Ներկայացնում ենք de Volkskrant թերթում Անա վան Էսի` Արցախի պատերազմի մասին հոկտեմբերի 26-ի հրապարակած ռեպորտաժի կրճատ հայերեն թարգմանությունը:
Հոլանդացի թղթակիցը եղել է պատերազմի ճակատում և բավական հետաքրքիր հոդված է գրել:
Նիդերլանդներում 100 տարուց ավելի պատմություն ունեցող այս թերթը լայն տարածում ունի Նիդերլանդներում, լույս է տեսնում 250.000 տպաքանակով, ավելի լայն տարածում ունի առցանց բաժանորդագրությամբ:
Ադրբեջանցիներն ունեն ժամանակակից լավագույն զենքերը, բայց հայերն ասում են, որ նրանց կամքն ավելի ուժեղ է: Լեռնային Ղարաբաղի հին հակամարտությունը թեժացել է, բացի Հայաստանից և Ադրբեջանից, այն նաև ռազմական գերտերություններին է ներքաշել դեպի Եվրոպայի ծայրը: Խրամատներում դա քիչ տեսանելի է` այնտեղ մարտնչող հերոսի մահն է թաքնված:
Հնաոճ խրամատային պատերազմ Լեռնային Ղարաբաղում` Եվրոպայի եզրին
Կարդացեք նաև
ժանգոտած պահածոների տուփեր են կախված այս խրամատում: «Թշնամին գալիս է այդպես», – ասում են երիտասարդ զինվորները: (Լուսանկար՝ Ջուլիո Պիսկիտելլի)
Լեռնային Ղարաբաղի մայրաքաղաք Ստեփանակերտում ոչ բոլոր ապաստարաններն են միանման: Օդային հարձակումներից պատսպարվելու համար այս մեկն ավտոտնակ է: Ընտանիքներն այնտեղ տեղավորվել են ճամբարային մահճակալների վրա, որոնք միմյանցից բաժանված են միայն սեւ կտորեղենով:
Նման վարագույրներից մեկի ետևում, ավտոտնակի մի անկյունում մեկ այլ ընտանիքի հետ Ավետիսյանների ընտանիքն է: Նրանք այստեղ են եղել չորս շաբաթ առաջ պատերազմի սկսվելուց ի վեր: Նրանց վարձակալած տունը փայտից է, այն փլուզվելու համար ուղղակի հարված չի պահանջում: Երբ ցերեկը հանգիստ է, նրանք ապաստարանից դուրս են գալիս մթերային ապրանքների համար: Նրանք չեն կարող ռիսկի դիմել ու տանը գիշերել:
Մարինե Ավետիսյանը պինդ իր մոտ է պահում վերցրած միակ գիրքը ՝ Աստվածաշունչը: Նրա մեծ դուստրը, որը հաշվապահ է, սաղմոսներ է կարդում: Ընտանեկան ընթերցումների համար միասին չեն, չորս որդիները ճակատում են: «Նրանք միշտ ասում են, որ ամեն ինչ լավ է ընթանում, որ հանգիստ է»: Այս պատերազմում Լեռնային Ղարաբաղից զոհվեց գրեթե հազար մարդ, այդ թվում `900 զինվոր: Ադրբեջանը հաղորդում է 63 խաղաղ բնակչի մահվան մասին:
ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐՔԵՐ
Ղարաբաղի լեռնային շրջանը պաշտոնապես Ադրբեջանի կազմում է, բայց բնակիչների մեծ մասը հայեր են: Խորհրդային Միության փլուզումից ի վեր Հայաստանը և Ադրբեջանը կռվել են այդ տարածքի շուրջ: Ադրբեջանը ցանկանում է վերականգնել իր տարածքը: Հայաստանը, որ իր վրա կրում է ցեղասպանության հետևանքները, վախենում է դրա կրկնվելուց, եթե գա այն պահը, երբ ցանկանա ինքը պահել այն հողը, որի վրա ապրում է:
Սեպտեմբերի վերջին, ենթադրաբար, Ադրբեջանի հարձակումից հետո, քնած հակամարտությունը կրկին վերածվեց արյունալի պատերազմի, որը տեսել է Հարավային Կովկասը վերջին քառորդ դարում:
Պատերազմը համաշխարհային տերություններին միմյանց դեմ է հանում Եվրոպայի ծայրամասում: Իսլամական Ադրբեջանին ժամանակակից զենք է տրամադրում ՆԱՏՕ-ի անդամ Թուրքիան: Ռուսաստանը սատարում է քրիստոնեական Հայաստանին: Այն բանից հետո, երբ ռուսական միջնորդական ջանքերը ձախողվեցին, ռուս զինվորներն այս շաբաթ վրաններ բացեցին Հայաստանի հետ սահմանին ՝ նայելով դեպի Լեռնային Ղարաբաղ տանող միակ ճանապարհին, որը մինչ այժմ գործում է:
Ուրբաթ օրը ԱՄՆ պետքարտուղար Մայք Պոմպեոն ձեռնարկեց միջնորդության մեկ այլ փորձ, բայց լեռնային կոպիտ լանդշաֆտում, ձմռան մոտենալուն պես, արագ խաղաղության հավանականությունը շատ քիչ է: Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիեւը բանակցություններն անվանում է «անիմաստ»: Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը կոչ է անում «զենք վերցնել ու կռվել»:
Լեռնային Ղարաբաղի քաղաքացիների համար, ովքեր չեն հեռացել բնակության վայրից, ինչպես 90-ականներին էր շաբաթներ են անցկացնում օդային հարձակման կացարաններում: Volkskrant-ի տարածաշրջան այցելության երեք օրվա ընթացքում մայրաքաղաք Ստեփանակերտի ուղղությամբ գնդակոծություններ չեն եղել: Բայց դա չի նշանակում թե ինչ-որ մեկը համարձակվի գետնից վեր քնել: Ադրբեջանական հրթիռները վերջին շաբաթների ընթացքում ոչնչացրել են մի քանի տուն: Ըստ Human Rights Watch իրավապաշտպան կազմակերպության ՝ օգտագործվել է արգելված կասետային զինամթերք:
ԽԻՍՏ ԻՐԱՏԵՍԱԿԱՆ
Ստեփանակերտը՝ պաշարված տարածքի սրտում, խիստ իրատեսական հատկանիշներով քաղաք է: Կենտրոնում, ինչպես սպասվում էր, ոչ միայն խորհրդային ժամանակների բնակարաններն են, այլ նաև հեքիաթային տաճարը, որը, պարզվում է, բոլորովին նոր է. Ավարտվել է անցյալ տարի ՝ շնորհիվ Եվրոպայում և Միացյալ Նահանգներում հայ արտագաղթողների նվիրատվությունների: Շքեղ հյուրանոցում, որը սովորաբար հյուրընկալում է սփյուռքից ժամանած ընտանիքներին, բարձրաստիճան զինվորականները մի բաժակ սպիտակ գինով ընթրիք էին անում:
Ասես այդպես էլ պետք է լիներ բարոկկո ոճով նախագահական պալատը ամրացված էր ավազի պաշտպանիչ տարատներով: 150,000-ից պակաս բնակիչ ունեցող Լեռնային Ղարաբաղն ունի իր կառավարությունը ՝ նախագահը, խորհրդարան և կանոնավոր ընտրություններ: Յուրաքանչյուրը, ով ցանկանում է մուտք գործել լեռնային շրջան, վիզայի կարիք ունի, չնայած սահմանային վերահսկողությունը դադարեցվել է այն բանից հետո, երբ Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանին կապող ճանապարհին Ադրբեջանը երկու կամուրջ է պայթեցրել:
Աշխարհի ոչ մի երկիր չի ճանաչում Լեռնային արաբաղի կառավարությունը: Նույնիսկ Հայաստանը: Ստեփանակերտի ամենաբարձր մակարդակում դիտարկվում է, թե արդյոք ավելի լավ է հրաժարվել անկախության գաղափարից: «Միգուցե եկել է ժամանակը, որ մենք միավորվենք Հայաստանին», – ասել է նախագահի խորհրդական Դավիթ Բաբայանը
ԽՐԱՄԱՏՆԵՐ
Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմը մասամբ անցնում է խրամատներում: Լրագրողների մուտքը այս շաբաթ խրախուսված չէր հարավային ճակատ, որտեղ Ադրբեջանը հայտարարեց նվաճումների մասին, իսկ հայկական բանակը դա անվանեց «նահանջ ՝ ի վերջո հաղթելու համար»: Բայց անձնապես կարող եք մեքենայով անցնել խրամատների համակարգով, որը բավականաչափ լայն է մեքենայի երթի համար:
Ժանգոտ պահածոների տուփեր են կախված սահմանի երկայնքով գտնվող վերջին հենակետում, այն հասանելի է միայն ոտքով: «Դրանով լսում ես, թե ինչպես է թշնամին մոտենում», – ասում են հայ երիտասարդ զինվորները, երբեմն նույնիսկ պատանի: Հենց այն ժամանակ, երբ քեզ պատկերացնում ես Առաջին համաշխարհային պատերազմի մասին ֆիլմի նկարահանման հրապարակում, ինչ-որ մեկը գոռում է «անօդաչու թռչող սարքեր»: Ռուսական արտադրության զենքի հայկական զինանոցը խիստ հնացել է: Ավելի հարուստ և Թուրքիայի կողմից աջակցվող Ադրբեջանն ունի ամենաժամանակակից տեխնոլոգիաները:
Մի քանի րոպեն մեկ ընկնում են Ադրբեջանի կողմից արձակված արկեր: Քիչ դեպքերում է պատասխան կրակ արձակվում: «Լավ օր կլինի այն ժամանակ, երբ հասնենք Բաքու», – տղայական խիզախությամբ ասում է 20-ամյա սերժանտ Հովհաննեսյանը: Բաքուն Ադրբեջանի մայրաքաղաքն է:
ԱՂԴԱՄ
Այս հակամարտության բարդությունը պարզ է դառնում այն ժամանակ, երբ դուրս ենք գալիս խրամատային համակարգից, որն ավարտվում է Աղդամ քաղաքից ոչ հեռու: Աղդամը ժամանակին ադրբեջանական քաղաք էր: 1993-ին հայկական զորքերը ադրբեջանցիներին վտարեցին: Այդ ժամանակից ի վեր քաղաքը ավերակ է դարձել: Քանի որ այդ ժամանակաշրջանը տարածքը դարձել է անմարդաբնակ ռազմական գոտի, ավերակները կարծես ժամանակին սառել են: Լոգարան, ժանգոտված մեքենաներ, անխնամ մզկիթ` սրանք խորհրդային ժամանակների գունեղ խճանկարի մնացորդներն են:
Աղդամում 30 տարի առաջ ապրել են հազարավոր ադրբեջանցիներ, ովքեր ցանկանում են վերադառնալ հայրենիք:
Բայց հայերը չեն տեսնում, թե ինչպես պետք է նրանք ՝ քրիստոնյաները, ապրեն ադրբեջանական իշխանության ներքո, որտեղ բնակիչների մեծ մասը մահմեդական են: Նրանք մատնանշում են թուրքերի և ադրբեջանցիների կողմից նախկինում կատարած ոճրագործությունները: «Սա կենաց և մահու կռիվ է», – հավաստում են սահմանի խրամատում: Ստեփանակերտի գերեզմանատանը երկու շարքով գերեզմաններ լցվեցին ընդամենը չորս շաբաթվա ընթացքում: Քաղաքային հիվանդանոցում տեղափոխվում է նոր վիրավոր մարդ ՝ գլխի վերքով վիրավորված զինվորը:
Covid
Կորոնայի համաճարակը, որը գրավում է մնացած աշխարհը, նաև այստեղ է: Հիվանդանոցի տնօրեն Մհեր Մուսայլեանը բերանի դիմակի հետեւից բացատրում է, որ ինքը Covid ունի: «Սովորաբար ես, իհարկե, կարանտինի մեջ պետք է լինեի, բայց պատերազմ է, կրկնակի պարտադրված և ես հիվանդանոցի տնօրեն եմ, ուստի դա հնարավոր չէ: Իմ անձնակազմի մեծ մասում նույնպես կա Covid: «Բանակի ավագ հրամանատարը հազում է կանաչ շարֆի մեջ: Ավտոկանգառի ավտոտնակում գրեթե բոլորը հազում են:
Մի ուշ գիշեր նախագահի խորհրդական Դավիթ Բաբայանը ապաստարանում խոսում է մահանալու մասին: Իհարկե նախընտրում ենք ապրել, ասում է Բաբայանը: Բայց երբ ժամը գա պետք է դրան ընդառաջ գնալ «իսկական տղամարդու պես», «հաղթական մահ, հպարտությամբ և արժանապատվությամբ լի»: Ձեռքին ունենալ նռնակ ու գերի չհանձնվել:
«Իհարկե, մենք միշտ մեզ հետ ձեռքի նռնակ ունենք», – ասում է երիտասարդ զինվոր Աշոտը: Նախքան նա ստիպված կլինի վերադառնալ մարտ, հնարավորություն ունի մեկ կամ երկու օր ապաքինվել իր հորեղբոր հետ, որն ունի իր սեփական օդային հարձակման ապաստարանը ՝ որպես այս պատերազմի միակ հույսի շող:
«ՆԻԴԵՐԼԱՆԴԱԿԱՆ ՕՐԱԳԻՐ»
