Կար ժամանակ, երբ պատերազմը տարիքով մարդկանց հուշերն էին, հին-հին պատմություններ, որոնք թերևս չէին առնչվում մեզ ու չէին իմաստավորում պատանեկան մեր գոյությունը: Պատերազմը դեղին-եռանկյունաձև նամակներն էին, որ տատս պահում էր խնամքով, և դրանք ընդամենը մեկ վկայություն ունեին. ձեր Գևորգ պապը անհետ կորավ Կերչն ազատագրելիս: Պատերազմը գեղարվեստական եղելություն էր, ասել է թե՝ ժամ ու կեսանոց կինոնկար՝ Երևան մայրաքաղաքի էկրանների վրա:
Մենք գիտեինք, որ հերոսամարտը դեմք ունի և մեր հերոսներին էինք ճանաչում հեռակա և պատկերացնում էինք ճաք տված ապակիներ, և դեղին թղթեր՝ ներսից մրոտ ապակիների վրա, և վառարաններ, և թոքախտավոր այրեր, և սով, և կանանց, որ վերապրել էին առ այս, և հպարտանում էինք Հունան Ավետիսյանի անունը հնչեցնելիս, բայց երբե՛ք, երբե՛ք չէինք գիտակցում, թե ինչ կարող է լինել պատերազմը: Կյանքը այլ երանգներ ուներ, երիտասարդությունը՝ այլ երազանք, իսկ արտասվաթոր պառավները սոսկ գոյության մայրամուտն էին:
Պատերազմը մեր մանկության մեջ էր ներծծվում տարին մեկ անգամ, երբ պատվավոր այրերն իրենց ուսերին տանում էին մայիսիննյան Հաղթանակի շքերթը, երբ Լենինի պողոտան լցվում էր տանկերով, ծանր տեխնիկայով, երբ շքերթն ընդամենը շոու էր և կամ՝ հետաքրքիր ժամանց, որտեղ կարճ շրջազգեստներով աղջիկներ կային, և սիրուն էին նրանց ոտքերը, և հեշտ էր հոծ ամբոխի մեջ նրանց հետ ծանոթանալն ու պաղպաղակով հրապուրելը: Ահա այսպես, պատերազմը նաև զբոսայգու այն նստարանն էր, որ հեռու էր օտար աչքերից, և այստեղ սիրահարներն էին քչփչում մինչև ուշ երեկո:
Գևորգ պապն անհետ կորավ Կերչն ազատագրելիս:
Կարդացեք նաև
… Եվ տատս անհույս մղկտում էր անգամ խոր ծերության մեջ:
Ես թաքուն կարդում էի Գևորգ պապի նամակները, երբ իմ մանկության տարիներն էին, և չէի հասկանում խոստովանություններ, որոնք սերն էին մեկնաբանում: Այդ թղթերի մեջ անուններ կային, բայց այդ անունները չվերադարձան այլևս:
Մարդիկ…
Դեռ չգիտեի, որ տարիներ կանցնեն, ժամանակ կանցնի, և ինքս կլինեմ ռազմաճակատում և կշարադրեմ մտքեր, որոնք ամենևին նոր չեն և չեն նորանում երբեք, քանզի պատերազմ տեսած սերունդը ժառանգականության կապն է, և պատերազմն անցնում է գեներով՝ ժառանգական հիվանդության պես: Դեռ չգիտեի, որ ֆրոնտում ծրարներ չեն ճարվում, և ես էլ պիտի սովորեմ թուղթը եռանկյունաձև ծալելու արվեստը:
Օ՜ վիրավոր բառեր…
Արցախյան առաջին Հերոսամարտի օրերին տատս դեռ կենդանի էր, և ջուր շփեց ետևիցս, երբ ես էլ այլոց պես կռիվ էի գնում: Իսկ հետո նա չկար այլևս: Հետո մենք ճախրում էինք տուն վերադառնալիս, քանզի մերն էր հաղթանակը, բայց մենք մի տեսակ մեղավոր ու տարակուսած էինք մեր հաղթանակի մեջ, որովհետև մեզ վիճակված պատերազմը մեր պապերի կյանքն էր մեկնաբանել: Հիմա հասկանալի էին պառավների յոթ հարկանի անեծքները, հասկանալի էին խաղաղություն կարևորող բոլոր այն կենացները, որ պարտադիր հնչում էին հացառատ սեղանների վրա, և տղամարդն էր արտասվում անգամ, և մայրերն իրենց երեխաներին գրկելու ցանկությամբ էին համակվում: Այո՛. մեզ բազմիցս գրկել են՝ երբ երեխա էինք, իսկ մե՛ր պատերազմը մեզ նաև գրկել սովորեցրեց:
Ես ցանկացա խոսել այսօրվա Հաղթանակի մասին, ցանկացա շռայլել բառեր, որոնք փոքրիշատե մխիթարություն կբերեն սգավորներին: Բայց սուգն անձայնություն է:
Եվ չկան խոսքեր, որոնք կարող են վիրակապ դառնալ սգո վերքերի վրա:
Ես վկայեցի դեռ ոչ հեռավոր ժամանակներում կենդանի մարդկանց պատերազմը, որ Հայրենական Մեծն էր, վկայեցի արցախյան Առաջին հերոսամարտը, որ ինձ ու իմ սերնդակիցներին վիճակվեց: Ես տեսա մեր այսօրը ներկա պատերազմի աչքերով և ցանկացա խոսել, որպեսզի հաստատեմ իմացյալ մահվան անմահությունը: Այնինչ մեծն Չարե՛նցը բարբառեց իմ էության խորքից. «Սիրտս լցվեց… Բայց չգիտեմ, թե ինչու – գորշ օրերի տաղտկությունը երգեցի…»:
Իհարկե՛…
Կամակոր են խռովամիտ սրտերն ու դրանք իշխում են բանականության վրա՝ երբ միտքը փորձում է խուսանավել՝ հույզեր սանձելով:
Ահա և հո՛ւյզն եմ շռայլում:
Անչափ ծանր են բաժանման բառերը՝ երբ հեռացողը ցանկանում է ապրել:
Եվ սնամեջ են բոլոր այն գրքերը, որոնք աղոթքներ են հրապարակում:
Թռիչքները մենության ճիչերն են, և մենացողն, անշո՛ւշտ, արարում է թռիչք:
Ես գիտեմ արյան գույնը և սարսռում եմ մարդու ճակատագրից:
Եվ սարսռում եմ հարկավ, երբ նախիրն արածում է այն խոտը, որ ադամորդու արյունն է ներծծել՝ երկնելով փուշ, նեկտար ու անուրջներ:
Ամենաերկարատև պատերազմն անգամ ակնթարթային բռնկում է, իսկ ռումբերը սոսկ անձայնությունն են բազմապատկում: Եվ արդյոք ո՞վ էր այն մարգարեն, որ նորածինների լացը կռահեց՝ կանխավ բարբառելով ապառնի ժամանակը: Կանխավ բաժանելով սեր, սաղմոս ու մխիթարություն, որ թափառական դերվիշներ են ու հանկարծ հանդիպում են մեծ ճանապարհների վրա՝ ասեղնագործելով եղերամայրերի ունայնությունը:
Կան արշալույսներ, որ չեն արթնանում երբեք, և կան աղերսներ, որոնք անկյալ հրեշտակների թևերով են համբառնում:
Մա՛րդն է սրբության վարագույրը, բայց նրան պատռել են՝ մեղքն ու սրբությունը միատեղելով:
Իհարկե. խոհերը գմբեթներ են փլուզում, և մենք չենք կարող կռահել տնից հեռացող ռազմիկի խոհերը:
Քանզի ռազմիկն է վարագույրը, որ տաճարո՛ւմ պատռվեց այնժամ, երբ մարդն էր աստծո նվագարանը, և մարդու եղերերգն էր հորինում աստված՝ հնչեցնելով մահ:
Փոշեհատիկներ գլորող երեխաներ…
Նրանք արթնացել են դեռ արշալույսից առաջ, նրանք փայտե նժույգներ են սանձել՝ հանկարծ հասկանալով խաբեության իրականությունը:
Խարխուլ կամուրջներ…
Մենավոր թռչունն իջավ:
Թռչունն՝ իբրև առագաստ, իբրև ստվերներից առկախ բանդագուշանք, որ գերեզմանաքարերի մամուռն էր լիզում՝ մեռյալ անուններ կենդանացնելով: Ապա՝ քամիներ բարձրացան՝ խորտակելով արքայական միջնաբերդեր, և հերարձակ կույսեր իջան լեռներից, և քայլում էին նրանք՝ սուր-սուր քարերին բախվելով ու ճերմակ արյուն ծորելով երկինքն ի վար ձգվող ճանապարհների վրա: Նրանք բոլորը հեծկլտում էին՝ վկայելով ցավը, իսկ հրեշտակները փշեպսակներ էին դնում նրանց գիսարձակ գագաթներին: Եվ կար մի մանչուկ, ընդամենը երեք տարեկան, և նա համբույրներ էր հավաքում գերեզմանաքարերից:
Օ՜ դեղնաժեռ փոթորիկներ, որ այցելում եք ադամորդու ոտնահետքը սրբելու համար:
Ես գիտե՛մ. այս բառերը ծանր են, և ծանր է միտքը, որից մտավարժն անգամ կարող է պարտվել:
Ես ճանաչում եմ մարդագողի ոգին, և մերժել եմ փառք մուրալու անմտությունը:
Գիտեմ, թե մարդիկ ինչպես են սայթաքում ապուշության ճանապարհների վրա՝ բնավ չկասկածելով, որ ապուշի կեցվածքը մարտական է յուր ինքնագոհության մեջ:
Գիտեմ, թե հերոսներին ինչպես են քարկոծում, և՝ ինչո՛ւ, և թե՝ ինչն է ահաբեկում համբակին, երբ նրան հանկարծ մատուցում ես մտքեր, որոնք կորզել ես նրա թշվառության գզրոցից:
Ես անձայնությունն են դնում իբրև սահման, երբ բարեկամ ձևացողներն են դավաճանում՝ ջանալով կործանել կոփածո աշտանակներ, որ մոմեղեն լացով են գոյատևել մեզանից առաջ և մոմեղեն լացն են խոստովանելու մեզանից հետո:
Տարօրինա՜կ, տարօրինա՛կ հագուստ է վիշտը:
Կարեկցեք փախուստներով վերադարձող մարդուն, համակերպվեք՝ երբ նրա բառերն են սակավ, և խոսք մի կորզեք, և տուն մի կանչեք՝ երբ ահագնագոռ գիշերն է իջնում աշխարհի վրա, և մի քարկոծեք հացառատ սեղանից դատարկ հեռացող մարդուն, և հաց մի դրեք նրա մահճակալի առաջ, և մառաններում թողեք մաճառն ու թաքուն հայացքներ մի նետեք մեջքով շրջվողի ետևից, զի պարտվել է մարդը՝ սգո հագուստներ հագնելով:
Կարեկցեք նրան, ում աչքերը վախճանվել են դեռ նախապես, իսկ կյանքը կնոջ կերպարանք ունի:
Ահա և վկայո՛ւմ եմ. լաց կա դռների ետևում, իսկ անառակի խրախճանքը, որպես կանոն, կայանում է անպատվությամբ խորտակվող նավերի վրա: Չէ՞ որ առնետներն առաջինն են լքում տախտակամածը, իսկ ափսոսանքը այցելում է հետո՛:
Կապրենք, իհարկե՛:
Կապրենք վա՛ղը…
Հետո՛…
Քամիներ պոկվեցին, բայց վերադարձ չկար այլևս: Եվ մենք դուրս եկանք մեր տներից, որպեսզի հիանանք աշնան գեղեցկությամբ ու ապրումակցենք միմյանց: Ինչ-որ մեկը խոսեց զրնգուն ծիծաղով, բայց նա երեխա էր, և մենք մի քիչ ծիծաղ գողացանք մտերիմներին բաժանելու համար: Տերևները աշնան դագաղն էին տանում, իսկ զառամյալ կանայք սայթաքում էին պաղ առվակների վրա, և մենք, չգիտես ինչու, մեր մտքերն էինք բացատրում՝ հանդիսավոր շշուկներ փոխանցելով միմյանց: Գուցե ակամա, և կամ՝ գուցե միտումնավոր, մենք շշուկների մեջ էինք տեղավորում բառեր, որոնք բարձրաձայնելու համարձակությունը չէինք ունեցել երբեք….
Այնտեղ թափորն էր գոյանում և թափորն էր անցնում՝ սղոցելով բանաստեղծի երկինքն ու նրա ոտքերին կպած երկիրը դեպի երկինք տանելով:
Սմբատ ԲՈՒՆԻԱԹՅԱՆ
