Ադրբեջանի ղեկավար օղակներում թուրքական հետքի ամենաառաջին ու լուրջ վկայությունը Բաքվի կոտորածների ժամանակ ենք նկատում՝ 1990-ին, «Իրատեսի» հետ զրույցում նշում է Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի նախկին տնօրեն, պատմաբան ՀԱՅԿ ԴԵՄՈՅԱՆՆ ու ավելացնում՝ դրանից հետո երկու տարի անց Ադրբեջանում տեղի ունեցած իշխանափոխության գործընթացում, երբ Այազ Մութալիբովին գահընկեց անելուց հետո նախագահի պաշտոնն Աբուլֆազ Էլիչբեյը ստանձնեց, թուրքական հատուկ ծառայության ներկայացուցիչները ներգրավվեցին կառավարողների շարքերում՝ ապահովելու համար Թուրքիայի լոկալ ղեկավարի վերահսկողությունը:
«Արցախյան առաջին պատերազմին նույնպես Թուրքիան թեև լայնամասշտաբ մասնակցություն չի ունեցել, բայց «կրտսեր եղբորը» որոշակի սպառազինությամբ օժանդակել է,- ասում է Դեմոյանը:- Բացի այդ 150-ից ավելի գեներալներ, ու, առհասարակ, սպաներ մասնակցել են 1990-ականների ռազմական գործողություններին: Տվյալներ կան, որ Արցախյան առաջին պատերազմում նաև քուրդ զինյալներ են ներգրավված եղել: Եվ դեռ այն ժամանակ արդեն թուրքական կողմն անում էր ամենը՝ ներգրավվելու համար բանակցային գործընթացում: Դրա առաջին ու լուրջ ազդակները 1992-ին՝ Նախիջևանի դեպքերի ժամանակ են եղել, երբ հայկական կողմը Սադարակի հատվածում հակահարձակում էր իրականացրել, ու Թուրքայից բարձրաձայնել էին, թե իրենք կարող են միջամտել: Այդ հայտարարությանը, սակայն, հետևել էր պաշտոնական Մոսկվայի բավական ազդու պատասխանը, երբ ավիացիայի մարշալ Եվգենի Շապոշնիկովն ուղիղ տեսքստով հայատարարել էր՝ Թուրքայի ներգրավվածությունը Ղարաբաղյան հակամարտությանը Համաշխարհային երրորդ պատերազմի կարող է հանգեցնել:
– Ձեր հարցազրույցներից մեկում նշել եք, որ Հայաստանում տարիներ ի վեր թուրք–ադրբեջանական գործակալական ցանց է գործում: Դրա ներկայացուցիչները հիմա է՞լ են ակտիվ:
-Այս պահին շատ մանրամասներ ասելու, մեղադրանքներ հնչեցնելու ժամանակը չէ, բացի այդ՝ այդ հարցով համապատասխան գերատեսչությունները, վստահ եմ, զբաղվում են: Բոլորն էլ լավ գիտեն, թե ինչի մասին եմ բարձրաձայնել, ու այդ ամենը թե՛ նախկինում, թե՛ այժմ չափազանցությունների մեղադրանք է համարվել: Հիմա չեմ հրճվում, որ ես ճիշտ էի, իմ կողմից մատնացույց արված բոլոր հիմնախնդիրներն այսօր ջրի երես են դուրս եկել: Վստահ եմ՝ թղթապանակը բացվելու է, ու առանձին-առանձին հնչեցվելու է, թե ովքեր ու ինչպես հայտնվեցին ռազմավարական կարևոր նշանակության պաշտոններում, ինչ են նրանք այժմ անում: Իրականում ոչինչ էլ չեն անում: Պետական ինստիտուտների գույքագրում պետք է անել, հասկանալ՝ որքանով է արդարացված դրանց գոյությունը, նախկինում ինչով են զբաղված եղել, ինչ արդյունավետությամբ են աշխատում այժմ, ինչպես դրսևորեցին պատերազմական իրավիճակում, գործո՞ղ հաստատություններ, թե՞ ծանր բեռ են երկրի համար և այլն:
–Պատերազմին սիրիացի ահաբեկիչների մասնակցության փաստն ինչպե՞ս պետք է օգտագործել դիվանագիտական մակարդակում:
Կարդացեք նաև
-1990-ականների պատերազմի ժամանակ ակնհայտ էր, որ հայկական կողմը տվյալներ ուներ սպանված ու գերեվարված մոջահեդների մասին, այն ժամանակ այդ հարցը չբարձրացվեց, բայց գոնե երկու դրվագներով պետք է անդրադառնայինք դրան: Առաջինը 1989-ին ՄԱԿ-ի ընդունած բանաձևն է, որտեղ ասվում է, որ պետություններն իրավունք չունեն հավաքագրելու, մարզելու ու օգտագործելու վարձկանական ուժն ազգերի ինքնորոշման իրավունքը ճնշելու համար: Այսքան տարվա ընթացքում այդ ուղղությամբ որևէ աշխատանք չի տարվել, ու միայն պատերազմի ժամանակ է խորհրդարան օրինագիծ ներկայացվել, որ Հայաստանը նույնպես կոնվենցիայի մաս կազմի: Ագրեսիայի, վարձկանական ուժի օգտագործման, մարդկության, խաղաղ բնակչության դեմ հանցագործության, արգելված զենքի կիրառման, ցեղասպանական գործողություների հարցը մեր դիվանագետների համար առաջնային պետք է լինի:
Զրույցը՝
Սևակ ՎԱՐԴՈՒՄՅԱՆԻ
Հոդվածն ամբողջությամբ՝ «Իրատես» թերթի այսօրվա համարում:
