ․ տված հարցազրույցի ժամանակ, երբ Էրդողանին հարցրել են, թե համաշխարհային որ ֆիգուրն է ազդել նրա վրա և ոգեշնչել իրեն, Էրդողանի պատասխանը եղել է միանշանակ՝ Ն․ Ֆ․ Քըսաքյուրեքը։ Բացի այդ տարիներ անց, երբ Էրդողանն արդեն ԹՀ-ի վարչապետն էր, իր լսարանին հայտնեց, որ ժամանակին ընթերցել է Քըսաքյուրեքի աշխատությունները, ծանոթացել է դրանց և հնարավորություն է ունեցել գնալու նրա խորհուրդների հետքերով։ Էրդողանի կողմից իսլամը հասկանալը և Օսմանյան կայսրության պատմության հանդեպ նրա դիրքորոշումը զգալիորեն սերում է Քըսաքյուրեքից և մեծապես կապված է Աբդուլ Համիդ 2-րդի մասին նրա ստեղծած նարատիվի հետ։
ԱԲԴՈՒԼ ՀԱՄԻԴ 2-ՐԴ
Քըսաքյուրեքը մեծապես գովաբանում էր օսմանյան վերջին լիարժեք սուլթան ու խալիֆ համարվող Աբդուլ Համիդ 2-րդին (1876-1909թթ․)։ Նրա ամենահայտնի աշխատություններից մեկը կոչվում էր հենց «Ուլու Հաքան II․ Աբդուլհամիդ Հան», որում նա Աբդուլ Համիդ 2-րդին ներկայացնում է «որպես ամենահզոր սուլթան ու հրաշալի մուսուլման տիրակալ, ով մուսուլմաններին հավատարմորեն պաշտպանում էր եվրոպական գաղութարարությունից, հրեաներից ու մասոններից»։ Քըսաքյուրեքը պնդում էր, որ «Աբդուլ Համիդ 2-րդն իր կառավարման ժամանակ մշտապես ծառայել է իսլամին, ինչի համար էլ գահընկեց է արվել եվրոպական երկրների, ազատ մասոնների ու հրեաների աջակցությունը վայելող իթթիհատականների («Իթթիհատ վե Թերաքքի») կողմից»։ Քըսաքյուրեքի կարծիքով՝ Աբդուլ Համիդ 2-րդի գահընկեցության հիմնական պատճառներից մեկը եղել է այն, որ նա դեմ է արտահայտվել Պաղեստինում հրեաների բնակեցմանը և հրաժարվել է վաճառել այդ հողերից որևէ հատված։ Քըսաքյուրեքի խոսքերով՝ քաղաքական սիոնիզմի հայր Թեոդոր Հերցլը հանդիպել է Աբդուլ Համիդ 2-րդի հետ և քննարկել է դեպի Պաղեստին հրեաների գաղթի հարցը՝ փոխարենն առաջարկելով կարգավորել Օսմանյան կայսրության արտաքին պարտքերը՝ Պաղեստինում Օսմանյան կայսրությունից ոչ մեծ տարածք գնելու դիմաց, սակայն Աբդուլ Համիդ 2-րդը մերժել է տվյալ առաջարկը։
Քըսաքյուրեքն իր աշխատություններում Աբդուլ Համիդ 2-րդին ներկայացնում էր որպես «Մեծ սուլթան»՝ ընդգծելով, որ «նրա բարեպաշտությունն ու հավատարմությունը փրկել են խալիֆաթը և համայն աշխարհի մուսուլմաններին պաշտպանել արևմտյան իմպերիալիզմի ոտնձգություններից»։ Քըսաքյուրեքը նրան նաև ներկայացնում էր որպես Աթաթուրքի իսլամական այլընտրանք և այդպիսով պահպանողական մուսուլմանական ղեկավարության համար օրինակելի կերպար։ Նրա խոսքերով՝ «Աբդուլ Համիդ 2-րդը նշանավոր դիվանագետ էր, ով փորձում էր սահմանափակ միջոցներով պաշտպանել մուսուլմանների գոյությունը՝ գնալով այն ավելի հաճախ դիտարկելով որպես գոյաբանական սպառնալիք։ Սակայն նա նաև ավտորիտար տիրակալ էր, ով ճնշում էր մտավորականներին՝ չնայած նրան, որ իրականացրել է կրթության, տրանսպորտի ու ինստիտուտների ոլորտում արդիականացման ամենաարդյունավետ նախագծերից մեկը»։
Ֆազըլի աշխատությունները փաստացի Էրդողանի վրա մեծ ազդեցություն են ունեցել նաև այս համատեքստում․ վերջին տարիներին ԹՀ-ում Աբդուլ Համիդ 2-րդի ու Էրդողանի համեմատությունը դարձել է սովորական գործ։ Աբդուլ Համիդ 2-րդը կառավարման տարիներին վերապրել է մահափորձեր ու պետական հեղաշրջումներ, ինչպես և Էրդողանը։ Նա կառուցել է «Յըլդըզ» պալատը, որպեսզի այդպես պաշտպանվի ագրեսիվ ուժերից՝ մտավախություն ունենալով, որ իրեն կարող են դաժանաբար սպանել։ Էրդողանն էլ Անկարայում կառուցել է (առնվազն) 1100 սենյակ ունեցող «Աք սարայ» պալատը (որոշ տվյալներով՝ այն ունի 2250 սենյակ)։ Ավելին, երկու առաջնորդներն էլ վախեցել են մահափորձերից և այդ նպատակով ստեղծել են լրտեսական հսկա ցանցեր։
Էրդողանը, ինչպես և Աբդուլ Համիդ 2-րդը, իշխանության են եկել իրենց դրսևորելով «որպես լուսավոր տիրակալներ»՝ ազատականացնելով քաղաքական համակարգը։ Դրան զուգահեռ, երբ Աբդուլ Համիդ 2-րդը դարձավ սուլթան, նա լիազորություններ տվեց նաև խորհրդարանին ու աջակցեց օսմանյան սահմանադրությանը, որը գրված էր «ազատական օսմանների» խմբի կողմից։ Սակայն երբ Աբդուլ Համիդ 2-րդն ամրապնդեց իր իշխանությունը, փակեց խորհրդարանը և դադարեցրեց սահմանադրության գործունեությունը (Էրդողանն էլ գնալով դարձավ ավելի ռադիկալ)։ Նրանք երկուսն էլ բանտարկել են լրագրողների՝ սահմանափակելով խոսքի ազատությունը։ Այսօր էլ ԶԼՄ-ների ավելի քան 95%-ը վերահսկվում է Էրդողանի կողմից։ Երկու տիրակալների ավտոկրատ ոճը նպաստել է ընդդիմադիր տարբեր խմբերի միավորմանը՝ ընդդեմ իրենց կառավարությունների։
Վստահեցվում է, որ երկուսի կառավարման ժամանակ էլ թշնամիները նույնն են՝ «սիոնիստները, Արևմուտքը ու նրանց ներքին հանցակիցները»։ Բացի այդ, Էրդողանը, ինչպես և Աբդուլ Համիդ 2-րդը, ներկայացվում են որպես «հայր», ով պայքարում է ազգի, պետության ու առաջին հերթին իսլամի պաշտպանության համար։ Payitaht: Abdülhamid-ն («Գահակալը՝ Աբդուլ Համիդ») ամենավառ հեռուստասերիալն է, որը դուր է գալիս Էրդողանին, և ով երբեք չի վարանում այն առաջ մղելու համար։ Իր հանրային ելույթներից մեկի ժամանակ Էրդողանը պնդել է, որ «այսօր էլ իր դեմ գործում են նույն սխեմաներով, որ իր հանդեպ Արևմուտքի գործողությունները նույնատիպ են, պարզապես փոխվել են դարաշրջանն ու դերակատարները»։ Նա երիտասարդությանը կոչ արեց դիտել այդ հեռուստասերիալը՝ հայտարարելով․ «Մենք չպետք է մոռանանք այս մասին, որ մեր հայրենիքը 18 միլիոն կմ2-ուց կրճատվել է մինչև 780․000 կմ2-ու»։
Եվ, այնուամենայնիվ, Էրդողանի ու Աբդուլ Համիդ 2-րդի միջև կան ոչ միայն նմանություններ, այլև տարբերություններ՝ կապված պետության նրանց ընկալման, կրոնի դերի ու իրենց անձերի հարցում։ Աբդուլ Համիդ 2-րդի մոտ գերակայում էր պետության տարածքային ամբողջականության ու ինքնիշխանության պաշտպանության գիտակցումը։ Պետության վրա շեշտը դնելու հետ կապված՝ Աբդուլ Համիդ 2-րդը կենտրոնացել է արտաքին քաղաքականության վրա՝ որդեգրելով պահպանողական ու պաշտպանական դիրքորոշում։ Նա հասկանում էր ուժերի հավասարակշռության քաղաքական ազդեցությունը և մշտապես ձգտում էր մեկ ուժին տրամադրել մյուս ուժի դեմ՝ պաշտպանելու համար պետությունը որպես ամբողջական միավոր։ Աբդուլ Համիդ 2-րդը լսում էր իր խորհրդականների խորհուրդները, որոնց նա անմիջականորեն ընտրում էր անձնական վստահության հիման վրա և հազվադեպ էր տատանվում՝ նրանց տված խորհուրդներով գործելու հարցում։
Էրդողանի պարագայում չկա պետությունն ընկալելու նմանատիպ գիտակցություն, նա ավելի շուտ կարևորում է իսլամական առաքելությունը, որպեսզի ամրապնդի իր իշխանությունը։ Նա անամոթաբար օգտագործեց պետությունը, որպեսզի հարստանա իր շրջապատի հետ մեկտեղ։ Նա ներկայանում է հանրապետական համակարգում ավազակապետության ու նեպոտիզմի վառ օրինակ։ Էրդողանի համար պետությունը գոյություն ունի առաջին հերթին նրա համար, որպեսզի այն ծառայեցնի իր շահերին և պարգևատրի իր ամենահավատարիմ կողմնակիցներին ու խորհրդականներին։ Նա օգտագործեց արտաքին քաղաքական որոշումները՝ առավել լայն իսլամական և անձնական նպատակների համար՝ անկախ նրանից, թե արդյոք դրանք ծառայում են պետության ավելի լայն շահերին, թե ոչ։ Պետական հատվածում ծառայողական աստիճանով բարձրանալու հարցում Էրդողանի գլխավոր չափանիշն անխախտ բարյացակամությունն է և ոչ թե կոմպետենտությունն ու փորձը, որոնք կպահանջեին մանրակրկիտ վերլուծություն։
Համեմատելով իսլամի ու իսլամական ինքնության հարցում նրանց ընկալումը՝ Աբդուլ Համիդ 2-րդն առավել մանրակրկիտ էր ընդունում կրոնի դերը հասարակությունում, քան Էրդողանը․ Էրդողանը մեծ տեղ է տալիս սեփական շահին։ Քաղաքագիտության պրոֆեսոր Հաքան Յավուզը գտնում է, որ Աբդուլ Համիդ 2-րդն այնպիսի իսլամիստ չէ, ինչպիսին նրան պատկերում են Քըսաքյուրեքը և այլք։ Նա մոդեռնիստ էր, ով չէր աջակցում պետական գործերին կրոնի միջամտությանը, և, ըստ էության, խթանում էր օսմանյան կրթական համակարգի արդիականացումը։ Եվ, այնուամենայնիվ, Աբդուլ Համիդ 2-րդն անխուսափելիորեն եկավ այն եզրակացության, որ Օսմանյան կայսրությունը կարող է գոյատևել, եթե իսլամը վերածվի քաղաքական նոր կապի և միասնական պահի մուսուլմանական տարբեր խմբերի։ Սակայն դա չէր նշանակում, թե նա աջակցում էր պետության ու հասարակության իսլամականացմանը։
Աբդուլ Համիդ 2-րդն անկեղծ մտահոգվում էր կայսրության մուսուլման հպատակների բարօրության խնդրով։ Սուլթան դառնալուց հետո նա բացեց բոլոր պալատներն ու մզկիթները մուսուլման փախստականների համար, որոնց ընտանիքները սպանվել կամ իրենց տներից արտաքսվել էին Բալկաններում (ապստամբական շարժումների ժամանակ)։ Մինչդեռ Էրդողանն օգտագործեց 4 միլիոն սիրիացի փախստականների ներկայությունը՝ որպես ԵՄ-ի դեմ մանրադրամ, և գրեթե ուշադրություն չդարձրեց նրանց բարօրությանը։
Ինչ վերաբերում է նրանց անձերին, ապա Աբդուլ Համիդ 2-րդի ու Էրդողանի միջև կան ավելի շատ տարբերություններ, քան նմանություններ։ Ուրբանիստական ու կոսմոպոլիտ Աբդուլ Համիդ 2-րդը հիանում էր եվրոպական մշակույթով և կողմ էր կայսրությունում արևմտյան ոճով օպերային, թատրոնին ու դասական երաժշտությանը։ Նա հետաքրքրասեր էր, կանոնավորապես կարդում էր իր ժամանակ տպված գրքերը և դրանք քննարկում էր իր խորհրդականների մի մասի հետ։ Նա նաև համարվում էր սիրողական երաժիշտ ու տաղանդավոր ատաղձագործ։ Միևնույն ժամանակ Էրդողանի միակ հետաքրքրությունը եղել է ֆուտբոլ խաղալը։ Նա չունի գիտական կրթություն, որը կարող էր նրա մոտ հետաքրքրություն խթանել արվեստի ու գրականության հանդեպ։ Գրքեր ունենալու փոխարեն, որոնք կզբաղեցնեին Անկարայում նրա 1100-սենյականոց պալատի գոնե մի փոքր մասը, Էրդողանը նախընտրում է իրեն շրջապատել ստորաքարշ խորհրդականներով, որոնք նույնպես հետաքրքրություն չեն ցուցաբերում մտավոր պլանում։
ԹՀ-ի հասարակական կարծիքում ու ԶԼՄ-ներում Աբդուլ Համիդ 2-րդի հետ Էրդողանին համեմատելու արշավը սովորական երևույթ դարձավ հատկապես 2013թ-ից հետո, երբ Էրդողանը ժողովրդավարությունից հեռացավ դեպի ավտորիտարիզմ։ Էրդողանի համակիր լրագրողներն ու հրապարակախոսները փորձում էին Աբդուլ Համիդ 2-րդին ներկայացնել որպես Էրդողանի հենց նախորդ՝ ԹՀ գործող նախագահին որակելով անգամ Օսմանյան կայսրության վերջին (լիարժեք) տիրակալի ռեինկարնացիա։ Նրանք պնդում էին, որ «Էրդողանը, ինչպես և Աբդուլ Համիդ 2-րդը, տիպիկ բարեպաշտ առաջնորդներ են, որոնք ձգտում են պաշտպանել պետությունն ու ծառայել հանուն իսլամի»։ Նրանք այնքան հեռու են գնում, որ պնդում են, թե «Էրդողանն ու Աբդուլ Համիդ 2-րդը ենթարկվում են հասարակական կարծիքի ու մամուլի հարձակումներին, քանի որ իսլամի ու մուսուլմանական համայնքների ուժեղ պաշտպաններ են»։ Նրանց կարծիքով՝ Էրդողանի համար իսլամը դառնում է արտաքին ու ներքին թշնամիներից ումմայի պաշտպանության գործիք։
Աբդուլ Համիդ 2-րդի ժամանակաշրջանի գծով մասնագիտացած պատմաբան Աբդուլհամիդ Քըրմըզըն պնդում է, որ «Էրդողանն ավելի շատ նման է Աթաթուրքին, քան Աբդուլ Համիդ 2-րդին։ Դրա պատճառն այն է, որ Էրդողանն ավելի համարձակ է իր որոշումներում, մինչդեռ սուլթանը երկչոտ ու չափազանց զգուշավոր էր որոշումներ ընդունելիս՝ մշտապես փորձելով գտնել երրորդ ուղի, միջին մի բան։ Ավելին, Էրդողանը, ինչպես և Աթաթուրքը, մշտապես ստուգում է իր իշխանությունների սահմանները՝ ընդլայնելով ու ամրապնդելով սեփական (պետական) իշխանությունը։ Էրդողանն իսկապես ցանկանում է դառնալ նոր Աթաթուրք, «Նոր Թուրքիայի» հայր և ոչ թե միայն լիդեր։ Էրդողանը, ինչպես և Աթաթուրքը, իրեն համարում է «պետական մարդ» (devlet adamı), այսինքն պետությունն ամփոփված է իրենում։ Էրդողանը, ինչպես և Աթաթուրքը, չի վախենում ռիսկից, ինչը չես ասի Աբդուլ Համիդ 2-րդի մասին։ Ավելին, Էրդողանն Աթաթուրքի նման քաղաքականությունից դուրս մղեց իր մերձակա ընկերներին (մասնավորապես, Աբդուլլահ Գյուլին, Ահմեթ Դավութօղլուին, Ալի Բաբաջանին, Աբդուլատիֆ Շեներին և այլն)՝ ամրապնդելով սեփական դիրքերը։ Մյուս կողմից էլ Էրդողանը դիմակայում է Արևմուտքին՝ քաղաքականացնելով իսլամական ինքնությունը և գնահատելով իր դերը գրեթե խալիֆաթի մակարդակով։ Էրդողանի ձեռքում իսլամը փաստացի ոչ միայն կրոն է, այլ՝ թզի տերև, որով նա թաքցնում է իր ամոթալի կոռումպացված քաղաքականությունը և իր արտաքին ու ներքին թշնամիներին հալածելը։ Էրդողանի համար իսլամը ոչ միայն կրոն է, այլև՝ ավելի շուտ «գաղափարների զինված հավաքածու», որը նա կարողանում է օգտագործել իր հակառակորդների և հատկապես քեմալականների դեմ։ Էրդողանը միտումնավոր ձգտում է իսլամը՝ որպես զանգվածների վերահսկման միջոց, վերստին վերածելուն և ոչ թե թուրք հասարակությանը բարեպաշտ դարձնելուն»։
Էրդողանը նաև գիտակցեց, որ «Անատոլիայի» բնակչությունն ամբողջովին չի ընդունել Օսմանյան կայսրության կորուստը և արեց հեղափոխական քայլ, ինչպիսին չէր արել ԹՀ-ի նախկին որևէ նախագահ։ Էրդողանն սկսեց հիշատակել այն տարածքները, որոնք կորստյան էին մատնվել Լոզանի պայմանագրով, որով (գրեթե լիովին) գծվել էին ԹՀ-ի ներկայիս սահմանները։ Վերջին տարիներին նա խոսում է Հալեպի, Մոսուլի ու Էգեյան ծովի կղզիների մասին, որոնց «Աթաթուրքը հանձնել է առանց պատճառի, իրավունքի ու պայքարի»։
Ստամբուլյան «Յըլդըզ» պալատում Աբդուլ Համիդ 2-րդի մահվան հարյուրամյակի հիշատակման ժամանակ Էրդողանը հայտարարեց․ «Աբդուլ Համիդ 2-րդն ամենակարևոր, ամենահեռատես ու ռազմավարական մտածողություն ունեցող սուլթաններից մեկն է»։ ԱԶԿ-ի կառավարման ժամանակ Աբդուլ Համիդ 2-րդի վերակենդանացման գործընթացը միտված էր նրան, որպեսզի Էրդողանին տրվի «պատմական հայր», որ ցույց տրվի, թե հենց Էրդողանն է պաշտպանում ու բազմապատկում սուլթանի ժառանգությունը։ Աբդուլ Համիդ 2-րդի վերակենդանացման տվյալ գործընթացն իրականացվում էր ԶԼՄ-ների, բազմաթիվ կոնֆերանսների, քննարկումների, հրապարակումների, նրա երազած ենթակառուցվածքային նախագծերն իրագործելու ու դրանք նրա անունով կոչելու փորձերի միջոցով։
Օրինակ, 2016թ․ թուրքական խորհրդարանն Իսմայիլ Քահրամանի գլխավորությամբ, ով նախկինում եղել է MTTB-ի առաջնորդ, Ստամբուլի «Դոլմաբահչե» պալատում անցկացրեց Աբդուլ Համիդ 2-րդին ու նրա գործունեությանը նվիրված միջազգային սիմպոզիում։ Իր ելույթում Քահրամանը գովաբանեց Աբդուլ Համիդ 2-րդին՝ նրան որակելով որպես «ուղեցույց, որը ԹՀ-ի ամենամռայլ օրերին իրենց ցույց է տվել ուղղություն»։ Էրդողանի համակիրներից մեկն էլ հայտարարեց, որ «Էրդողանը նման է իրենց բարեպաշտ սուլթան Աբդուլ Համիդ 2-րդին, որը շրջապատված էր սիոնիստներով, լիբերալներով, մասոններով ու նախանձ եվրոպացիներով, որոնք բոլորն էլ ձգտում էին վնասել նրան։ Էրդողանը բարեպաշտ Աբդուլ Համիդ 2-րդի ու օսմանների ռեինկերնացիան է»։
Էրդողանի մեկ այլ համակիր էլ հետևյալ տեսանկյունից համեմատեց Աբդուլ Համիդ 2-րդին ու Էրդողանին․ «Երբ Աբդուլ Համիդ 2-րդը եկավ իշխանության, մարդկանց շրջանում կային մեծ սպասումներ, որ նա կհռչակի Սահմանադրությունն ու կբացի խորհրդարանը։ 1876թ․ նա փաստացի հռչակեց օսմանյան առաջին Սահմանադրությունը և բացեց օսմանյան առաջին խորհրդարանը։ Նա ցանկանում էր միաժամանակ արդիականացնել պետությունն ու հասարակությունը։ Սակայն եվրոպական իմպերիալիզմը նրան չտվեց ո՛չ ժամանակ, ո՛չ ռեսուրս՝ նրա ծրագրային բարեփոխումների համար։ Նրանք բալկանյան էթնիկ խմբերին կոչ արեցին հրահրել գերտերությունների միջամտություն՝ կայսրությունից կտրելու համար Բալկանները և վերջակետ դնելու համար Բալկաններում մուսուլմանական ներկայությանը, ինչը և տեղի ունեցավ։ 1877-78թթ․ օսմանա-ռուսական պատերազմը դրեց կայսրության վերջի սկիզբը։ Այն կորցրեց իր գրեթե բոլոր տարածքները Բալկաններում։ Դա հանգեցրեց մարդկանց խոշորագույն արտաքսմանն ու զանգվածային սպանություններին, որոնց երբևէ ենթարկվել էին մուսուլմանները։ Այդ պատճառով էլ Աբդուլ Համիդ 2-րդը կասեցրեց Սահմանադրության գործունեությունը և փակեց խորհրդարանը։ Հանգամանքները նրան պարտադրեցին դառնալ այն, ինչը նա չէր ցանկանում՝ ավտորիտար առաջնորդ։ Էրդողանի քաղաքականությունն ու ճակատագիրը նույնպես փաստացի կանխորոշվեցին նրա վերահսկողությունից դուրս կատարվող իրադարձություններով»։
Այդպիսով, Էրդողանի նախագահության ժամանակ ԹՀ-ում վերակենդանացրեցին Աբդուլ Համիդ 2-րդի պաշտամունքը՝ որպես օսմանյան վերջին մեծ սուլթան։ Դա արվում էր առնվազն երկու նպատակով․ ա) ցույց տալու համար, թե Էրդողանը գտնվում է նմանատիպ իրավիճակում, «արտաքին ու ներքին թշնամիների հարձակումներից ու ոտնձգություններից պաշտպանում է իր երկիրը», և որ անհրաժեշտ է դասեր քաղել Աբդուլ Համիդ 2-րդի ժառանգությունից։ Այս համատեքստում Էրդողանին անվանում են անգամ «Աբդուլ Համիդ 3-րդ»։ բ) Աթաթուրքի դերը նսեմացնելու, նրան հակակշռելու համար։ Էրդողանը բարձր գնահատական է տվել Աբդուլ Համիդ 2-րդի բարեփոխումներին և հայտարարել է, որ հենց Աբդուլ Համիդ 2-րդի կողմից արտերկիր կրթության ուղարկված երիտասարդներն են հետագայում կազմել քեմալական (թուրքական կողմի համար՝ «ազգային-ազատագրական») շարժման հիմքը։
2018թ․ փետրվարի 10-ին Էրդողանն Աբդուլ Համիդ 2-րդի մահվան 100-ամյակի կապակցությամբ Աֆրինում իրականացվող «Ձիթենու ճյուղ» ռազմական գործողությունն արժևորեց նրա իսկ խոսքերով՝ «Աբդուլ Համիդ 2-րդը վերջին տիեզերական գահակալն է, սակայն ոմանք համառորեն փորձում են մեր երկրի պատմությունը սկսել 1923թ․-ից, ջանում են մեզ հեռացնել սեփական արմատներից ու հնամենի արժեքներից»։ Ուշագրավ էր, որ իր ելույթում Էրդողանը հիշատակեց նաև Քըսաքյուրեքին՝ հիշեցնելով, որ նա բանտում է հայտնվել Աբդուլ Համիդ 2-րդին գովաբանող իր աշխատությունների համար։
ԹՈՒՐԳՈՒԹ ՕԶԱԼ
Նեոօսմանիզմի քաղաքականություն վարելու տեսանկյունից Էրդողանին շատ են համեմատում Թ․ Օզալի հետ՝ կապված նրա հետ, որ նեոօսմանիզմի հայեցակարգն առաջին անգամ թուրքական իշխանության օրակարգում հայտնվեց հենց Թ․ Օզալի նախագահության ժամանակ (նեոօսմանիզմ տերմինն առաջին անգամ օգտագործել է բրիտանացի լրագրող Դևիդ Բաչարդը)։ ԽՍՀՄ-ի ու Հարավսլավիայի փլուզումը ԹՀ-ին հնարավորություն ընձեռեց նոր հարաբերություններ հաստատել նրանց տարածքներում առաջացած երկրների հետ և ամրապնդել դրանք։ «Սառը պատերազմի» ժամանակաշրջանի ավարտից և Հարավսլավիայի փլուզումից հետո ԹՀ-ն սկսեց նորովի նայել Բալկաններին և վերադառնալ տարածաշրջան։ Միևնույն ժամանակ Պարսից Ծոցի առաջին ճգնաժամը (1990-1991թթ․) ԹՀ-ին նման հնարավորություններ ընձեռեց Մերձավոր Արևելքում։ Մեկնաբանելով երկրի շուրջ տեղի ունեցող այդ իրադարձությունները՝ Թ․ Օզալը հայտարարեց, որ օսմանյան ժառանգությամբ ԹՀ-ն պետք է օգտվի ընձեռնված հնարավորություններից՝ ընդգծելով, որ «Ալլահը նման հնարավորություն ընձեռում է 400 տարին մեկ անգամ»։ Այստեղ Թ․ Օզալը, ըստ ամենայնի, հիշեցնում էր, որ 16-րդ դարի վերջին (այսինքն 400 տարի առաջ) ավարտվել է «օսմանյան ոսկեդարը», ինչից հետո սկսվել է կայսրության նահանջը և ակնարկում էր, որ 20-րդ դարի վերջին ի հայտ է եկել առաջ գնալու հրաշալի հնարավորություն։
Օզալի մերձավոր խորհրդականներից Հասան Ջելալ Գյուզելի խոսքերով՝ Օզալը շեշտը դնում էր օսմանյան ժառանգության վրա, քանի որ նա երբեք իրեն չէր զգում ինչպես տանն աշխարհիկ հասարակությունում, մի հանրապետությունում, որը մերժում է օսմանյան ժառանգությունն ու իսլամի դերը․ «Պահպանողական մուսուլման մտավորականների ու քաղաքական գործիչների համար Օսմանյան կայսրության հանդեպ կարոտը կարևոր տարանջատիչ գիծ էր 3 պատճառով․ 1) Նրանք ցանկանում էին ունենալ իրենց իսկ թուրքական իսլամը և կարծում էին, որ իսլամն ամենալավը հասկացել ու մեկնաբանել են «Ոսկե ժամանակաշրջանում» (1299-1683թթ․)։ Կարճ ասած՝ օսմանյան ժառանգությունն անհրաժեշտ է ԹՀ-ում իսլամը հասկանալու համար։ 2) Օզալն ու մի շարք մտավորականներ ցանկանում էին, որ ԹՀ-ը միանա եվրոպական ինստիտուտներին և կարծում էին, որ Եվրոպայի հետ ԹՀ-ի կապը պայմանավորված է Օսմանյան կայսրության ժառանգությամբ։ Կայսրությունը փաստացի նախ զարգացել ու աճել է Հարավ-Արևելյան Եվրոպայում։ 3) «Ոսկե ժամանակաշրջանի» կամ վեհության զգացողությունն «Անատոլիայի» բնակիչների, ինչպես նաև մտավորականների շրջանում մշտապես եղել է Օսմանյան կայսրության մաս»։
Ինքնության, քրդերի ու իսլամիստների մարտահրավերներին դիմակայելու համար Օզալն ընդունեց նեոօսմանիզմի գաղափարը՝ ընդգծելով բազմակարծության կարևորությունն ու ընդունելով իսլամի հասարակական դերը։ ԱՄՆ-ում ուսանած Օզալը դարձել էր ԱՄՆ-ի մեծ երկրպագու, համարում էր, որ ԱՄՆ-ը խոշոր հաջողությունների է հասել լիբերալիզմի շնորհիվ և անգամ պնդում էր, որ «ԱՄՆ-ն ու Օսմանյան կայսրությունը եղել են քաղաքականապես նման կառույցներ․ երկուսն էլ թույլ են տվել տարբեր մշակույթներ ու մարդկանց տվել են իրենց կրոնը դավանելու ազատություն, իրենց ազգությունն ու տնտեսական նախընտրությունները պահպանելու հնարավորություն»։
Էրդողանի նեոօսմանիզմը տարբերվում է Օզալի այս հայեցակարգից։ Օգտագործելով նեոօսմանիզմը՝ Օզալը ձգտում էր իսլամը դարձնել ավելի ժողովրդական՝ օսմանյան ժառանգության հենքով։ Մինչդեռ Էրդողանն ու նրա համակիրներն ավելի կապված են «Մուսուլման եղբայրների» հետ, նրանց չի հետաքրքրում տեղական իսլամը։ Ավելին, Էրդողանի պատկերացրած Օսմանյան կայսրությունը հենված է իսլամի գերակայության ճանաչման և հատկապես Աբդուլ Համիդ 2-րդի ավտորիտարիզմի վրա։ Օզալի համար օսմանյան անցյալը ճկուն էր, նա Օսմանյան կայսրությունը դիտարկում էր նաև որպես կոսմոպոլիտ բալկանյան միավորում, որում գոյություն են ունեցել կրոնական բոլոր խմբերը։
Օզալը քրդական հարցի լուծման համար առանցքային էր համարում տնտեսական զարգացումը և քրդաբնակ տարածաշրջանում թուրքական ազդեցության տարածումը։ Օզալն ընդգծում էր, որ տնտեսական բարեփոխումները ԹՀ-ը տարածաշրջանային գերտերության վերածելու ձգտման անքակտելի ասպեկտ են։ Օզալի համար ԹՀ-ի արտահանման-ներկրման հնարավորությունները շատ ավելի կարևոր էին նրա ռազմական ներուժից։ Նա հաճախ էր ընդգծում, որ ԹՀ-ը պետք է իր տեղը զբաղեցնի աշխարհի 15 խոշորագույն տնտեսությունն ունեցող երկրների թվում։ Այդ նպատակով Օզալը կանոնավորապես ընդգծում էր 3 փոխկապակցված ազատական նպատակ՝ ազատ մտածելակերպ, կրոնական ազատություն ու ձեռնարկատիրական ազատություն։
Օզալը հեղափոխական քայլեր ձեռնարկեց երկրի վերափոխման ուղղությամբ՝ օգտագործելով ԹՀ-ի պատմական, մշակութային ու աշխարհաքաղաքական ակտիվները՝ երկրի շուկան ու ողջ տարածաշրջանում ԹՀ-ի ազդեցությունն ընդլայնելու համար։ Օզալը ԵՄ-ին ԹՀ-ի անդամակցությունը կարևորում էր ժողովրդավարության կոնսոլիդացիայի ու ազատական տնտեսական կարգն ինստիտուցիոնալացնելու համար։ Եվ, այնուամենայնիվ, նա երբեք ԵՄ-ը չէր դիտարկում որպես քաղաքակրթություն և պնդում էր, որ ԹՀ-ը մուսուլմանական երկիր է և հետևաբար տարբերվում է Արևմուտքից։
Նա գտնում էր, որ թուրքը նա է, ով կրոնով մուսուլման է, իսկ ընդհանուր պատմությամբ, հիշողություններով՝ օսման։ Օզալի համար թուրքն այդ երկու ասպեկտների միացությունն է, որոնց նա հավելեց երրորդը․ տնտեսական հզորության միջոցով հզոր խաղացող դառնալու ցանկությունը։ Օզալը խզեց կապը քեմալականների հետ և ԹՀ-ի առաջին լիդերն էր, ով իսթեբիլիշմենթի կենտրոն բերեց նահանգային տրամադրություններն ու չթաքցրեց իր կրոնական համոզմունքները։ Քեմալականները կողմ էին Բալկաններում ու Կովկասում մուսուլմանների հետ տեղի ունեցածը ներելու ու մոռանալու պրակտիկային։ Մոռացության մատնելու այս քաղաքականությունն ուղղված էր ԹՀ-ում եվրոպական նոր ու աշխարհիկ ինքնության ձևավորմանը, սակայն Բուլղարիայից թուրքերի բռնագաղթը, Բոսնիայի ու Կոսովոյի պատերազմները հօդս ցնդեցրեցին այդ ամնեզիան։ Բացի այդ Բալկաններում մուսուլմանական նորանկախ երկրների ու Կենտրոնական Ասիայում թյուրքական նորանկախ պետությունների հայտնվելը նույնպես դեր խաղաց թուրքական ինքնության վերաիմաստավորման մեջ։ ԹՀ-ի ազգային ինքնության վրա, այնուամենայնիվ, ավելի մեծ ազդեցություն թողեցին նրա արևմտյան սահմանների իրադարձությունները, քան Կովկասում կամ Կենտրոնական Ասիայում տեղի ունեցածը։ Օզալի նեոլիբերալիզմից ամենամեծ օգուտ ստացած խումբը Ֆեթհուլլահ Գյուլենի շարժումն էր՝ նեոսուֆիական կրոնա-քաղաքական ցանցը։
ՖԵԹՀՈՒԼԼԱՀ ԳՅՈՒԼԵՆ
Քանի որ քեմալական արևմտականացման գործընթացը շեշտը դնում էր օսմանյան անցյալը մոռացության մատնելու վրա, այդ անցյալը որակում էր որպես երկրի խնդիրների սկզբնաղբյուր ու արդիականացման ճանապարհին ընկած խոչընդոտ, մուսուլման բազում մտավորականներ, որոնց թվում էր Սայիդ Նուրսին, Օսմանյան կայսրության պաշտպանությունը դիտարկում էին որպես իսլամի պաշտպանության մաս։ Ավելին, իր աշխատություններում Նուրսին, ով հիմնել էր «Նուր» շարժումը, օսմանյան սուլթաններին համարում էր «արդար տիրակալներ» և պնդում էր, որ Օսմանյան կայսրությունը 500 տարի գոյատևել է, քանի որ պահպանել է իսլամական սկզբունքները»։ Ժամանակի ընթացքում «Նուր» շարժումն սկսեց մեծ հեղինակություն ձեռք բերել, և նրա ամենաականավոր հետևորդներից մեկը դարձավ Ֆ․ Գյուլենը։ Վերջինս 1970-ականներին սկսեց և արդյունքում ձևավորեց ԹՀ-ի պատմության մեջ կրոնա-քաղաքական ամենահզոր շարժումը և նախ աջակցեց Թ․ Օզալին, ապա՝ ԱԶԿ-ին (21-րդ դարում ԱԶԿ-ն իշխանության եկավ Գյուլենի շարժման զգալի աջակցության պայմաններում)։
Գյուլենի շարժումը 1980-2016թթ․ (մինչև ռազմական հեղաշրջման վերջին փորձ) լիովին ներթափանցել էր ԹՀ-ի քաղաքական ու մշակութային կյանք։ ԹՀ-ի պատմության մեջ փաստացի որևէ խումբ չի եղել այդքան ազդեցիկ, որքան Գյուլենի շարժումը։ Հենց Թ․ Օզալն օրինականացրեց այդ շարժումը և աջակցեց հասարակության վերափոխման և Օսմանյան կայսրության պատմության հենքով ինքնության նոր զգացողության ստեղծման հարցում նրա դերին։ Այդպիսով, գյուլենական ցանցի տակ գտնվող հանրությունն իսլամական մյուս խմբերից տարբերվում էր օսմանյան հզորության վերաբերյալ հիշողության, թուրք-իսլամական ազգայնականության, ազատ շուկայի ու ժամանակակից կրթության ընդգծմամբ։ Գյուլենն օսմանյան ժառանգության ու շուկայատնտեսության տրամաբանության վրա հենված «նոր» ազգային իսլամի ստեղծման ջատագով էր։
Կրոնական ու ազգային համայնքների մասին Գյուլենի պատկերացումները միասնական են։ Իր աշխատություններում ու հարցազրույցներում նա տարանջատում է համայնքը (պատմականորեն գիտակցված խումբ, որը հիմնված է համերաշխության վրա) ու հասարակությունը (շահերի վրա հենված ասոցիացիա) և իսլամն ու ընդհանուր պատմությունը դիտարկում որպես համայնքի երկու հիմնական բաղադրիչ։ Գյուլենի համայնքը հավատացյալների միություն է, որոնք կիսում են կրոնի մեկ և միաժամանակ տիեզերական մեկնաբանությունը և միավորված են պատմական հիշողության շնորհիվ։ Համայնքի վերջնական կապող ուժը բարեպաշտությունը, կրոնապես ձևավորված զգացմունքները և պատմական հիշողություններն են։ Անձնազոհությունը կամ պետությանը ծառայելը հենք են ապահովում թուրքական մուսուլմանական համայնքի գոյատևման համար։ Ակնկալվում է, որ մարդիկ իրենց կրոնին ու պետությանը ծառայելիս զոհողությունների կգնան հանուն կոլեկտիվի։ Գյուլենի համայնքային հայեցակարգը կլանում է թուրք ազգը, քանի որ ըստ Գյուլենի՝ թուրքերը պետք է ծառայեն իսլամին ու ղեկավարեն իրենց տարածաշրջանը։ Գյուլենի պատկերացմամբ՝ պետությունը կրոնական ու ազգային համայնքների միջև հիրավի վերածվում է կամրջի և այդ նպատակների իրագործման գործիքի։
Գյուլենը վաղուց էր ձգտում վերականգնել թուրք-մուսուլմանական ազգը, որը կվերհիշի իր անցյալը և չի մոռանա այն։ Գյուլենն առաջին հերթին թուրք-օսմանյան ազգայնական է։ Գյուլենի բնորոշմամբ՝ թուրքը ԹՀ-ում ապրող մուսուլմանն է, ով օսմանյան ժառանգությունը համարում է իրենը, թուրք լինելու պարտադիր պայմանը մուսուլման լինելն է։ Գյուլենի համար իսլամն ազգային ինքնության ու բարյացակամության հիմնական չափանիշն է։ Գյուլենի շարժումը սեփական մասնավոր դպրոցների տված կրթության շնորհիվ մեծ ազդեցություն է ունեցել ողջ ԹՀ-ում ու արտերկրում։ Այդպիսով, կրթությունը կենտրոնական դեր խաղաց օսմանյան ավանդույթների ըմբռնմամբ կոնտրէլիտայի կամ «ոսկե սերնդի» կերտման մեջ՝ լուծելու համար պատմական օտարման հարցը։ Այս հարցում Գյուլենի շարժումը զգալիորեն հենվեց «անատոլական» նոր առևտրական դասի (esnaf) վրա, որպեսզի վերջինս աջակցի իր տեսլականին՝ կապված ԹՀ-ի և ընդհանրապես մուսուլմանական աշխարհի կրթական տրանսֆորմացիայի հետ (գյուղական տեղանքներում ցածր խավի ուսանողներին հատկացվեցին թոշակներ ու հանրակացարաններ)։
Գյուլենի համար հիմնական բացասական վերաբերմունքը, որը դիտարկվում էր որպես զարգացման ճանապարհին ընկած խոչընդոտ, թուրք հասարակությունում առկա «պարտվողականությունն» ու «ինքնավստահության բացակայությունը»։ Թեև Գյուլենը չի դիտարկում ԹՀ-ում պարտվողական տրամադրությունների պատճառները, նա մոբիլիզացնում է Օսմանյան պետության դասական ժամանակաշրջանի նոստալգիկ զգացողությունները՝ վերահսկելու համար «անատոլական» զանգվածներին, որոնք տենչում էին վերականգնել իրենց ուժը։ Գյուլենի համար Օսմանյան կայսրության պատմությունը ոչ միայն իսլամի մեծ ուղերձ է, այլև ուժերի ստուգատես ու նրա ունիվերսալ սկզբունքների պատմական դրսևորում։ Նրա գլխավոր նպատակը վերացական գաղափարները կոնկրետ պրակտիկայի, ինստիտուտների ու առօրյա կյանքի, այսինքն՝ իսլամիեթի (մուսուլմանա-օսմանյան քաղաքակրթություն) վերածելն է։ Այդպիսով, Գյուլենի համար Օսմանյան կայսրության ուսումնասիրությունը կոնկրետ ժամանակաշրջանում ու տիրույթում իսլամական գաղափարների կիրառման ուսումնասիրումն է։ Իրականում իսլամիեթը չի կարող բացատրվել բացառապես Ղուրանի օգնությամբ, այն պահանջում է ժամանակի ընթացքում պատմական կոնկրետ պրակտիկայի ու ինստիտուտների ըմբռնում։
Մինչև 1990-ականների վերջը Գյուլենական ու «Ազգային տեսակետ» շարժումները ներկայացնում էին իրար գրեթե հակընդդեմ ուղղություններ։ Մինչ Գյուլենը կենտրոնացած էր դավանական ծառայությունների, իսլամական կրոնի վերաբերյալ ամսագրերի ու գրքերի տպագրության, ուսանողական հանրակացարանների բացման ու բիզնես աշխարհին այս ամենը հովանավորելու գործում միավորելու հարցերի վրա, «Ազգային տեսակետ» շարժումը ներկայացնում էր ԹՀ-ում քաղաքական իսլամիզմը՝ հիմնելով իսլամիստական քաղաքական կուսակցություններ։ Մինչդեռ Գյուլենական շարժումը խուսափում էր կուսակցական քաղաքականությունից՝ պնդելով, որ ամենակարևոր նախագիծը կլինի դաստիարակել երիտասարդությանն ու ստեղծել «ոսկե սերունդ»։ Մասնավորապես, դա կրթության ու չափավոր իսլամի միջոցով հասարակության փոփոխությունն է։
1990-ականներին իսլամի ազատական մեկնաբանումն ու կրթությանն աջակցելու վրա շեշտը դնելը Գյուլենին վերածեց մի ֆիգուրի, որը հանրաճանաչ էր ոչ միայն ԹՀ-ի մտավորականության շրջանում, այլև արևմտյան երկրներում։ Նա կազմակերպեց միջկրոնական երկխոսություն՝ հանդիպումներ ունենալով Հռոմի պապ Հովհաննես Պողոս 2-րդի, Հունաց պատրիարք Բարդուղեմիոսի, Իսրայելի գլխավոր ռաբբի Էլիյահու Բաքշի-Դորոնի և կրոնական այլ գործիչների հետ։ Գյուլենն այդպիսով ԹՀ-ի իսլամական գործիչներից ամենաբացն էր երկխոսության համար։ Նրա այլընտրանքը ԲԿ նախագահ Ն․ Էրբաքանն էր, ով ոչ թե աստվածաբան էր, այլ հավակնոտ քաղաքական գործիչ, որը ձգտում էր իսլամն օգտագործել որպես լիարժեք քաղաքական զենք։ Հենց սրանում (իսլամի ընկալման տարբերության մեջ) էր կայանում իսլամի երկու «կապիտանների» միջև գաղափարական կոնֆլիկտի էությունը։ Էրբաքանի աշակերտն էլ Էրդողանն էր։
Էրդողանը նախ սկսեց ճանապարհ անցնել Էրբաքանի հետ, ապա վերջինիս տապալումից հետո լքեց նրան և արդեն Գյուլենի օգնությամբ ԹՀ-ում եկավ իշխանության (Էրդողանի ԱԶԿ-ն ուներ չափավոր իսլամական կողմնորոշում, ինչպես և Գյուլենի շարժումը)։ Ամեն դեպքում մինչև 2007թ․ Գյուլենական շարժումը բացահայտորեն չի սատարել քաղաքական որևէ կուսակցության։ Շարժումը 1990-ականների սկզբներին մոտ հարաբերությունների մեջ էր Թ․ Օզալի հետ, իսկ 1990-ականների վերջերին՝ Բ․ Էջևիթի։ Սակայն միայն 2007թ․ հուլիսի 22-ի խորհրդարանական ընտրություններում բացահայտորեն սատարեց ԱԶԿ-ին՝ նպաստելով նրա տպավորիչ (մոտ 47%) հաղթանակին և ԹՀ նախագահի պաշտոնում ԱԶԿ-ի թեկնածու Ա․ Գյուլի ընտրվելուն։
Տվյալ ժամանակ թուրքական իշխանությունների վրա Գյուլենի ազդեցության աստիճանն ընդգծելու համար, հարկավոր է մեջբերել սկանդալային WikiLeaks կայքի գրառումներից մեկը, ըստ որի՝ ԹՀ-ում ԱՄՆ նախկին դեսպան Ջեյքս Ջեֆրին 2009թ. ամերիկյան ղեկավարությանը հղած հեռագրում գրել է, որ Գյուլենի գլխավորած շարժումը փաստացի վերահսկում է ԹՀ-ի կառավարությանը՝ ընդգծելով, որ ԹՀ-ի նախագահ Աբդուլլահ Գյուլն ու վարչապետ Ռ․ Թ․ Էրդողանը, ըստ էության, «Գյուլենի տիկնիկներն» են։
ՆԵՋՄԵԹԹԻՆ ԷՐԲԱՔԱՆ
Ն. Էրբաքանը համարվում է ԹՀ-ում քաղաքական իսլամի հիմնադիրը և Էրդողանի քաղաքական դաստիարակը։ 1969թ․ Էրբաքանը հրապարակում է «Ազգային տեսակետ» իսլամամետ մանիֆեստը և այդ գաղափարախոսության հիման վրա ստեղծում մի շարք քաղաքական կուսակցություններ, այդ թվում նաև ԱՓԿ-ը, որոնց մեծ մասը հետագայում արգելվել է հակաաշխարհիկ իսլամիզմի մեղադրանքով։ 1970-ականներին 3 անգամ դարձել է ԹՀ-ի փոխվարչապետ, իսկ 1996թ․ դառնում է ԹՀ-ի վարչապետ՝ դառնալով այդ պաշտոնը զբաղեցրած առաջին իսլամամետ քաղաքական գործիչը։ Եվ զարմանալի չէր, որ արտաքին քաղաքական ոլորտում Էրբաքանը որդեգրեց մուսուլմանական մյուս երկրների հետ մերձենալու կուրս՝ ի հակակշիռ ավելի վաղ գերակայած քաղաքականության, որը միտված էր ԱՄՆ-ի հետ ռազմավարական գործընկերության զարգացմանը, և նախաձեռնեց «Իսլամական ութնյակի» ստեղծումը, որն առավելապես հայտնի է որպես «Զարգացող ութնյակ»՝ Developing Eight (D-8)։
Հիմնելով «Ազգային տեսակետը»՝ Էրբաքանն ամենևին չէր աջակցում իսլամական պետության ստեղծման գաղափարը, նա երբեք քննության չի առել շարիաթը որպես պետական օրենք ընդունելու հարցը։ Էրբաքանի համար իսլամի սոցիալական դերը ոչ թե սոցիալական համախմբվածության գործիք լինելու մեջ է, այլ ավելի շուտ նոր հասարակություն ձևավորելու պլանի մեջ։ «Ազգային տեսակետի» գաղափարական ու պրակտիկ աղբյուրներն էին օսմանների ընդունած ու կիրառած տեսքով իսլամը, ինչպես նաև Օսմանյան կայսրության իրական կամ երևակայական հզորությունը։ «Ազգային տեսակետի» ստեղծմամբ՝ օսմանյան անցյալն իսլամականացվեց, Էրբաքանը մշտապես պնդում էր, որ «Ազգային տեսակետի» ստեղծման հարցում ոգեշնչվել է Ստամբուլի նվաճող Մեհմեթ Ֆաթիհ 2-րդ սուլթանից (15-րդ դար) և Աբդուլ Համիդ 2-րդից։
«Ազգային տեսակետը» վերածվեց իդեալական կրոնա-քաղաքական համակարգի, որի վերականգնման համար թուրքերը դեռ պետք է պայքարեին։ Էրբաքանն իրեն համարում էր լիդեր՝ սուլթան/խալիֆի նման, և պահանջում էր կատարյալ հնազանդություն՝ օսմանյան անցյալի վրա հենված իր իդեալականացրած քաղաքական համակարգի իրագործման համար։ Էրբաքանը, հստակեցնելով իր «Ազգային տեսակետի» նպատակներն ու նշանակությունը, հայտարարել էր․ «Յուրաքանչյուր ոք, ով չի զգում, որ մենք վերելք ապրեցինք Մանազկերտում, որ մենք սուր էինք Կոսովոյի պատերազմում, որ մենք զինվոր էինք, որը գրավում էր Ստամբուլը, որ մենք Ֆաթիհ Երկրորդն էինք, որն իր ձիով սլանում էր դեպի ծով, որ մենք Սուլեյման 1-ինն ենք, ով իր բանակներն ուղարկում էր Եվրոպա, չի կարող հասկանալ, թե ինչ է ԱՓԿ-ը» (21-րդ դարում Էրդողանը բազմիցս կարևորել է 2053թ․ և 2071թ․՝ Կոստանդնուպոլսի գրավման 600-ամյակը և Մանազկերտի ճակատամարտում տարած հաղթանակի 1000-ամյակը)։
1977թ․ ընտրարշավի ժամանակ Էրբաքանը Ստամբուլի բնակիչներին հիշեցրեց, որ «նրանք Օսմանյան կայսրության թոռներն են»։ Նա ընդգծում էր, որ «իրենք հաղթել են Մանազկերտի ու Կոսովոյի ճակատամարտերում, նվաճել են Ստամբուլը ոչ թե իրենց բանակի ուժի, այլ իրենց հավատի ուժի շնորհիվ»։ Էրբաքանն ու համակիրները պնդում էին ազգային ինքնագնահատականի իսլամականացումը՝ ընդգծելով թուրքական ինքնության օսմանյան արմատները։ Նրանք ԹՀ-ի դժբախտությունների, տարածաշրջանում նրա կարգավիճակի անկման պատճառ էին համարում երկրի «իմիտացիոն արևմտականացումը»։ Էրբաքանը մշտապես պնդում էր, որ պետությունը պետք է հետևի ԹՀ-ի բնակչության պահպանողական հատվածի ցանկություններին ու ձգտումներին։ Նա քննադատում էր քեմալական էլիտային՝ երկրի օսմանյան անցյալը մերժելու ու գերտերություն դառնալու ձգտում չունենալու համար, պնդում էր, որ ԹՀ-ը հարգված երկիր կարող է դառնալ միայն այն դեպքում, եթե հետևի օսմանյան ու իսլամական ավանդույթներին և դադարեցնի նմանակել Արևմուտքին։ Կարևորելով ԹՀ-ի օսմանյան անցյալը՝ Էրբաքանը մարտահրավեր էր նետում Եվրոպայի հանդեպ թուրքերի ոչ լիարժեքության զգացողությանը, ինչպես նաև ընդգծում էր եվրոպական մյուս երկրներից ԹՀ-ի տարբեր լինելը։
Օսմանյան կայսրության հպարտության վերականգնման ուղղությամբ Էրբաքանի ամենակարևոր փորձը եղավ աքընջըների երիտասարդական շարժում հիմնելը, որոնք ունեին իրենց ամառային ճամբարներն ու մարզական կենտրոնները։ Էրբաքանն «Ազգային տեսակետի» երիտասարդական շարժումն անվանեց աքընջըներ, այսինքն՝ սկաուտական ստորաբաժանում։ Աքընջըներն Օսմանյան կայսրության հեծյալ զինվորներ էին, որոնք ռեյդեր էին իրականացնում Օսմանյան կայսրության սահմաններին, ճանապարհ էին հարթում օսմանյան ռազմական կանոնավոր նվաճումների համար (ուշագրավ է, որ 2021թ․ ԹՀ֊ում սկսվելու է «Աքընջը» նորագույն ԱԹՍ-ի զանգվածային արտադրությունը, որը, թերևս, կոչված է ճանապարհ հարթել Էրդողանի «Նոր Թուրքիայի» ռազմական կանոնավոր նվաճումների համար)։ Աքընջըները (պիոներները) փաստացի կարևոր դեր էին խաղում երիտասարդների մոբիլիզացման գործընթացում, որոնցից մեկն էլ դարձավ Էրդողանը։
Էրբաքանը նաև կարևորում էր ԹՀ-ի պատմական կարգավիճակի պահպանումը՝ որպես եվրոպական ու մերձավորարևելյան պետություն ու տարածաշրջանային հեգեմոն երկիր։ Նա ԹՀ-ը համարում էր Օսմանյան կայսրության իրավահաջորդ պետություն՝ իր պարտականություններով ու հեղինակությամբ հանդերձ։ Ընդգծենք, որ ԹՀ-ը շարունակել է օսմանյան պարտքը վճարել մինչև 1954թ․, որով նույնպես բացատրվում է իր գոյության առաջին տասնամյակներում ԹՀ-ի աղքատ երկիր լինելը։ Թուրքական պաշտոնական տվյալներով՝ ԹՀ-ը 1923-1938թթ․ վճարել է տվյալ ժամանակվա հաշվարկներով 320 միլիոն $-ի պարտք։
Էրբաքանը մշտապես ընդգծում էր իր սոցիալական ինքնությունը որպես մուսուլման ու խոստովանում էր, որ պետական ինքնությունը, ի տարբերություն օսմանյան անցյալի, տարբերվում է սոցիալական ինքնությունից։ Պետական ու սոցիալական ինքնությունների միջև ընկած այդ տարբերությունն առանցքային կարևորություն ուներ Էրբաքանի քաղաքական պայքարի համար։ Նրա նպատակն էր պետական ինքնությունը համապատասխանեցնել սոցիալական ինքնությանը։ Եթե Մենդերեսի ու Դեմիրելի համար իսլամի դերը սահմանափակվում էր միայն սոցիալական համախմբվածության համար գործիք ծառայելով, ապա Էրբաքանի համար իսլամը կենսական կարևորություն ունի ոչ միայն սոցիալական այդ կապի ստեղծման, այլև՝ ԹՀ-ում նոր սոցիալական կառուցակարգ ձևավորելու պլանի համար, ինչը շատ ավելի կարևոր էր։ 1973-2002թթ․ ԹՀ-ում փաստացի հանդիսացել են թուրքական ազգային ինքնության համար ներքին ճակատամարտի ժամանակաշրջան։
Էրբաքանը ցանկանում էր, որ հասարակական և կրոնական արժեքները կառավարվեն պետական քաղաքականությամբ։ Նա գնահատում էր պետության դերը հասարակության բարոյական կյանքը պաշտպանելու ու ուղղորդելու հարցում, մինչդեռ Օզալը տվյալ հարցում շեշտը դնում էր շուկայի ու քաղաքացիական հասարակության եկամուտների ու ծախսերի հաշվարկների վրա։ Էրբաքանի կողմից Օսմանյան պետության ընկալումը մեծապես հենված էր կայսերական նոստալգիայի ու կրոնական նացիոնալիզմի ռոմանտիկացված իդեալների վրա։ Ի տարբերություն Օզալի՝ Էրբաքանին ավելի քիչ էր հետաքրքրում տնտեսությունն ու ավելի շատ հետաքրքրում էր պատմական ու կրոնական ինքնությունը։ Նա ԹՀ-ի շահերը հստակեցնում էր ինքնության պահանջների և ոչ թե եկամուտների ու ծախսերի հաշվարկների տեսանկյունից։ Էրբաքանը տարված էր պատմական ինքնության վերստեղծմամբ ԹՀ-ի մեծությունը վերականգնելով, ցանկանում էր գոյություն ունեցող միջազգային համակարգի շրջանակներում ԹՀ-ը դարձնել մուսուլմանական գերտերություն։ Նա մերժում էր ԹՀ-ում արևմտականացման բարեփոխումները՝ դրանք համարելով «որպես մարմինն իր օսմանյան ու իսլամական ոգուց օտարելու ու անջատելու գործընթաց»։ Էրբաքանը մերժում էր ԹՀ-ի եվրոպական կողմնորոշումը ու պնդում էր նրա իսլամական ընտրությունը, որը թելադրված էր օսմանյան մեծությամբ։ Էրբաքանի գլխավոր խնդիրն այն էր, որ նա տարածաշրջանը նայում էր օսմանյան վարդագույն լինզաների և ոչ թե հետօսմանյան տիրույթում ստեղծված ազգային պետությունների իրականության միջոցով։
1990-ականներին Բալկանների հայտնի իրադարձություններն Էրբաքանի հիմնած «Բարօրություն» կուսակցության (ԲԿ, Refah Partisi – RP) առջև նոր հնարավորություն բացեցին՝ տարբերվելու համար մյուս ուժերից․ ԲԿ-ը Բոսնիայի դեպքերի կապակցությամբ հայտարարեց ջիհադ, Բոսնիայի անկախության համար պատերազմի համար միջոցներ հավաքելով՝ սկսեց մոբիլիզացնել ԹՀ-ի ու Եվրոպայի թուրքերին և այդպիսով ամրապնդել սեփական դիրքերը։ ԲԿ-ը հայտարարում էր, թե «Եվրոպան վճռականորեն ձգտում էր ձերբազատվել մուսուլմանական տարրից»։ Բալկանների մուսուլմանական համայնքներին առնչվող այդ դեպքերը թուրքերի շրջանում վատ հիշողություններ առաջացրեցին Օսմանյան կայսրության անկման ժամանակաշրջանում Բալկանների մուսուլմանական համայնքներին առնչված դեպքերի մասով։ Բոսնիայի պատերազմն այդպիսով զգալիորեն նպաստեց ԲԿ-ի ազդեցության ընդլայնմանը և 1994թ․ ՏԻՄ և 1995թ․ խորհրդարանական ընտրություններում ԲԿ-ի հաղթելուն, ինչը հոգեբանական բեկում առաջացրեց ԹՀ-ի պատմությունում (1995թ․ ընտրություններում ԲԿ-ի կողմից քվեների ավելի քան 21%-ը և 158 մանդատով խորհրդարանում առաջին տեղ զբաղեցնելը դարձավ «Ազգային տեսակետի» պատմության մեջ ամենամեծ հաջողությունը)։ Եվ պատահական չէ, որ տվյալ ժամանակվա թերթերում հայտնվեցին հետևյալ խորագրերով նյութեր․ «Այլ Թուրքիան է հաղթում ընտրություններում», «Սև թուրքերն ընդդեմ սպիտակ թուրքերի» կամ «(Մեհմեթ) Ֆաթիհը հաղթեց Հարբիեին (զինվորականներին)»։
ՏԻՄ ընտրությունների արդյունքներով՝ ԲԿ-ի անդամ Էրդողանը դարձավ Ստամբուլի քաղաքապետ (1994-1998թթ․), որը ժամանակին Օսմանյան կայսրության մայրաքաղաքն ու սուլթանների տունն էր։ Դեռևս ընտրարշավի ժամանակ Էրդողանի Ստամբուլի բնակիչներին հայտարարել էր․ «Դուք և մենք, կանգնելով ուղիղ Սուլթանահմեթի (մզկիթի) դիմաց գտնվող տխրահռչակ Սուրբ Սոֆիայի տաճարի առջև, կհասնենք հաջողության՝ Ստամբուլի երկրորդ նվաճմանը։ Մարտի 27-ը (ՏԻՄ ընտրությունների օր) դառնալու է դարաշրջանի փակման և նոր դարաշրջանի բացման օր» (Էրդողանը Սուրբ Սոֆիայի տաճարը մզկիթի վերածեց 2020թ․)։ ՏԻՄ ընտրություններում հաղթելու կապակցությամբ էլ Էրբաքանը դիմեց մուսուլմաններին․ «Երկրորդ անգամ Ստամբուլի նվաճմամբ մենք սկսում ենք մեր սրբազան երթը։ Դուք սուլթան Ֆաթիհի թոռներն եք»։
1994-1995թթ․ ընտրությունների արդյունքները վկայեցին, որ հասարակությունը մեծապես բաժանված է երկու մասի՝ աշխարհիկ ու իսլամիստական կողմնորոշումների։ ԲԿ-ի հաջողության հիմնական պատճառներից մեկն էլ ԹՀ-ի «բաց դռների» քաղաքականության արդյունքում տնտեսության գրանցած աճն էր։ 1980-ականների վերջերին ու 1990-ականներին Օզալի վարած «Ազատ շուկայի» քաղաքականությունը վճռական աջակցություն ստացավ նահանգային մանր գործարարների ու խոշոր քաղաքների մանր բուրժուազիայի կողմից, որը բաղկացած էր առևտրականներից, կապալառուներից, ռեստորանատերերից ու հարաբերական մանր արդյունաբերողներից։ Տվյալ հատվածը չէր ցանկանում տնտեսության մեջ պետական միջամտություն՝ հօգուտ խոշոր արդյունաբերողների, որոնք ավանդաբար կապված էին հանրապետական (քեմալական) քաղաքական էլիտայի հետ։ Արդյունքում նրանց աջակցությունը դարձավ տնտեսական ազատականության շարունակման հիմնական խթան։ Այդ հատվածը համարում էր, որ օսմանյան, իսլամական խորհրդանիշներն ու էթիկան, ինչպես նաև ազատ ձեռնարկատիրության արժեքները լավագույն զենքն են հասարակական կարծիքը պետության ու խոշոր արդյունաբերողների դեմ գրգռելու համար։ Փոքր ու միջին ընկերությունները տնտեսական այդ աճից պետք է ստանային ավելի մեծ օգուտներ, և նրանք 1990թ․ ձևավորեցին Անկախ արդյունաբերողների ու գործարարների ասոցիացիա (MÜSIAD; Müstakil Sanayici ve İşadamları Derneği)՝ իսլամական կապիտալիստների ասոցիացիա, որը նրանց կպաշտպաներ խոշոր բիզնեսից ու իշխող շրջանակների հետ նրա կապերից։ Առաջացող «անատոլական» բուրժուազիայի գաղափարախոսությունը, լինելով սոցիալ-իսլամական, ազատական տնտեսությունն էր։
1994-1995թթ․ ՏԻՄ և խորհրդարանական ընտրությունների արդյունքները շրջադարձային էին պետության ու հասարակության իսլամականացման գործընթացում։ ԲԿ-ի հաջողությունները հարկադրեցին ստեղծել կոալիցիոն կառավարություն և երկիրը քեմալական ուղուց մղել դեպի «Նոր Թուրքիայի» զարգացում։ 1996թ․ հունիսի 28-ին Էրբաքանը, ում քաղաքական փիլիսոփայությունը հենված էր իսլամի վրա ու ոգեշնչված էր կառավարման օսմանյան մոդելից, դարձավ ԹՀ-ի վարչապետ։ Դա հոգեբանական բավական կարևոր իրադարձություն էր տարբեր խմբերի համար։ Պահպանողական մուսուլմանների համար դա նշանակում էր հասարակական դիրքից բացառվելու ավարտ ու պետության կողմից սեփական ինքնության ճանաչում։ Քեմալական բլոկի համար, որը մինչ այդ կառավարում էր տնտեսական ռեսուրսները, դա ամենամռայլ և վախերի ժամանակաշրջանն էր։ Հենց այդ բլոկը սկսեց կառավարության դեմ մոբիլիզացնել բնակչության աշխարհիկ հատվածը, և այդ վախը վերջնական արդյունքում հանգեցրեց 1997թ․ թավշյա հեղաշրջման։
Այդպիսով, ԲԿ-ը գալիս էր հիմնելու «Նոր Թուրքիա», սակայն 1997թ․ ռազմական միջամտությունը կանխեց դա (և, այնուամենայնիվ, դրանից հետո նույնպես օսմանյան արվեստի, պատմության ու սովորույթների հանդեպ հետաքրքրությունն աճեց մի շարք կոնֆերանսների շնորհիվ, որոնք նվիրված էին Օսմանյան պետության ձևավորման (1299թ․) 700-ամյակին)։ Նշենք նաև, որ ժամանակ առ ժամանակ «Ազգային տեսակետն» ընդունում էր կատաղի հակասեմական տոն։ Էրբաքանը հայտարարում էր․ «Թեև անկախության համար թուրքական պատերազմը փոխեց նրանց (հրեաների) պլանները, այնուամենայնիվ, 1923թ․ Լոզանի պայմանագիրը կնքվեց՝ ստեղծելու համար այնպիսի պետություն, որում թուրքերը կօտարվեն իրենց կրոնից, ու նրանց բոլոր ինստիտուտները կնվաճվեն համաշխարհային սիոնիզմի կողմից։ Ապա ԹՀ-ի կոլաբորացիոնիստները փորձեցին միանալ ԵՄ-ին, որպեսզի ԹՀ-ը հեռացնեն իրենց իսկ ինքնությունից։ Յուրաքանչյուր ուժ, որին դիմակայում է ԹՀ-ը, ղեկավարվում է համաշխարհային իմպերիալիզմի կողմից, որը և միտված է ոչնչացնելու ԹՀ-ը՝ որպես պետություն, ազգ ու հասարակություն։ ԹՀ-ի փրկությունը պետք է հենված լինի ավանդույթների ու գաղափարների (այսինքն իսլամի) վրա, որոնք նախորդ դարերում թուրքերին դարձրել են մեծ ազգ։ ԹՀ-ը վերստին կարող է դառնալ գերտերություն՝ վերադառնալով օսմանյան փառքին, եթե հեռանա Արևմուտքից ու հրեաներից՝ երկու հակառակորդներից, որոնք մշտապես ինտրիգներ են ստեղծում ԹՀ-ն ապակայունացնելու նպատակով»։
Էրբաքանի այս հայացքները մեծ ներգործություն են ունեցել Էրդողանի վրա։ Էրբաքանն այնքան սիրված էր Էրդողանի կողմից, որ վերջինս իր առաջնեկին անվանեց Նեջմեթթին Բիլալ՝ ի պատիվ իր քաղաքական կուռքի։ Երիտասարդ տարիքում Էրդողանը, ինչպես նաև ԱՓԿ-ի և հետագայում ԱԶԿ-ի մի շարք բարձրաստիճան քաղաքական գործիչներ հաճախում էին Ստամբուլի պահպանողական Ֆաթիհ թաղամասում գտնվող Իսքենդերփաշայի մզկիթ, որի իմամը սուֆի շեյխ Մեհմեթ Զահիդ Քոթքուն էր։ Հենց այստեղ Էրդողանն ու մյուսները կատարելագործեցին ԹՀ-ի հասարակության ու պետության իր այլընտրանքային տեսլականը։ Էրդողանին հասկանալու համար անհրաժեշտ է գիտակցնել այն մտավոր համապարփակ ազդեցությունը, որը նրա վրա ունեցել են նախորդները՝ այդ թվում նաև Էրբաքանն ու Քոթքուն։
Էրդողանն «Ազգային տեսակետի» հետևորդ դարձավ դեռևս դեռահաս տարիքում, երբ ստամբուլյան իմամ-հաթիբի ավագ դպրոցում սովորելիս միացավ MTTB-ին ու Իսքենդերփաշայի օթյակում մասնակցեց Քոթքուի հանդիպումներին։ 1970-ականների վերջերին ինչպես ԱՓԿ-ը, այնպես էլ MTTB-ը հեռու էին մնում փողոցային կատաղի բախումների քաղաքականությունից, սակայն միևնույն ժամանակ նրանք որդեգրել էին ընդգծված հակակոմունիստական դիրքորոշում։ Տվյալ միջավայրում մեծացած Էրդողանը հետագայում դառնում է իմամ-հաթիբի իր դպրոցում MTTB-ի մասնաճյուղի ղեկավար, ապա այնտեղից միանում է ԱՓԿ-ի երիտասարդական թևին։ 1976թ․՝ իմամ-հաթիբի դպրոցն ավարտելուց 3 տարի անց, Էրդողանն ընտրվեց Ստամբուլի Բեյօղլու շրջանում ԱՓԿ-ի երիտասարդական մասնաճյուղի ղեկավար, որի մեջ մտնում էր Քասըմփաշան։ Մեկ տարի անց նա դառնում է Ստամբուլում ԱՓԿ-ի ողջ երիտասարդական թևի ղեկավար։ Էրդողանն այդպիսով դառնում է պաշարված շարժման առաջնորդ, որին սպառնում էին թե՛ աջ ազգայնականները, թե՛ ձախերը, որոնք MTTB-ն ընկալում էին որպես մրցակից։
1980թ․ ապրիլին, երբ մի քանի օրվա ընթացքում սպանվեց 4 երիտասարդ իսլամիստ ակտիվիստ, Էրդողանն ու նրա 400 հետևորդները դուրս եկան փողոց, որպեսզի խաղաղ բողոքի ակցիա անեն իրենց շարժման վրա հարձակումների դեմ։ Առաջնորդվելով ներքին կանոնակարգով՝ իսլամիստները դիմադրություն չէին ցուցաբերում, երբ գործին միջամտում էին ոստիկանները, մինչդեռ ձախերը հաճախ էին դիմում այդ քայլին։ Իսլամիստները փոխարենը նման պայմաններում կատարում էին իրենց ծիսական աղոթքները։ Էրդողանն ու նրա մի շարք ընկերներ կալանավորվեցին ցույցերի ժամանակ, սակայն երկար ժամանակ չմնացին անազատության մեջ։
1960-ականներից թուրք աջ ծայրահեղականները սովորում էին կոմանդոս ստորաբաժանումների գյուղական ճամբարներում, որպեսզի փողոցներում կռվեին ձախերի դեմ, իսկ թուրք ձախ զինյալները նման պատրաստություն անցնում էին Սիրիայի ու Լիբանանի պարտիզանական ճամբարներում, ուր ԽՍՀՄ-ի ֆինանսավորմամբ ռազմական ուսուցում էին անցնում պաղեստինյան մարքսիստական խմբերը։ Այնտեղից նրանք վերադառնում էին իրենց ունակություններին վստահ, որ բռնությունն օգտագործելու են որպես քաղաքական գործիք։ ԹՀ-ում իսլամիստները, ընդհակառակը, նման ռազմանականացված ուժերի չէին տիրապետում մինչև 1978թ․, երբ ԱՓԿ-ն իր երիտասարդական բաժանմունքներին կոչ արեց ուժ կուտակել՝ դիմակայելու համար թե՛ աջ, թե՛ ձախ ուժերի բռնի հարձակումներին։
Սակայն, երբ այդ նախագիծն արդեն հասունացել էր, ըստ որի՝ ձևավորվում էր ԱՓԿ-ի աշխարհազորը՝ «Աքընջըները» (1683թ․ Վիեննայի դարպասները գրոհած օսմանյան ավանգարդ), 1980թ․ սեպտեմբերին զինվորականներն իրականացրեցին ռազմական հեղաշրջում։ Դրանից հետո զինվորականները փաստացի կործանարար հարված հասցրեցին ձախ ուժերին և իրենց խիստ վերահսկողության տակ առան աջ ծայրահեղականներին։ Գեներալները նաև իրենց իրավունք վերապահեցին ստուգման ենթարկել ԹՀ-ի քաղաքական կուսակցությունները։ Ռազմական հեղաշրջումից 3 տարի անց՝ 1983թ․ անցկացվելիք խորհրդարանական առաջին ընտրություններին մասնակցելու հայտ ներկայացրած 17 կուսակցությունից զինվորականները թույլատրեցին միայն 3-ի մասնակցությունը, որոնցից 2-ը կուլիսների հետևում ստեղծել էին հենց իրենք՝ զինվորականները։ Բացի այդ նրանք 700 քաղաքական գործչի՝ ԹՀ-ի քաղաքական էլիտային մինչև 10 տարի ժամկետով արգելեցին զբաղվել քաղաքականությամբ։ Գեներալները ցանկանում էին պատժել այդ էլիտային՝ 1970-ականների վերջին երկիրը քաղաքական փակուղի մտցնելու համար (այն ժամանակ օրենքը թույլ էր տալիս գրեթե 10 կուսակցության մուտք խորհրդարան)։ Դատապարտվածների թվում հայտնվեցին Դեմիրելը, Էջևիթը, Էրբաքանն ու Թյուրքեշը՝ 4 մարդ, որոնք ԹՀ-ի ներքաղաքական դաշտում գերակայում էին 1970-ականներին։
1980թ․ ռազմական հեղաշրջման հետևանքները հիշվում են որպես ԹՀ-ի ամենաավտորիտար ժամանակաշրջան՝ սկսած 1950թ․ առաջին ազատ ու արդար ընտրություններից։ Այդ հեղաշրջումը հիրավի լատինամերիկյան ոճով էր, երբ զինվորականներն ուղիղ վերցնում են իշխանությունը և նախաձեռնում ողջ հասարակության և հատկապես ձախերի դաժան ճնշում։ Գեներալները մեկ տարում կալանավորեցին 122․600 մարդու, իսկ մինչ զինվորականների կառավարման ավարտը (1983թ․) այդ ցուցանիշն աճեց մինչև գրեթե կես միլիոնի։
Քենան Էվրենը, ով 1980թ․ ռազմական հեղաշրջման կազմակերպիչն էր և դրա արդյունքներով դարձել էր ԹՀ-ի նախագահը (մինչև 2014թ․ միակը, որին չէր ընտրել երկրի խորհրդարանը), ակամա մեխեց «Բարձր քեմալականության» (High Kemalism) դագաղի վերջին մեխը։ Նա սերում էր Էգեյան տարածաշրջանի Ալաշեհիր քաղաքից, ուր ավանդույթներն ու իսլամը եղել են առօրյա կյանքի անքակտելի մասը։ Փոքր քաղաքում ապրելու շնորհիվ Էվրենը տեղյակ էր, որ խոշոր քաղաքներից դուրս ապրող թուրքերի մեծ մասը կողմ է հասարակական կյանքում կրոնին մեծ տեղ տալու գաղափարին։ Էվրենը նաև կոշտ հակաձախ էր, ով իրականացրեց ռազմական հեղաշրջումը, որպեսզի արմատախիլ անի կոմունիզմը, որպեսզի ԹՀ-ն այլևս չառերեսվի ձախ ուժերի սպառնալիքներին։ Էվրենը գտնում էր, որ թուրք հասարակությունում ու քաղաքականությունում իսլամի ներդրումը, թեև հակասում էր Աթաթուրքի ժառանգությանը, այնուամենայնիվ, ամենալավ միջոցն էր ապագա ձախ ուժերի ու կոմունիզմի դեմ պայքարում։
Հավատարիմ մնալով իր գյուղական արմատներին՝ Էվրենը նաև կարծում էր, որ նոր սոսինձը, որը պետք է սոսնձեր թուրք հասարակությանը, պետք է լինի ավելի կպչուն, քան արևմտականացումն է։ Բյուրոկրատների վերածված գեներալների թիմի և նրանց կողմից իշխանության բերված քաղաքական գործիչների թիմը ստեղծեցին քեմալականության նոր տարբերակ, որը, պահպանելով Աթաթուրքի հանդեպ մեծ հարգանքը, դրա հետ մեկտեղ սկսեց ավելի մեծ ուշադրություն հատկացնել թուրքական ինքնության իսլամական ասպեկտին։ Այդպիսով 1980-ականներին պետությունն իր դռները բացեց սուննի իսլամի համար, որի վերաբերյալ ծրագրերը հայտնվեցին TRT-ի եթերում։ Բացի այդ իմամ-հաթիբի շրջանավարտներին թույլատրվեց սովորել համալսարանի ցանկացած ֆակուլտետում, որով և բացվեցին դռներն իսլամական դպրոցների առջև․ վերջիններս այդպիսով ստացան նույնպիսի կարգավիճակ, ինչպես որ պետական աշխարհիկ միջնակարգ դպրոցները։
TIS քարոզող գեներալներն ու պահպանողական էլիտան ամենևին էլ մտադիր չէին ամրապնդել Էրբաքանի իսլամիստական շարժումը և իրականում այն համարում էին վտանգավոր։ Նրա իսլամը համարվում էր օտար ու արմատական՝ ներկրված Աֆղանստանից, որն «անատոլական» ժողովրդական իսլամ չէ, որը նրանց ծանոթ էր մանկությունից։ Բացի այդ գեներալ Էվրենը գրեթե չէր թաքցնում իր ատելությունն Էրբաքանի հանդեպ։ Օզալը, որի ՄՀԿ-ը հաղթել էր 1983թ․ նոյեմբերի խորհրդարանական ընտրություններում, ԹՀ-ի քաղաքական արենայում գերակայում էր 1980-ականներին։ Նա սկիզբ դրեց արմատական տնտեսական ազատականացմանը՝ հող նախապատրաստելով ոչ միայն տնտեսական աճի, այլև քաղաքականության մեջ իսլամի դերի հարցում բաց վերաբերմունքի համար։ Թուրքիայում սկսեց ի հայտ գալ միջին դասը (նոր բուրժուազիա), որի վրա հենվելով՝ Օզալը տվյալ տասնամյակում հաղթեց բոլոր ընտրություններում անխտիր (21-րդ դարի սկզբին նման ուղի անցավ Էրդողանը)։
Սակայն երկարաժամկետ հեռանկարում քաղաքական կլիման, որը 1980-ականներին ստեղծեցին Օզալն ու գեներալները, օգնեց ստեղծելու նոր հնարավորություններ՝ Էրբաքանի ու նրա իսլամիստական շարժման համար։ Սկսեցին թուլանալ կրոնական սահմանափակումները, կրոնական կերպարների օգտագործումը, Ղուրանից մեջբերումներ անելն այլևս զարմանք չէր հարուցում։ Հասարակական իսլամն ավելի նորմալացնելու համար Օզալը մեծացրեց իմամ-հաթիբների դպրոցների ֆինանսավորումը՝ բարձրացնելով նման հիմնարկներում կրթության մակարդակը, որպեսզի նրանք կարողանան մրցակցել պետական աշխարհիկ դպրոցների հետ։ Գոյություն ունեցող իմամ-հաթիբների դպրոցները բացեցին էլիտար ուսումնական հիմնարկներ՝ անգլերենի ուսուցմամբ, որոնք գրավեցին գյուղական «Անատոլիայի» պահպանողական ընտանիքների ամենահաջող աշակերտներին։ Այդ տարիներին զինվորական իշխանությունները նաև աջակցեցին պետական բոլոր դպրոցներում կրոնական պարտադիր դասընթացների անցկացմանը։ Թուրք զինվորականները փոխեցին առնվազն 10 տարվա կրոնական կրթության հանդեպ իրենց կարծիքը՝ համարելով, որ «երիտասարդ տարիքում կրոնի քարոզումը պատվաստանյութ է ընդդեմ կոմունիզմի գաղափարախոսության, որը խեղաթյուրեց մի ամբողջ սերունդ և Թուրքիան քաոսի մեջ ընկղմեց 1970-ականների վերջին»։ Անգամ գեներալ Էվրենը հաճախ էր Ղուրանից մեջբերումներ անում իր քաղաքական ելույթներում։ Հետևելով նրա օրինակին՝ Օզալը բաց կերպ ի ցույց դրեց իր կրոնական հակումները՝ նույնիսկ դրանք դարձնելով ԹՀ-ում առօրյա պետական ծեսերի մաս։ Արդյունքում աջակենտրոն ANAP-ի շարքերը սկսեցին համալրել Էրբաքանի ԱՓԿ-ի կազմը լքած բազում անդամներ։
Այդպիսով, 1980-ականներին «բարձր քեմալականությունը», որը ԹՀ-ում մինչ այդ պաշտոնապես պետական դոկտրին էր, սկսեց անկում ապրել, և թեև բոլորը բանավոր ճանաչում էին այդ դոգման, սակայն նրա իրական պաշտպանները թուրքական էլիտայում արագորեն վերածվեցին փոքրամասնության։ Պաշտոնապես աշխարհիկ ԹՀ-ը գեներալների իշխանության ներքո աստիճանաբար վերածվեց ոչ պաշտոնական սուննի իսլամական պետության։ 1980-ականներին ԹՀ-ի քաղաքական մարմնում իսլամական կոդեքսի ներդրումն արդյունքում 21-րդ դարի առաջին 2 տասնամյակում Էրդողանի գլխավորությամբ հանգեցրեց ԹՀ-ում աշխարհիկության խաթարմանը։
Ուշագրավ է, որ նույն Էրդողանի կառավարման ժամանակ՝ 2014թ․ հունիսին, Ք․ Էվրենը դարձավ ԹՀ-ի առաջին նախագահը, ով կանգնեց դատարանի առջև։ Վերջինս 1980թ․ ռազմական հեղաշրջման ու դրա սահմանադրական հետևանքների համար Էվրենին դատապարտեց ցմահ ազատազրկման։ Էվրենը նաև բանակի գեներալից աստիճանազրկվեց մինչև շարքայինի։ Ընդ որում, Էվրենի դատավճիռը կայացավ 2014թ․ օգոստոսին՝ ԹՀ-ում անցկացվելիք նախագահական ընտրություններից անմիջապես առաջ, որում հաղթած Էրդողանը դարձավ ժողովրդի ուղիղ քվեարկությամբ ընտրված ԹՀ-ի առաջին նախագահ՝ ի ցույց դնելով, որ ռազմական հեղաշրջում կազմակերպածները ներում չեն ստանալու անգամ 30 տարի անց։ Այդ նպատակով ԹՀ-ի խորհրդարանում Ռազմական հեղաշրջումների հետազոտման հանձնաժողով ձևավորվել էր դեռևս 2012թ․։
Ի դեպ, Էրդողանը չմոռացավ նաև 1997թ․ հետմոդեռնիստական հեղաշրջման կազմակերպիչներին, որոնք 2018թ․ ապրիլին դատապարտվեցին ցմահ ազատազրկման։ Հատկանշական է, որ դա տեղի ունեցավ 2018թ․ հունիսյան արտահերթ նախագահական ընտրություններին ընդառաջ, որի արդյունքներով Էրդողանը վերընտրվեց և ստացավ ԹՀ-ի նախագահի համար աննախադեպ լայն լիազորություններ (2017թ․ ապրիլին ԹՀ-ում անցկացված սահմանադրական բարեփոխումների հանրաքվեի շնորհիվ)։ Դա որակվեց որպես Էրդողանի «անձնական վրեժխնդրություն», ով 1999թ․ հարկադրված էր մի քանի ամիս անցկացնել բանտում՝ միտինգներից մեկի ժամանակ (Սղերթում) իսլամական քառատող արտասանելու համար («ԹՀ-ի մզկիթները կլինեն մեր զորանոցները, մինարեթները`մեր սվինները, գմբեթները՝ մեր սաղավարտները և հավատացյալները՝ մեր զինվորները»)։
Ի դեպ, Էրդողանի այդ ճառը դարձավ Էրբաքանի հրաժարականից 7 ամիս անց՝ 1998թ․ հունվարին, ՍԴ-ի կողմից ԲԿ-ը փակելու հիմնական հիմնավորումներից մեկը (ՍԴ-ի նախագահը ԹՀ-ի հաջորդ նախագահ Ահմեթ Նեջդեթ Սեզերն էր)։ ԲԿ-ի փակումից հետո կուսակցության անդամները հիմնեցին «Առաքելություն» կուսակցությունը (ԱԿ, Fazilet Partisi – FP)։ Այս կուսակցությունում ի հայտ եկան տարաձայնություններ «Ազգային տեսակետի» հին սերնդի՝ Էրբաքանի առաջնորդությամբ, ու նոր սերնդի միջև, որի ղեկավարներն էին Էրդողանը, Ա․ Գյուլը և Բյուլենթ Արընչը։ Այս եռյակը Գյուլենական շարժման հետ ուներ անձնական ավելի լավ հարաբերություններ, քան Էրբաքանը։ Բացի անձնական հարաբերություններից իսլամիստների երիտասարդ սերունդը գաղափարապես մոտ էր Գյուլենի շարժմանը։ Մասնավորապես, արտաքին քաղաքականության ասպարեզում նրանք աջակցում էին ԵՄ-ին ԹՀ-ի անդամակցությանը, իսկ ներքաղաքական ոլորտում կողմնակից էին երկխոսությանը։
2001թ․ ՍԴ-ը, սակայն, փակեց նաև ԱԿ-ը՝ չնայած նրան, որ այն ավելի մեղմ ու լիբերալ էր՝ ԲԿ-ի հետ համեմատ։ Դրանից հետո ԹՀ-ի քաղաքական իսլամի պատմության մեջ առաջին անգամ տեղի ունեցավ պաշտոնական պառակտում․ ԱԿ-ի այն անդամները, ովքեր ավելի պահպանողական էին և հետևում էին Էրբաքանին, հիմնեցին նոր կուսակցություն՝ «Երջանկություն» կուսակցությունը (ԵԿ, Saadet Partisi – SP), իսկ ահա «բարենորոգիչները»՝ «Էրդողան-Գյուլ-Արընչ» եռյակը, հրաժարվեց միանալ նրանց ու հիմնեց առանձին կուսակցություն՝ ԱԶԿ-ը։ Եվ եթե ԵԿ-ն ուներ իսլամիստական ու հակաեվրոպական քաղաքական կուրս, ԱԶԿ-ը, ընդհակառակը, հրաժարվում էր իսլամիստական պիտակավորումից ու կողմ էր ԵՄ-ին ԹՀ-ի անդամակցությանը։ 2002թ․ նոյեմբերի 3-ի արտահերթ խորհրդարանական ընտրություններում ԱԶԿ-ը, ստանալով քվեների մոտ 34․3%-ն ու խորհրդարանի տեղերի գրեթե 2/3-ը, նոր էջ բացեց ԹՀ-ի քաղաքական պատմության մեջ։
ԱՄՓՈՓՈՒՄ ՈՒ ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆ
Վերոնշյալը հնարավորություն է տալիս լայն պատկերացում կազմել 21-րդ դարում ԹՀ-ի վարչապետի, ապա նախագահի պաշտոնում Էրդողանի ներքաղաքական ու արտաքին քաղաքականության, նրա նեոօսմանյան, իսլամիստական, հակասեմական հայացքների, Մ․ Ք․ Աթաթուրքին, նրա արևմտականացման ու ռեֆորմիստական գործունեությունն ատելու, ԹՀ-ի պատմության մեջ նրան հասնելու ու առաջ անցնելու և այդպիսով սեփական ավելի խորը հետքը թողնելու մղման, Աբդուլ Համիդ 2-րդի հետ համեմատվելը հասկանալու, ռազմական հեղաշրջումներն ատելու մասին։
Դա վկայում է, որ Էրդողանը խորապես ատում է ոչ միայն քեմալականությունը, այլև Արևմուտքը։ Եվ չնայած դրան՝ Էրդողանը 2000-ականներին հարկադրված էր խաղալ «արևմտամետի» կերպար՝ իր դիրքերը երկրի ներսում ու արտերկրում ամրապնդելու համար (Էրդողանը մասնավորապես հմտորեն իրագործեց զինվորականների ազդեցությունը նվազեցնելուն միտված ԵՄ-ի պահանջած բարեփոխումները և դրա շնորհիվ զգալիորեն թուլացրեց նրանց դիրքերը)։ Էրդողանն Արևմուտքի հետ սիրախաղի կարիք ունի նաև ներկայումս՝ 2021թ․ (ավելի կոշտ պատժամիջոցներ չստանալու համար), ընդ որում՝ վերջին 5 տարում Ռուսաստանի հետ սիրախաղից հետո։
Հակադիր ճամբարներ տեղափոխվելու Էրդողանի այս գործելաոճին ականատես ենք եղել նաև ԹՀ-ի ներսում («Ազգային տեսակետ» ու Գյուլենական շարժումներ)։ Էրդողանը հստակ գիտակցել է, թե որն էր Էրբաքանի գլխավոր սխալն ուղիղ 1 տարի տևած վարչապետության ժամանակ․ ԹՀ-ի կտրուկ իսլամականացումն այնպիսի պարագայում, երբ զինվորական (նաև դատական աշխարհիկ) իշխանությունները բավական ամուր դիրքեր ունեին։ Դրա համար էլ Էրդողանն իշխանության գալուց հետո սկսեց նախևառաջ հաջող քայլեր ձեռնարկել զինվորական և նաև դատական աշխարհիկ (աշխարհիկ ռեժիմի պահապանների) իշխանությունների դիրքերի թուլացման ուղղությամբ և ԹՀ-ում սկսեց սողոսկող իսլամականացման գործընթաց, որը բացահայտ տեսք ստացավ միայն տարիներ անց՝ Էրդողանի դիրքերի ամրապնդումից հետո։ Արդյունքում Էրդողանը սկսեց կերտել «Նոր (իսլամական) Թուրքիա», ինչը շարունակվում է մինչ օրս։
Տվյալ գործընթացի հանգուցալուծումն ակնկալվում է 2023թ․՝ Աթաթուրքի «Հին Թուրքիայի» հռչակման 100-ամյակին, որը, այդպիսով, կարող է դառնալ ավելի շատ Էրդողանի «Նոր Թուրքիայի» ծննդյան տարի։ Դրանով Էրդողանը լուրջ քայլ կկատարի դեռևս 30 տարի առաջ՝ 1993թ., քեմալիզմը («Հին Թուրքիա») «վերացնելու» մասին տված խոստման կատարման համար։ Այն ժամանակ նա, մասնավորապես, հայտարարել էր. «1923թ. Թուրքիան հռչակվեց հանրապետություն և որպես կրոն ընտրեց քեմալիզմը՝ չճանաչելով այլ կրոններ, այդ թվում նաև՝ իսլամը։ Քեմալիզմն ու նման ռեժիմները տեղ չունեն վաղվա Թուրքիայում։ Չի կարող խոսք լինել այն մասին, որ ապագայում քեմալիզմն իրեն վերստին գեներացնի երկրում։ Թուրքիան 1923թ․-ից մինչև մեր օրերը գտնվել է անկման ժամանակաշրջանում։ Թուրքիայի 70-ամյա պատմությունը (1923-1993թթ.) զուր տեղը ծախսած ժամանակաշրջան է»։
Ընդգծենք, որ Էրդողանն այդ ժամանակ ԹՀ-ի նախագահը չէր, ոչ էլ վարչապետը և անգամ Ստամբուլի քաղաքապետը չէր։ 1993թ. Էրդողանը (միայն) Ստամբուլի նահանգում ԲԿ-ի ղեկավարն էր և կուսակցության կենտրոնական վարչական կոմիտեի (MKYK) անդամը։ Սա յուրահատուկ ցուցիչ էր, թե (21-րդ դարում) իշխանության գալու դեպքում որ ուղղությամբ պետք է լրջորեն աշխատեր Էրդողանը։ Եվ իշխանության գալուց ու սեփական դիրքերն ամրապնդելուց հետո Էրդողանն անգամ սկսեց Մ․ Քեմալի մասին խոսելիս շատ դեպքերում չօգտագործել «Աթաթուրք» (թարգմանաբար՝ թուրքերի հայր) բառը, քանի որ հավակնում է իր «Նոր Թուրքիայում» Աթաթուրք դառնալու կարգավիճակին (ի դեպ, ԹՀ-ում այդ ազգանունն օրենքի ուժով կարող է կրել միայն Մ․ Քեմալը)։
Հայկ ԳԱԲՐԻԵԼՅԱՆ
ՄԱՀՀԻ փորձագետ, թուրքագետ
Յենայի Ֆրիդրիխ Շիլլերի անվան համալսարանի (Գերմանիա) քաղաքագիտության ինստիտուտի ասպիրանտ-հետազոտող
«Ժողովրդավարություն, անվտանգություն և արտաքին քաղաքականություն» ծրագիր (NED)
Միջազգային և անվտանգության հարցերի հայկական ինստիտուտ (ՄԱՀՀԻ)
