Հատված Տ. Տերցանիի «Բարի գիշեր, պարո՛ն Լենին» գրքից:
Հեղինակը պատմում է 1991թ.-ի օգոստոսին կատարած ճամփորդության մասին, որի շրջանակում այցելել է նաև Հայաստան:
Գիրքը հրատարակվել է 1992թ.-ին: Այն պատմում է 1991թ.-ի օգոստոսին սկսված ճամփորդության մասին, որը տևել է երկու ամիս: Ճամփորդությունը, ինչպես հեղինակն է նշում, ծրագրված չէր. Տերցանին, որ մասնագիտությամբ լրագրող էր, գտնվում էր Սիբիրում և հենց այդ ժամանակ էլ, երբ լսում է ԽՍՀՄ-ում տեղի ունեցող իրադարձությունների մասին, որոշում է կայացնում շարունակել ճամփորդությունը և հետևել իրադարձությունների զարգացումներին: Հեղինակը գրում է. «Ինձ անմիջապես պարզ դարձավ, որ այդ նորությունը շրջադարձային կետ էր ոչ միայն Սովետական Միության համար, այլ ամբողջ աշխարհի, և ինձ պատեց այն տարօրինակ տենդը, որ վրա է հասնում իմ մասնագիտության տեր մարդկանց ամեն անգամ, երբ Պատմությունը մեր կողքով է անցնում, և հնարավոր չէ դիմակայել դրան հետևելու ցանկությանը նույնիսկ ընդամենը մեկ փոքր դրվագ պատմել կարողանալու համար»:
Կարդացեք նաև
Տերցանիիի ճամփորդությունը սկսվում է Սիբիրում, շարունակվում Կենտրոնական Ասիայում, ապա Կովկասում և ավարտվում Մոսկվայում: Գրքում հեղինակը իր ընթերցողին է ներկայացնում իր փորձառությունը, տպավորություններն ու խորհրդածությունները՝ համեմված պատմական փաստերով: Ստորև ներկայացված է Հայաստանում իրականացված ճամփորդությանն առնչվող հատվածը:
- Հայաստան, լավ լուրե՞ր, արագի՞լ
Երևան, 1-ը հոկտեմբերի
Ճանապարհի աջ կողմում գտնվող ցուցանակի վրա գրված է «Երևան», բայց միայն երկնքին նայելով ենք զգում, որ հասել ենք: Կապույտ է ու ջինջ, բայց միևնույնն է, մի մեծ տխրություն է իջնում վրաս: Հայաստանի տխրությունը:
Հեռվում, ասես օդում կախված՝ պատկառելի տեսքով ճախրում է Արարատի եռանկյունաձև ուրվապատկերը՝ Սուրբ լեռը, որի գագաթին ոտք դրեց Նոյը: Տապանը, ըստ առասպելի, դեռ այնտեղ վերևում է, բայց լեռն այլևս քրիստոնյա հայերինը չէ: Այն այսօր պատկանում է մուսուլմանական Թուրքիային:
Բլրի բարձունքից, որն իշխում է մայրաքաղաքի վրա, Մայր Հայաստանի հսկայական արձանը՝ բրոնզե սև թուրը երկինք պարզած, հսկում է ներքևում տարածված տները՝ միշտ պատրաստ պաշտպանելու իր որդիներին: Սակայն ավաղ պատմական տեսանկյունից առանձնապես այնքան էլ օգտակար չի եղել:
«Լավ լուրե՞ր ես բերում տնից»,- հարցնում է մի հին երգում հայ պանդուխտը՝ տեսնելով երկնքում թռչող արագիլին: Նա արդեն իսկ տխուր է՝ իմանալով, որ դարեր շարունակ լուրերը մշտապես միայն ճնշումների, պատերազմների, աքսորների ու կոտորածների մասին են:
Նիկան մեքենան կայանում է համալսարանի առջև ու գնում հեռախոս փնտրելու, որ կապ հաստատի այստեղ գտնվող իր ընկերներից որևէ մեկի հետ և խորհուրդ հարցնի: Համարյա մեկ ժամ մնում եմ նայելու ուսանողների խմբերին, որ գալիս-գնում են Գեղարվեստի ինստիտուտ: Տղաները ցածրահասակ են, նիհար ու փոքրամարմին, աղջիկները կարծես 50-ականների իտալուհիները լինեն՝ առանց միջերկրածովյան կանանց հատուկ փարթամության ու մարմնեղության, բայց այդ ժամանակներին հատուկ չափազանցված կանացիությամբ: Ամբողջովին գիտակցում են իրենց կանացիությունը և ամեն ինչ անում են այն ընդգծելու համար: Ունեն շատ մուգ սև աչքեր, որ մի բան էլ ավելի են մգեցնում: Այտերը ձիթագույն են, որոնց վրա ավելացնում են կանաչի այլ երանգներ: Այդ պահի նորաձևությունը կարծես արևմտյան ոճի լայն կիսաշրջազգեստներ կրելն էր, աղմուկ հանող էժանագին արդուզարդով ծածկվելը և արծվաքթերի տակի սև մազերը դիմափոշիով թաքցնելը:
Նորից եմ հիշում աշխարհի տարբեր ծայրերում ճանաչած շատ հայերի, բոլորը տխրության մի անբացատրելի շղարշով պատված, բոլորը կարծես միշտ ինչ-որ հսկայական անարդարության ծանրության տակ: Հրեաների պես են, բայց առանց վերջիններիս ուժի և ամբարտավանության: Հրեաները, շնորհիվ այն փաստի, որ նրանց ողբերգությունը այս դարի գիտակցության մասն է կազմում, կարծես կարողացել են ստեղծել մի տպավորություն, ասես աշխարհն իրենց ինչ-որ բան է պարտք: Հայերը՝ոչ: Նրանց տառապանքը շատ առումներով նման է եղել հրեաների տառապանքին, բայց աշխարհը այն չի ճանաչում, ո՛չ մի արդարություն չի իրականացվել և նրանց ո՛չ մի Իսրայել չեն տվել:
Այն հողը, ուր այսօր ապրում են հայերը, մեկ տասներորդն է այն տարածքի, որ պատմականորեն նրանց էր պատկանում, և հայերի մեծամասնությունը՝ աշխարհում ընդհանուր 8 միլիոն, այսօր ապրում է այդ հողից հեռու: Հայաստանը ամենափոքրն է ՍՍՀՄ-ի կազմում եղած տասնհինգ երկրներից: Այստեղ բնակչությունը ընդամենը երեք ու կես միլիոն է: Մեկ միլիոն հայ էլ ապրում է մյուս հանրապետություններում, իսկ երեք ու կես միլիոն՝ ցրված տարբեր մայրցամաքներում:
Ի տարբերություն այլ հանրապետությունների ժողովուրդների, որոնք սովետական կայսրության փլուզումից հետո այսօր վերագտնում են իրենց ազգային ինքնությունը և միանգամից առաջ եկած հակազդեցությամբ դառնում են հակառուս, հայերը առանձնապես վրդովված չեն Մոսկվայի դեմ: Ավելին, հայերը գիտեն, որ Հոկտեմբերյան Հեղափոխությունից առաջ և հետո Կրեմլի կողմից ցուցաբերված աջակցության շնորհիվ է, որ հայկական մշակույթն ու հայոց լեզուն դեռ կենդանի են, և որ այսօր աշխարհում կա դեռ մի տարածք, որ կոչվում է Հայաստան:
Իհարկե, բոլշևիկները այստեղ, ինչպես և այլուր գործել են սխալներ և հանցանքներ, բայց պատմականորեն հայերի աչքում իրենց դահիճը ո՛չ թե բոլշևիկն էր, այլ թուրքը: Հենց թուրքերն էին պատասխանատու 1800-ականների կոտորածների համար, նրանք էին, որ 1915թ.ին լծվեցին ցեղասպանության մի իրական քաղաքականության իրականացմանը հայերի դեմ: Մի քանի ամսվա ընթացքում ավելի քան մեկ միլիոն մարդ, այսինքն այդ ժամանակ գոյություն ունեցող հայ ժողովրդի կեսը, Անկարայի հրամանով կոտորվեց կամ սովամահ եղավ:
Հայերը, որ առաջին քրիստոնյաներից էին, առաջինն էին մասսայաբար ընդունել քրիստոնեությունը 301 թ.-ին, XIV-րդ դարում արդեն կորցրել էին իրենց անկախությունը՝ բաժանվելով Թուրքիայի և Պարսկաստանի միջև, և գոյատևել որպես կրոնական փոքրամասնություն մուսուլմանների տիրապետության ներքո: Ապա 1828 թ.-ին այս հողը, որ միշտ ծառայել էր տարբեր թշնամիների համար որպես պատերազմական դաշտ, նորից բաժանվեց, այս անգամ ռուսական ու թուրքական կայսրությունների միջև: Հայերի մի մասը, այսպիսով դարձավ սուլթանի հպատակ՝ մուսուլմանական ֆանատիզմի շարունակական բռնկումների զոհը դառնալով:
Առաջին համաշխարհային պատերազմի պայթյունը դրոշմեց հայերի ողբերգությունը: Պատերազմի մեջ մտնելով Ռուսաստանի դեմ՝ թուրքերը չէին վստահում իրենց այս քրիստոնյա փոքրամասնությանը, որն ապրում էր հենց թշնամու սահմանին մոտ, ուստի որոշեցին արմատական լուծում տալ այս «վտանգին»: Առաջին քայլերը իրականացվեցին զգուշորեն, բայց հաջորդող տարիների լույսի ներքո ցուցաբերեցին առանձնակի զգոնություն՝ խուսափելու համար հայերի կողմից ցանկացած հնարավոր դիմակայությունից:
Թուրքական բանակում ընդգրկված բոլոր հայ զինվորականների ծառայությունը դադարեցվեց, բոլոր հայ զինվորները հանվեցին իրենց զորամասերից՝ ուղարկվելով աշխատանքային հատուկ խմբեր: Քաղաքացիական բնակչությանը սկզբում առաջարկեցին, ապա գերի վերցնելու սպառնալիքով ստիպեցին հանձնել ամբողջ զենքը, որը կառավարությունը ինքն էր սկզբում բաժանել նրանց ինքնապաշտպանության նպատակով: Այսպես արդեն հայերը՝ ամբողջովին զինաթափ և զուրկ իրենց բոլոր հնարավոր պարագլուխներից, կարող էին հանգիստ կոտորվել: Թուրքերը, գյուղ առ գյուղ անցնելով, ձերբակալում էին բոլոր կարող տղամարդկանց, մի քանի օր պահում բանտերում, ապա մեկ այլ տեղ տեղափոխելու պատրվակով կազմակերպում նրանց մեկնումը և ճանապարհին գնդակահարում: Որոշ ժամանակ անց թուրքերը վերադառնում էին նույն այդ գյուղերը՝ մնացած բնակիչների հետևից: Արճիճը խնայելու համար կանանց, ծերերին և երեխաներին ստիպում էին քայլել անապատով առանց ուտելիք ու ջուր, այնքան, մինչև սովամահ լինեին: Ապա ամայացած գյուղերը վերաբնակեցվում էին Թրակիայից տեղահանված թուրք ընտանիքներով :
Թուրքերի կողմից հայերի հանդեպ իրականացված սարսափելի վայրագությունների մասին դեռ այդ ժամանակ անթիվ վկայություններ եղան, երբեմն բավական մանրակրկիտ: Երբ թուրքական կանոնավոր բանակի 15.000 զինվոր, որոնց հետևում էին մուսուլման կամավորները, պատերազմական թեժ իրավիճակում մտավ Սև ծովի ափին տեղակայված Տրապիզոն քաղաք և սկսվեց հայերի որսը, այնտեղ մնացած օտարերկրացիներից մեկը իտալացի հյուպատոս Գոռինին էր, որը հետագայում մանրամասների մեծ ճշգրտությամբ պատմեց, թե ինչպես էր տեսել ճանապարհի երկայնքով կուտակվող դիակների կույտերը, թե ինչպես դպրոցներից հավաքված հարյուրավոր երեխաների նստեցրին հին նավեր և նավերը խորտակեցին ծովում: Ըստ Գոռինիի, մինչև կոտորածների սկսելը Տրապիզոնում ապրում էր 17.000 հայ, իսկ դրանց ավարտին մնացել էր ոչ ավել քան հարյուր մարդ: «Այդ ժամանակից ի վեր ո՛չ կարողանում եմ ուտել, ո՛չ քնել: Այնքան սարսափելի էր այդ ամենին ներկա լինելու տառապանքը, որ մշտապես նյարդերս տեղի են տալիս և սիրտս խառնում է»,- ասում էր Գոռինին դեպքերից մի ամիս անց :
Ի տարբերություն հրեաների հոլոքոսթի, որ մտել է աշխարհի գիտակցության մեջ և հենց 1945 թ.-ից շատ առումներով ազդել է արևմտյան քաղաքականության վրա (ոչ միայն Միջին Արևելքում), հայերի ցեղասպանությունը երբեք չընկալվեց միջազգային հասարակական կարծիքի կողմից և նրա մեղքի ծանրությունը երբեք չդրվեց այնտեղ, ուր պետք էր: Ի տարբերություն գերմանացիների, որ սերնդեսերունդ ստիպված են եղել արդարացիորեն դիմակայել հոլոքոսթի հավաքական պատասխանատվության խնդրին, թուրքերին ոչ-ոք չի ստիպել կրելու հայող ցեղասպանության մեղքի ծանրությունը: Հայերի խնդիրն այն է, որ չեն ունեցել ուժեղ և արդյունավետ լոբբի, ինչպիսին հրեաներինն էր, որը 1945թ.-ից սկսած որևէ առիթ բաց չի թողել միջամտելու ցանկացած տեղ, որն անհրաժեշտ կհամարեր՝ հիշեցնելով անցյալը: Հրեական հոլոքոսթի մասին տասնյակ ֆիլմեր են նկարահանվել, հարյուրավոր գրքեր գրվել, մի քանի տպավորիչ դատավարություններ են եղել՝ սկսած Նորինբերգյան դատավարությունից, որն իրականացվում էր մի քանի պատասխանատուների դեմ: Հայոց ցեղասպանության հետ կապված՝ շատ քիչ բան, կամ ոչինչ: Գրականությունը շատ սահմանափակ է եղել, պրոպագանդան նույնպես, և այս փաստը մոռացվել է այն աստիճան, որ թուրքական դիվանագիտությունը մինչև այսօր կարող է իրեն թույլ տալ անտեսել կամ ժխտել 1915 թ.-ի փաստերը, այն աստիճան, որ հայոց ցեղասպանության մասին պատմական փաստաթղթերը մինչև այսօր բանալու տակ են և անհասանելի Անկարայի արխիվներում:
Նայում եմ ուսանողներին, որ գնում ու գալիս են, թևի տակ՝ իրենց նկարների ալբոմները և մտածում եմ, թե ինչպես այդ 1915 թ.-ը մեր՝ եվրոպացիներիս համար, այժմ արդեն այդքան հեռու-հեռավոր, նրանց համար դեռ երեկ էր, դեռևս այրող մի փաստ, հենց այն պատճառով, որ չավարտվեց կատարսիսով: Եվ գուցե սա նույնպես մասն է այն ծանր տխրության, որ զգում եմ օդում կախված:
Նիկան վերադառնում է: Ստիպված է եղել գնալ մի հեռախոսից մյուսը (մեծ մասը փչացած էին), բայց չի կարողացել կապվել ընկերներից ոչ մեկի հետ: Որոշում ենք առաջին հերթին գնալ հյուրանոց այնտեղից փորձելու համար: Ուղղվում ենք դեպի մի երկնաքեր, որ հեռվից քաղաքի Գրանդ Հոթելն էր թվում, բայց պարզվում է, որ Պիոներների Պալատն է: Այդ սխալը մեզ վրա թանկ է նստում: Երբ մտնում ենք ժամանակակից տեսքով այդ շենքը, համարյա խեղդվում ենք աղբի և խցանված կոյուղագծերի գարշահոտից: Մուտքի ցեմենտից սյուները ծածկված են բորբոսով, պատերը խոնավության հետքեր ունեն: Նիկան հիշում է, որ Լենինի հրապարակում կա եվրոպական ոճի մի հին հյուրանոց, որն ինձ հաստատ դուր կգա: Գնում ենք, բայց պարզվում է, որ Արմենիա հյուրանոցը փակ է վերանորգման պատճառով, և աշխատանքները դադարեցված են, որովհետև վստահվել էին հարասլավացիներին, դրանք էլ իրենց տանը եղած խնդիրների պատճառով այլևս գումար չէին ստանում իրենց բանկերից և հեռացել են:
Ինչ-որ մեկը մեզ ուղղորդում է դեպի «օտարերկրացիների համար» միակ հյուրանոցը, որը դեռևս բաց էր՝ հյուրանոց Անի: Առաջին բանը, որ նկատում եմ՝ մտնելով ամբողջովին մութ սրահ, մի ցուցանակ է, որն ասում է, որ տնօրենը ներողություն է խնդրում հյուրերից հյուրանոցում տաք ջուր չլինելու համար՝ «կաթսայի պայթյունի պատճառով»: Անձնակազմը երևում է՝ գոհ է, որ վերջապես հյուրեր ունեն: Դռնապանը, մի բացառիկ բան, ինչ-որ շարժում է անում՝ կարծես ուզում է վերցնել իմ պարկը, բարմենը ինձ մի բաժակ հյութ է առաջարկում: Երբ հանում եմ ռուբլիներս, մերժում է: Չի ուզում, որ վճարեմ: Իսկ ինչո՞ւ: Հասկանում եմ տասը րոպե հետո, երբ լսում եմ, որ մեկը թակում է սենյակիս դուռը, բացում եմ՝ այնտեղ կանգնած է բարմենը, որն ուզում է ինձ ծանոթացնել մի «լավ կնոջ հետ»՝ շրթունքներին մի լայն ամաչկոտ ժպիտ: Հյուրանոցի չորրորդ հարկում տեղավորվել է մոտ երեսուն հայ ընտանիք, որոնք վերջերս են փախել Բաքվից, և բարմենը ակնհայտորեն փորձում է օգնել գոյատևելու աղջիկներից առավել գեղեցիկներին՝ ուղղորդելով նրանց դեպի հնագույն մասնագիտություն: Այս օրերին օտարերկրացիները քիչ են Հայաստանում, իսկ ես հնարավոր լավ հաճախորդի տպավորություն եմ թողում: Ինձ համար հեշտ չէ չարդարացնել նրանց սպասումները՝ մնալով քաղաքավարի և ցուցաբերելով մի փոքր ըմբռնում աղջկա ամաչկոտ ժպիտի և բարմենի անվճար առաջարկած հյութով արված ներդրման հանդեպ:
Վերջապես Նիկան հեռախոսով խոսեց իր ընկերոջ՝ Տռուդ թերթի հայաստանյան թղթակցի հետ, որն անմիջապես եկավ մեզ ուղեկցելու:
«Երևանը հին է այնքան, ինչքան Բաբելոնն ու Հռոմը»,-ասում է՝ մեզ ցույց տալով այն ինչ մնում է քաղաքի ծննդյան երկու հազար յոթ հարյուր հիսունամյակի վերջին տոնակատարությունից: Չնայած պարծենալու այս առիթներին, Երևանը ժամանակակից ու ֆաշիստանման շունչ ունի կարմիր տուֆից իր պերճաշուք շենքերով, որ նայում են Լենինի հրապարակին: Այստեղ տեղադրված Հեղափոխության Հոր արձանը ամենահայտնի հայ քանդակագործներից մեկի գործն էր, որը Ռոդենի աշակերտն էր, բայց սա էլ բավարար չեղավ, որ արձանը թողնեին իր տեղում: Պատվանդանը դատարկ է: Այստեղ նույնպես արձանը հանվել է կառավարության հրամանով և ոչ ժողովրդի ցասման արդյունքում: Իսկ այնտեղից քիչ հեռու դեռ իր տեղում է Լենինի լավ ընկերոջ՝ հեղափոխական Ալեքսանդր Մյասնիկյանի արձանը: Նա նույնպես մահացել է 1925 թ.-ին, նա էլ, ինչպես Ֆռունզեն, մահացել է խորհրդավոր ձևով՝ օդանավի վթարի ժամանակ, որում այսօր շատերը Ստալինի ձեռքն են տեսնում:
«Հնարավո՞ր է, որ սա թողել եք, որովհետև կոմունիստ լինելով հանդերձ Մյասնիկյանը հայ էր»,- հարցնում եմ Միկայի ընկերոջը: «Եթե այս աղետալի անցյալից կարողանանք գոնե ինչ-որ բան փրկել, ապա ավելի լավ», -պատասխանում է նա: Նրան սխալ չեմ համարում:
1991թ.-ի սեպտեմբերի 23-ից Հայաստանը նույնպես հայտարարեց իր անկախությունը (դրանից երկու օր առաջ ընտրողների 99,34 տոկոսը կողմ էր քվեարկել), և հանրապետության նոր դրոշը այժմ ծածանվում է այն շենքի վրա, որտեղ նախկինում Կենտրոնական Կոմիտեն էր: Դրոշը միանգամայն նախորդի նման էր՝ սև ու կարմիր գծերով: Պակասում են միայն մանգաղն ու մուրճը:
Երևանը խնդիրներից ուժասպառ եղած քաղաք է: Դեռ չէր մարսել 1988 թ.-ի դեկտեմբերի երկրաշարժից անտուն մնացած կես միլիոն մարդկանց խնդիրը, երբ ստիպված էր տեղավորել Ադրբեջանից եկած 300.000 փախստականներին: Սրանք մարդիկ են, որոնց մեծ մասը եկել է Բաքվից և ուզում է ապրել մեծ քաղաքում:
«Այստեղ կա՞ մեկը, որ ցանկանում է փրկել նաև Կոմունիստական Կուսակցության դերակատարումը»,-հարցնում եմ ես՝տեսնելով, որ սոցիալիստական հերոսների որոշ մեծ արձաններ դեռ իրենց տեղում են:
Նիկայի ընկերը պատասխանում է՝ոչ: Հայերը մի հին խոսք ունեն «Հինգ հայ, վեց կուսակցություն»: Նրա կարծիքով կոմունիզմի ավարտը վերահաստատեց այս խոսքի ճշմարտացիությունը: Կոմունիստական կուսակցության արգելվելուց և քաղաքական թատերաբեմի ազատականացվելուց անմիջապես հետո քսանից ավելի կուսակցություն շտապեց գրանցվել, որոնցից երկուսը հավակնում էին լինել հին Կոմունիստական կուսակցության ժառանգները, բայց շարունակություն չունեցան : «Կոմունիզմը խաղից դուրս է»,- ասում է Նիկայի ընկերը: «Դրա մասին այլևս չի խոսվում և կոմունիստական կայծի նորից բռնկման որևէ վտանգ չկա: Վտանգն այլ տեղ է: » Նրա կարծիքով վտանգը գալիս է ծայրահեղ ազգայնական գաղափարախոսությամբ հանդես եկող մի քանի փոքր կուսակցություններից, որոնք հույսը դնում են սփյուռքի հայերի տնտեսական աջակցության վրա:
Ըստ նրա Հայաստանի ապագան կխաղացվի երկու նախկին ընկերների միջև, որոնք այժմ դարձել են քաղաքական անողոք թշնամիներ՝ Հանրապետության նոր նախագահը՝ չափավոր թևին հարող Տեր-Պետրոսյանը և Պարույր Հայրիկյանը՝ ընդդիմության ղեկավարը և ծայրահեղ ազգայնականների գաղափարախոսը:
Տեր-Պետրոսյանը քառասունհինգ տարեկան է և պատկանում է նոր ղեկավարների այն դասակարգին, որ մեծացել է ավելի շուտ հետազոտական կենտրոններում, քան կուսակցական դպրոցներում: Բանասեր է՝ ասորական պապիրուսների մասնագետ, գիտի տասը լեզու և քաղաքականություն է մտել վերջերս, որպես առավելություն ունենալով ընդամենը տասնհինգ օրվա բանտարկություն, երբ ուսանող ժամանակ հակասովետական քարոզչություն էր իրականացրել՝ տարածելով Սոլժենիցինի և Պաստերնակի գրվածքների պատճեները:
Հայրիկյանը, հակառակը, մի հին վտարանդի է, որ կյանքի տասնյոթ տարին վատնել է ԳՈՒԼԱԳ-ում և ուզում է կտրել Հայաստանի բոլոր կապերը Ռուսաստանի հետ և հույսը դնում է աշխարհով մեկ սփռված հայ աքսորյալների կապիտալի վրա՝ երկրի զարգացմանը զարկ տալու համար:
«Նրանցից շատերը պարզապես միջազգային արկածախնդիրներ են և չի կարելի նրանց վստահել»,-ասում է Նիկայի ընկերը:
Հայաստանի համար նույնպես հեշտ չէ անցումը սովետական համակարգում ինտեգրված տնտեսությունից դեպի ինքնիշխան ու անկախ պետության տնտեսություն: Հայաստանը ամբողջովին կախված է Սովետական Միության մնացած հատվածից՝ գազի և բենզինի մատակարարաման առումով, որոնց համար մինչև այսօր վճարում է թե՛ ոսկով, թե՛ սեփական արդյունաբերական արտադրանքով: Շնորհիվ կրթական մակարդակի և սեփական բնակչության տեխնիկական ուղղվածության Հայաստանը միշտ համարվել է զարգացած տեխնոլոգիաների կենտրոն, և ռազմական էլեկտրոնիկայի սովետական բարձրակարգ գործարաններից մի քանիսը հենց այստեղ են գտնվում:
«Արդեն փորձում են փոխակերպվել և արտադրել կենցաղային տեխնիկա»,-ասում է Նիկայի ընկերը: Այսօր Հայաստանի առաջնահերթությունը աշխարհում որպես անկախ երկիր ճանաչվելն է և ՄԱԿ-ին անդամակցումը՝ կարողանալու համար առանց միջնորդավորման օգտվել միջազգային օգնության ծրագրերից:
Այս պահին տարածքային ամենամեծ վեճը, որին առերեսվում է Հայաստանը, Ադրբեջանի հետ է՝ կապված Լեռնային Ղարաբաղի անկլավի հետ, բայց թեկուզ ոչ պաշտոնապես մնում է նաև այն տարածքի խնդիրը, որը մարդիկ այստեղ անվանում են Արևմտյան Հայաստան, այսինքն այժմ արդեն թուրքական այն շրջանը, որ թուրքերը անվանում են Արևելյան Անատոլիա:
Ցերեկն անցկացնում ենք կենտրոնում պտտվելով (Նիկան միշտ լամպեր է փնտրում), ապա Մատենադարանի թանգարանում, որն ունի հին ձեռագրերի աշխարհի ամենամեծ հավաքածուն: Շենքի ճակատը զարդարված է հայ մեծ իմաստունների արձաններով, ինչպես նաև այն մարդու արձանով, որը Ք.Հ 405թ.-ին ստեղծել է մինչ օրս գործածության մեջ գտնվող հայկական այբուբենը:
Վերադառնում ենք հյուրանոց՝ անցնելով քաղաքի միջով: Ցերեկը ժամը հինգի կողմը, որ Սովետական Միությունում ճաշի ժամն է, և ոչ թեյի, խանութների դիմաց գոյանում են սպասող մարդկանց հերթերը: Մայթերի երկայնքով տասնյակ սեղանիկներ վաճառում են արտասահմանյան ծխախոտների ու սպագետտիի տուփեր, շոկոլադի սալիկներ, որ պետք է արդեն հարյուր անգամ հալված լինեն արևի տակ:
«Այս ապրանքը ուղարկվել է արտասահմանում գտնվող բարեկամների կողմից, որը կարող են գնել միայն նրանք, ովքեր նույնպես արտասահմանում բարեկամներ ունեն»,-ասում է Նիկայի ընկերը: Մի քանի անգամ ինձ մոտենում են մարդիկ, որոնք ուզում են գնել իմ տաբատը: Բարեբախտաբար սովորել եմ ասել ՛՛shnoracalutzun’, որ հայերեն նշանակում է շնորհակալություն:
Անի հյուրանոցի տնօրենը՝ մի շատ քաղաքավարի կերպար, անակնկալ է պատրաստել. ընթրիք պետությանը պատկանող ռեստորանի մի առանձին սրահում: Ռեստորանի ղեկավարը իր ընկերն էր: Ամեն ինչ պատվիրել է մի քանի ժամ շուտ, և սեղանը կատարյալ է, ուտելիքը՝ շատ յուրահատուկ: Նման իրավիճակը հատուկ է անցումային այս ժամանակահատվածին: Ռեստորանը պատկանում է պետությանը, բայց տնօրենը այն ղեկավարում է ինչպես իր սեփականը, և իհարկե նրան է մնում եկամուտը, առնվազն այդպես կարելի է ենթադրել այն «կախարդական թղթադրամների» տրցակից, որ դուրս էր թափվում տաբատի ետևի գրպանից և որ հաստատ գումարվում էր պետական ծառայողի իր տարեկան աշխատավարձին:
Մինչ ուտում ենք, շարունակում են մտնել վստահություն չներշնչող երիտասարդներ, որ նրա ականջին ինչ-որ բան են շշնջում, ստանում են կարճ պատասխաններ և գնում:
Երբ արդեն բավական գարեջուր էինք խմել, ինչպես նաև մի շիշ օղի ու մի շիշ կոնյակ՝ պատրաստված տեղական խաղողից, հյուրանոցի տնօրենը սկսում է գրավիչ ձևով նկարագրել մի հայկական ազգային ճաշատեսակ, որը խոստանում է ինձ համար պատրաստել տալ հաջորդ այցելությանս ժամանակ: Այն կոչվում է խաշ և պատրաստվում է բացառապես կովի տոտիկներից: Պատճառն այն է, որ հնում հարուստները մի կողմ էին նետում կովի տոտիկները և աղքատները սովորել էին այդ ավելցուկից պատրաստել մի համեղ խորտիկ: Տոտիկը լավ մաքրում են և եռացնում ամբողջ գիշեր: Լուսաբացին, երբ ծագում է արևը, դեն են նետում ոսկորները և սկսում են ուտել այն կպչուն զանգվածը, որ մնում է:
-Բայց սխտորով,-ասում են մյուս հայ սեղանակիցները, ու չնայած ընթրիքը հենց նոր էր ավարտվել, խաշի նկարագրությունը թվում է՝ նորից է բացում ախորժակը:
-Այո՛, իհարկե սխտորով, հում սխտորով,-բացատրում է իմ տնօրենը,-հետո, ամբողջ օրը կարիք չկա այլևս ուտելիքի ձեռք տալու,-ավելացնում է նա:
Հավատում եմ:
Երևան, չորեքշաբթի, 2-ը հոկտեմբերի
Դուրս եմ գալիս վազելու և այստեղ նույնպես ինձ ապշեցնում է դիժուռնայաների առավոտվա սովորական ծեսը, որոնք կեղտոտ լաթերը սևաջրի մեջ թաթախած՝ դժվարությամբ ու անուշադրությամբ «մաքրում են» գետինը: Ինձ հիշեցնում են ճիզվիտ աշակերտներին, որ բազմաթիվ հոգևոր վարժանքների թվում ամեն օր մի ոստ էին ջրում: Նրանց համար սա հնազանդությանը սովորելու մի ձև էր: Իսկ ի՞նչ էր սա դիժուռնայաների՝ սոցիալիզմի վետերանների համար:
Այս առավոտ ռուսալեզու թերթերը չեն տպվել: Ասում են՝ թուղթ չկա, ամեն դեպքում լավ առիթ է այդ ասպարեզում ռուսական ներկայությանը վերջը տալու համար: Մոսկվայի հեռուստատեսության հեռարձակումները դադարեցվել են արդեն մի քանի շաբաթ առաջ: Բավարար ռուսներ չկան արդարացնելու համար հատուկ ալիքի անհրաժեշտությունը, իսկ հայերը, ամեն դեպքում նախընտրում են լուրերը լսել իրենց լեզվով:
Եթե կա մի սկզբունք, որին որպես ճանապարհորդ փորձում եմ հավատարիմ մնալ սա է. երբեք չուտել այն հյուրանոցում, որտեղ մնում եմ: Գնալով այլ վայրեր՝ ճանաչում ենք նոր տեղեր և այդպիսով չենք սովորում հարմարավետությանը: Բայց այստեղ՝ Երևանում, դժվար է: Ընտրությունը սահմանափակ է: Տեղի եմ տալիս և նախաճաշում եմ Անի հյուրանոցում: Այն սեղանի մոտ, որտեղ ինձ առաջնորդում են, արդեն այլ հյուրեր են նստած: Բոլորը հայ են, բայց բավական է մի րոպե ուսումնասիրել նրանց հասկանալու համար, որ երկու տարբեր ռասսաների հայեր են. Սփյուռքի հայերը՝ հարուստ, ամբարտավան, կանայք՝ մատանիներով ծածկված ձեռքերով և ծխախոտը միշտ բերանում, և նրանց բարեկամները՝ տեղի հայերը՝ խեղճ, դժվար կենցաղով ապրող, անվստահ, անհարմարության զգացումով և միևնույն ժամանակ ոգևորված, որ հրավիրված էին ուտելու «արտասահմանցիների համար» նախատեսված ռեստորանում:
Ճանաչում եմ այս հարաբերությունը «Ամերիկայի քեռիների», որ վերադառնում են ի ցույց դնելու ճիշտ ժամանակին արտագաղթելու իրենց հաջողությունը և այն բարեկամների, որոնք մնացել էին տանը՝ կլանելու քաղաքականության բոլոր վայրիվերումները, զտումները և գոյատևելու՝ հանապազօրյա դժվարությունները հաղթահարելով: Դա տեսել եմ տասնյակ անգամներ Չինաստանում, ապա տեսել եմ Վիետնամում, ու այն միշտ նույնն է: Արտագաղթողները, որոնք վերադառնում են, իրենց զգում են փոքրիկ թագավորներ. մի քանի կոպեկ հավաքած լինելու շնորհիվ Կալիֆորնիայում ասենք մի խորտկարան բացելով՝ իրենց ավելի կարևոր են զգում: Իրենց տեր են զգում այստեղ գտնվող խեղճ բարեկամների առաջ, իսկ նրանք՝ տեղացիները, տարիներ շարունակ տևած աղքատության ու տառապանքից հետո այժմ էլ ստիպված են ընդունել նրանց՝ հարուստի կողմից տրված ողորմության ու բարեհոգության ստորացումը:
Այս հարաբերությունը տեսնելը ցավ է պատճառում, բայց սա նույնպես սոցիալիզմի ձախողման խաչն է: Քանի դեռ նրանք, որոնք մնացել էին Չինաստանում, Վիետնամում, կամ այստեղ՝ Հայաստանում կարող էին իրենք իրենց մոլորեցնել, որ աշխատում էին կամ իրենց զոհում էին մի բանի համար, որը սեփական ստամոքսից ավելի կարևոր էր (գուցե «հեղափոխության համար»), կարող էին նաև անտեսել երկրից հեռացած մարդկանց նյութական հաջողությունները: Հիմա՝ այլևս ոչ: Կապիտալիզմին այլընտրանքային հասարակության ծրագրի ձախողումից հետո թվում է թե, իսկապես իրավացի են այն արտագաղթածները, որոնք վերադառնում են այստեղ մնացածներին բացատրելու, որ նրանց կյանքը վատնում է եղել, որ այն ամենը ինչ արել են սխալ է և պետք է փոխվի, մինչ այնտեղ, որտեղ նրանք են՝ Ամերիկայում, Ֆրանսիայում կամ ցանկացած այլ տեղ, ամեն ինչ կատարյալ է և պետք է ընդօրինակվի: Նրանք հաղթել են, մյուսները պարտվածներն են: Տխուր է, բայց այդպես է:
Հայաստանի համար, որը մեկուսացված է թուրքերի և ադրբեջանցիների միջև, որը չունի ելք ո՛չ դեպի Կասպից ծով, ո՛չ էլ դեպի Սև ծով, որն ունի ընդամենը մի փոքր քրիստոնեական նմանություն Վրաստանի հետ և իր տրամադրության տակ ունի աշխարհի տարբեր կողմերում արտագաղթած հայերի մի ցանց, որոնց մեծ մասը դարձել են շատ հարուստ և ազդեցիկ, ապագայի մեծ մասը կլինի հարուստ և աղքատ բարեկամների այս դժվար հարաբերության մեջ. բոլորն էլ հայ են, այո՛, բայց արդեն երկու տարբեր ռասսաների, ինչպես նրանք, որոնց տեսնում եմ նախաճաշելիս՝ նստած իմ առջև, Անի հյուրանոցում:
Սենյակիս պատուհանից տեսել էի, որ քաղաքի շուրջ գտնվող բլուրներից մեկը կարծես ճեղքված լիներ մի մեծ սպիտակ աստիճանաշարով և մի քանի ցեմենտե շիթերով, որ իջնում են զառիթափով:
«Կառուցումը սկսվել է, որպես հուշարձան՝ Հայաստանում սովետական կեսդարյա իշխանությունը տոնելու նպատակով, բայց արդեն մի քանի տարի է, ինչ աշխատանքները կանգ են առել»,-ինձ ասել էր Նիկայի ընկերը: Ցանկացա գնալ ու տեսնել:
Բլրի գագաթը պետք է որ այն հատվածը լիներ, որտեղից բացվում էր քաղաքի տեսարանը, բայց երբ տեղ հասա, քամի չկար, ու Երևանը հայտնվեց որպես կեղտոտ, փոշոտ ու խղճուկ մի քաղաք՝ խեղդված կարմրավուն թունամշուշի շերտում: Տրավերտինի մեծ աստիճանաշարը հսկայական հուշարձանային համալիրի մասն է:
Երկու ուսանողուհիներ, որոնք բաց էին թողել դպրոցի դասերը, հաշվում են աստիճանները «633»,-ասում են ինձ՝ իրենց ափի մեջ գրելով թիվը:
Առաջին տպավորությունը, որ թողեց, կարծես մի մեծ վատնում լիներ: Կտրած, բայց դեռ չտեղադրված քարերի կույտերի արանքում տեսնում եմ վաթսունին մոտ մի էլեգանտ տղամարդու՝սև շապիկով և սպիտակաթույր մազերով, որը մի սյան հիմքն է չափում:
«Գուցե Դուք կարողանաք ինձ օգնել: Գիտե՞ք այս հուշարձանի պատմությունը»,- հարցնում եմ նրան անգլերենով:
«Իհարկե, սա իմ աշխատանքն է»: Ջիմ Թորոսյանը՝ հայ ամենահեղինակավոր ճարտարապետներից մեկը, որը հայտնի է նաև արտասահմանում, ոգևորված է իր ծրագրով: «Սա հուշարձան է նվիրված Հայաստանին, նվիրված կյանքի ուժին, որ հաղթում է ամեն ինչին» ասում է նա,- «Գաղափարը ժողովրդի ճանապարհը ներկայացնելն է: Սկսվում է ներքևից՝ բլրի ստորոտից, և դանդաղորեն բարձրանում է մինչև գագաթ: Ունի վեց հարկ և վեց բակ: Յուրաքանչյուրը մեր պատմության մի փուլի համար: Յուրաքանչյուր բակում կան սրահներ, որտեղ կկազմակերպվեն ցուցահանդեսներ և ցուցադրություններ: Ամբողջը իր գագաթնակետին է հասնում կոթողի մեջ, որը տեղադրված է բլրի ամենաբարձր կետում: Կոթողի վերջնամասում գտնվում է իրար միացած երկու ձեռք, որտեղից երևում է բոցանման ծայրը՝ ուժից ծնվող կյանքի խորհրդանիշը»: Ամբողջը արված է հայկական տրավերտինից: Երբ 1988 թ.-ի դեկտեմբերի 7-ին բազմաթիվ երկրաշարժներից վերջինը հարվածեց Հայաստանին, որի արդյունքում զոհվեցին նվազագույնը 100.000 մարդ, հուշարձանի կառուցումը դադարեցվեց: Կառավարությունը, որն այժմ հետաքրքրված է իր հայրենասիրությունն ապացուցելով, վերջերս հրամայել է վերսկսել աշխատանքները:
Հուշարձանները մեծ արժեք ունեն մարդկանց հոգեբանության մեջ: Բավական է մտածել թե ինչպիսի ֆլորենցիացի ես դարձա՝ միայն որոշ արձանների և դպրոց տանող ճանապարհին գտնվող հին շենքերի կողքով անցնելով: Այդուհանդերձ ռեժիմին հատուկ հուշարձանները, գուցե այն պատճառով, որ ընդամենը մեծ են, չունեն այն մյուս մեծությունը, որն աստիճանաբար ազդում է նույնիսկ նրա վրա, ով ընդամենը անցնում է դրանց կողքով: Սպիտակ քարերի այս վիթխարի այգին թվում է՝ այդ շարքին է պատկանում, չնայած որ այն ինչ տեսել եմ դեռ պետք է ավարտել:
Իհարկե, այսօր ավելի հեշտ է լինել ֆլորենցիացի քան հայ: Այս ճանապարհին հանդիպած ժողովուրդների մեջ թվում է, թե հայերը ամենաշատն են տառապում այն անհավասարությունից, որ կա նրանց անցյալի, որի մեծությունը միայն թանգարաններում և բանալու տակ պահված իրերում է, և ներկայի թշվառության միջև, որտեղ պակասում է բենզինը, կարագը, շաքարը, բրինձը: Այստեղից է գուցե այս ներթափանցող հայկական տխրությունը, որն ինձ միշտ ճնշում է:
Կարիք ունեի մի փոքր լիցքավորվելու անցյալով և մեկ ժամով գնացի պատմության թանգարան. հրաշալի թանգարան էր մյուսների պես՝ գորգերի, սկահակների հավաքածուներով: Այստեղ նաև լավագույնս վերարտադրված էին դրվագներ հայ ժողովրդի սխրանքներից՝ ցուցաբերված թուրքերի, պարսիկների ու ռուսների դեմ վարած տպավորիչ ճակատամարտերում: Սենյակները պահվում են մթության մեջ՝ իրերը պահպանելու նպատակով:
Պատուհանի արանքից տեսնում եմ, որ բակում՝ աղբամանների արանքում, ընկած էր Լենինի բրոնզե մարմինը՝ կարծես մի հիվանդ պառկած լիներ: Այնտեղ էին դրել պատվանդանի վրայից հանելուց հետո: Իջնում եմ ու պտտվում շենքի շուրջը՝ փնտրելով ծառայողական մուտքը, ապա անցնում պահակներին՝ ասես ինչ-որ ազդեցիկ մարդու կողմից ուղարկված լինեմ, մտնում բակ և գնում արձանը նկարելու: Խեղճ Լենին: Գլուխը չկա: Ինձ հետևած ոստիկանին հարցնում եմ, թե որտեղ է այն, բայց նրա ծիծաղն է միայն գալիս: Գլու՞խը, ոչ ոք չգիտի, թե ուր է կորել:
Աերոֆլոտի գրասենյակում ասում են, որ երեք օր է, ինչ-որևէ չվերթ չի եղել դեպի Մոսկվա, «բայց վաղ թե ուշ մի չվերթ կլինի»: Օդանավը թռիչքուղու վրա է: Պակասում է միայն բենզինը: Որոշ ժամանակ է, ինչ Ադրբեջանի իշխանությունները հրաժարվում են իրենց «թշնամի» հայերին նավթ վաճառել, որն առատորեն ունեն, իսկ այժմ հրաժարվում են նաև թույլ տալ, որ իրենց տարածքով անցնի բենզինը, որը Ռուսաստանը վաճառել է Հայաստանին: Այս վերջին որոշումը տվյալ պահին գոյություն ունեցող ճգնաժամի հիմքն է: Թվում է՝ Գորբաչովը անձամբ է միջամտել այս գործում և օդանավերի համար նախատեսված վառելիքով լի բեռնատարների մի շարասյուն հենց նոր հասել է սահման և բազմաթիվ քաշքշուկներից հետո սահմանն անցնելու թույլտվություն կունենա: Ամեն դեպքում ինձ Աերոֆլոտում այդպես են ասում:
Որոշում եմ ռիսկի դիմել: Նիկային խնդրում եմ, որ ինձ օդանավակայն տանի, թողնի այնտեղ և նորից ճանապարհ ընկնի դեպի Թբիլիսի, որպեսզի Ադրբեջանում ճանապարհի առաջին հատվածը անցնի մինչև մութն ընկնելը:
«Ահ, ո՛չ, այնտեղից այլևս չեմ կարող անցնել»,-ասում է Նիկան:
Խորհրդակցել է թե՛ իր լրագրող ընկերոջ հետ, թե՛ հյուրանոցի տնօրենի, և երկուսն էլ նրան բոլորովին խորհուրդ չեն տվել միայնակ անցնելու այն ճանապարհը, որ երկուսով էինք անցել: Առանց իմ ներկայության՝ որպես օտարերկրացի, ադրբեջանցիները նրան կարող էին հայի տեղ դնել, և նա շատ վատ քառորդ ժամ կարող էր անցկացնել: Այսպիսով Նիկան որոշեց Վրաստան վերադառնալ՝ անցնելով արևմտյան լեռները: Ճանապարհը երկարում է հարյուր հիսուն կիլոմետրով, փոխարենը ամբողջ ճանապարհը սկզբում հայկական, ապա վրացական տարածքում է: Իրար հրաժեշտ ենք տալիս ամուր գրկախառնությամբ և վերջին ուժգին ծիծաղով: Կարող էինք մի ամբողջ բեռնատար ունենալ, բայց վերջում Նիկան մեկնեց առանց նույնիսկ մի լամպի: Բարի ճանապարհ, Նիկա՛:
Օդանավակայանում ինձ հանձնում են ուղեկցորդուհիների «ղեկավարի» խնամակալությանը, որը ինձ խոստանում է տեղավորել Մոսկվա թռչող առաջին օդանավում: Մինչ այդ ինձ տեղավորում է ինչ-որ մեկի գրասենյակում սպասելու, որն այդ պահին տեղում չէր, և նրա գրասեղանի վրա կարող եմ բացել իմ համակարգիչն ու սկսել գրառումներ անել: Ոչինչ չեմ կերել և ուղեկցորդուհիներից մեկը, որն ամեն դեպքում գնում է մի քանի կիլոմետր հեռավորության վրա գտնվող շուկա, ինձ համար գնում է մի կիլոգրամ հասած ու հյութալի խնձոր:
Օդանավակայանը լի է մարդկանցով, որոնք ինձ նման սպասում են ինքնաթիռների մեկնելուն, որոնք այդպես էլ չեն մեկնում: Ժամանակ առ ժամանակ ինչ-որ մեկն ասում է, որ լսել է, որ բենզինով լի բեռնատարների շարասյունը հասել է, բայց դրան ոչինչ այդպես էլ չի հետևում:
Ժամեր են անցնում: Երբեմն դուրս եմ գալիս ինչ-որ մեկի հետ երկու բառ խոսելու: Հանդիպում եմ մի երիտասարդ հնդիկի, որն այստեղ էր եկել իր կառավարության կրթաթոշակով քիմիա սովորելու համար: Ասում է, որ այս տարվա սկզբից Երևանում այլևս ոչ ոք ոչինչ չի անում, ո՛չ ոք չի աշխատում, ո՛չ ոք չի սովորում: Միակ բանը, որի մասին բոլորը մտածում են «պայմանագրերն» են, պայմանագրեր արտասահմանի հետ, պայմանագրեր ինչ-որ բան գնելու կամ վաճառելու համար: Նրան նույնպես հարցրել են, թե արդյոք արձակուրդի վերադառնալով իր երկիր չի կարող մի-երկու պայմանագիր կնքել տալ Հնդկաստանի հետ: Հանդիպում եմ մի ամերիկացի ինժեների AT&T-ից, որն այստեղ է եկել օպտիկամանրաթելային փոխանցման հեռախոսային մի նորագույն համակարգ տեղադրելու համար, որը վերջապես թույլ կտա Հայաստանին ուղիղ հաղորդակցվելու աշխարհի մնացած հատվածի հետ արբանյակների միջոցով: Առաջ ամեն ինչ պետք է անցներ Մոսկվայով: Այս կախվածությունը նույնպես ավարտվեց: Այս համակարգը, որը ֆինանսավորվել է Վաշինգտոնի կառավարության կողմից, կգործարկվի երկու շաբաթից: Հայաստանի կոդը կլինի 7885-ը:
Զրուցում եմ այն ուղեկցորդուհու հետ, որն ինձ համար խնձոր էր գնել: Ամուսինն օդաչու է: Երկուսն էլ ռուս են, որ այստեղ են եկել ավելի քան քառասուն տարի առաջ, որպես Կարմիր բանակի սպաների զավակներ: Նա ապշած է և շատ հիասթափված այն ամենից, ինչ տեղի է ունենում Սովետական Միությունում: Նրա կարծիքով բոլոր խնդիրները սկսել են պերեստռոյկայից: Մինչ այդ կարգուկանոն կար, յուրաքանչյուրն անում էր իր գործը, և ոչ մեկի մտքով չէր անցնում պահանջ ներկայացնել ուրիշների հողերի հանդեպ կամ փոփոխել տարբեր հանրապետությունների սահմանները: Այստեղ՝ Հայաստանում, իրավիճակը գահավիժեց երկրաշարժից հետո: Գուցե պատճառն այն էր, որ այդքան մարդ մնաց առանց տանիք, բայց նա հիշում է, որ երկրաշարժից անմիջապես հետո սկսեց շրջանառվել «մի ազգ, մի պետություն» գաղափարը: Մարդիկ սկսեցին խոսել Լեռնային Ղարաբաղի մասին՝ որպես մի բերրի տարածքի՝ լի մրգատու ծառերով, որն ավելի մեծ էր, քան պետք էր հայերի բնակեցման համար: Միայն թե այդ հողակտորը Ադրբեջանին էր պատկանում: Այդ ժամանակ էր, ասում էր կինը, որ սկսեցին նորից հայտնվել հին քարտեզները, որոնք նկարագրում էին պատմականորեն հայերով բնակեցված տարածքները և տարածվեց այն գաղափարը, որ պետք էր վերադարձնել այդ տարածքները: Ապագա՞ն: Նա և իր ամուսինը չգիտեն ինչ անել: Ազգությամբ ռուս են, բայց ամբողջ մի կյանք այստեղ են ապրել: Ունեն երկու զավակ, որ ծնվել են այստեղ: Մեկը ասում է, որ ռուս է, մյուսը՝ հայ:
«Ամեն ինչ հեշտ էր, երբ երկուսն էլ կարող էին ասել, որ Սովետական Միության քաղաքացիներ էին, իսկ հիմա՞»,- հարցնում է կինը:
Նորից ժամեր են անցնում: Հետո մեր ինքնաթիռի շուրջը , որը կանգնած էր սպասասրահի ապակե պատի դիմաց, բանվորների շարժ է նկատվում: Գալիս է ցիստեռնով մի բեռնատար: Ինքս ինձ հարցնում եմ, թե ինչ ստուգումներ են արվել բաքը լցվող բենզինի որակի հետ կապված: Վերջապես կանչում են ուղևորներին, բայց ինչպես պարզվում է՝ ևս մեկ ժամ պետք է սպասել: Այս անգամ թռիչքուղու վրա՝ օդանավի շուրջը:
Այն, ինչ ինձ միշտ հիացնում է նման դեպքերում, Սովետական Միության քաղաքացիների համբերությունն է: Ոչ-ոք չի բողոքում, ոչ-ոք ափերից դուրս չի գալիս, ոչ-ոք չունի շատ կարևոր հանդիպում, ոչ-ոք չի բղավում «Դուք չգիտեք, թե ես ով եմ…. »: Տնային տնտեսուհիներ, Կարմիր Բանակի գնդապետներ, կուսակցական պաշտոնյաներ, թոշակի անցած ծերեր, բոլորը հանգիստ սպասում են, բոլորը նույն ձևով, բոլորը հավատով լի, որ ինչ-որ տեղ ինչ-որ մեկը խնդրով զբաղվում է: Եթե կա մի բան, որ սոցիալիզմը սովորեցրել է՝ անկասկած սպասելն է: Շատերը նստում են գետնին, ոմանք հանում են իրենց ունեցածը և սկսում են ուտել:
Նայում եմ մի բանվորի, որը իր սանդուղքն է տեղավորում ինքնաթիռի պոչի տակ, ապա մոտակայքում կանգնած բեռնատարից վեր է քաշում մի մեծ խողովակ: Բանվորը փորձում է հանել ինքնաթիռի ստորին մասում գտնվող փականի պտուտակները, ապա միացնել իր ձեռքի խողովակը՝ ակնհայտորեն զուգարանի թափոնները հեռացնելու համար: Տղամարդը ուժ է գործադրում, սխալ շարժում է անում, փականը դուրս է գալիս, խողովակը ընկնում է գետնին և ինքնաթիռի պոչից դուրս է հորդում կղանքով լի կեղտաջուրը: Սանդուղքի վերևում երերացող բանվորին ոչինչ չի մնում անելու, քան կախել գլուխը, որպեսզի վրան թափվող կղանքը գոնե աչքերը չլցվի:
Կղանքի մի անտանելի գարշահոտ է տարածվում մարդկանց մեջ, որոնք տեղավորվել էին թռիչքուղու վրա: Բոլորը նայում են: Ոմանք՝ ժպտում: Քիչ անց ինքնաթիռ ենք բարձրանում և այն մեկնում է, բայց այդ խեղճի պատկերը՝ միայնակ, կանգնած կոյուղատար խողովակից թափվող այդ անձրևի տակ, ամբողջ ճանապարհին մտքիցս դուրս չի գալիս:
Տեսնես մի տեղ գտա՞վ լողանալու համար:
