Տպագրում ենք խորհրդային տարիներին երկու տասնամյակից ավելի անազատության մեջ անցկացրած, այլախոհ երգիծաբանի «Միայնակը» գրքից մի հատված, որն ընդգրկում է 1961թ. բանտային օրապատումները
Ես չեմ կարդում պատմական վեպ եւ չեմ հարգում դրանց հեղինակներին: Պատմությունը հին, անցած-գնացած մարդկանց կյանքի կոնսերվացում է: Իսկ հայ ազգի պատմությունն իր բազմապիսի դառնություններով ոչ միայն տհաճ կոնսերվ է, այլ նաեւ թունավոր, ինչպես մեր կոոպերատիվ խանութում շարված ձկան կոնսերվները: Ինքն իր մեջ պառակտված`հայը միայնակ անհավասար կռվի մեջ է մտել իր զորեղ հարեւանների հետ եւ միայն կոտորվել ու գերի տարվել:
Ի՞նչ գեղարվեստական հաճույք կարող է ստանալ ընթերցողը`նման կյանքից գրված պատմական վեպեր կարդալիս: Ոչ մի:
Կոնսերվները պատրաստվում են, առհասարակ, քաղցր պտուղներից, որ մարդ մի գդալ ճաշակի ամեն հաց ուտելուց հետո եւ բերանը քաղցրացնի, եւ ոչ դառը, թունավոր պտուղներից, որ ուտի ու բերանը դառնացնի:
Կարդացեք նաև
Հա, գիտեմ, պիտի ասեք`կարդանք, որ օգտվենք մեր պապերի սխալներից, միանանք եւ մեր անկախությունը պաշտպանենք:
Ասացե՛ք, երեք միլիոնանոց ժողովուրդն ինչքան էլ միանա, կարո՞ղ է դեմ գնալ քսանհինգ միլիոն թշնամի պետության: Ո՛չ: Այդ պատճառով էլ մեր ուժեղ հարեւաններն ինչպես կամեցել են`վարվել են մեզ հետ:
Ինչ մեր վիպասանները ցանկանում են, որ բազմամիլիոն թուրքն իր գլուխը ծռի հայի առջեւ եւ ասի`զա՞րկ:
Այդ չի՛ լինի:
Չէ որ հնում մենք էլ, մեր Արտաշես Աշխարհակալի եւ Տիգրան Մեծի ժամանակ ճիշտ այնպես, ինչպես թուրքերը, հարձակվել ենք մեզանից թույլ բազմաթիվ ազգերի վրա, նրանց ջարդել, կողոպտել եւ գերի բերել Հայաստան:
Եթե պատմական վեպ գրող հայ վիպասանն անաչառ է, պետք է մերժի նաեւ այս բարբարոսությունը: Գրո՞ւմ է այս մասին: Ոչ: Նրանք միայն բորբոքում են հայի ատելությունը թուրքի դեմ եւ ուրիշ ոչինչ:
Գամառ Քաթիպան ասում է. «Հիմի է՞լ լռենք»…
Խեղճ բանաստեղծ, չլռես`ինչ պիտի անես:
Րաֆֆին (ես չգիտեմ` ինչ տարիքում) պատանեկան ձայնով կշտամբում է հայությանը.
-Եթե դուք վանքերի տեղակ բերդեր շինեիք, եթե խնկի տեղ վառոդ ծխեիք, մեր օրը այս չէր լինի:
Իսկ ես, եթե Րաֆֆին լինեի`կգրեի.
-Կորչի՛ վանքն իր խունկ ու մոմերով, որովհետեւ նա բանական մարդուն ստրուկ է դարձում մի գոյություն չունեցող Աստծու, կորչե՛ն բոլոր բերդերն ու վառոդի հոտերը, որովհետեւ դրանք մարդկանց համար միայն իրար կոտորելու գործոններ են դառնում:
Ես երբ ծնվեցի`ոչ մի ազգի չէի պատկանում, ոչ մեկի լեզվով չէի խոսում եւ չգիտեի`Աստված ինչ բան է: Ես մարդ էի միայն եւ մտադիր չէի որեւէ ազգի վրա քշել:
Եթե մարդու տարիքի հետ հետզհետե կորչում է մարդու այս անմեղությունը եւ քանի մեծանում`գազանանում է եւ նախապաշարումներով լցվում, եկեք նորածին մնանք եւ բնավ չմեծանանք:
Ո՛չ վանք, ո՛չ բերդ:
Իսկ եթե ազգային վիպասանն ուզում է անպայման մեծանալ, նա իրավունք չունի կես ճանապարհին կանգ առնել եւ միջակ մարդ դառնալ: Նա պետք է շարունակի երկարել եւ մի գլխով բարձր կանգնել իր ընթերցողից, ու ոչ մի ազգամիջյան ատելություն չպիտի հրահրի, այլ քարոզի մարդկայնության:
Պիտի ասի`աշխարհում ամենաթանկագին բանը մարդու կյանքն է: Կորչեն մնացած բոլոր բաները, որոնք կարճում են այդ կյանքը: Թո՛ւրք, դու մեզանից ռազմապես ուժեղ ես, բայց մի կոտորիր մեզ: Մենք էլ լավ ճարտարապետներ ենք, գովական դերձակներ, ընտիր կոշկակարներ: Մենք մեզ համար մզկիթներ շինենք, շալվար ու կոշիկներ կարենք ու միասին կողք-կողքի հաշտ ապրենք: Երկրի վրա, ինձ էլ, քեզ էլ տեղ կա ապրելու, առաժմս ապրենք, հետո երբ տեղներս նեղացավ`բնական է, որ դու մեզ պիտի կոտորես, որովհետեւ գոյության կռիվն այդպես է հրամայում:
Իսկ թե մեր պատմավեպ գրողներն ի՞նչ են անում. ճիպոտը տալիս են հայ ազգի ձեռքն ու ասում`գնացեք, կրետի բույնի հետ խաղացեք:
Օրինակի համար, 1904թ. Սասունի ապստամբությունը պարզապես կրետի բույնի հետ խաղալ էր: Մի քանի տասնյակ հայեր լեռ բարձրացան եւ ասացին թուրքին` եկ մեզ կոտորիր:
Հա, այստեղ էլ գիտեմ`ինչ պիտի ասեք:
Պիտի ասեք`հայերն ուզում էին կոտորվել`քրիստոնյա մեծ պետությունների ուշադրությանն արժանանալու համար, որ միջամտեին մեր կռվին ու մեզ անկախություն տային:
Բայց եթե երբեւէ դա հնարավոր բան է, գեթ ապստամբությունն այդ ժամանակ սկսվելու էր, երբ մեծ պետությունների երեսը Հայաստանի կողմ դարձված լիներ: Այլապես պետությանց ետեւում տեղի ունեցած ապստամբությունը կնկատվի՞: Մեծ պետությունը խոմ ծոծրակին աչք չունի՞…
Ինձ լսիր, պատմական վեպ գրող հայ վիպասան, նախքան գրիչ վերցնելը դու պիտի իմանաս, որ կյանքը գոյության կռիվ է, որ հաղթում են միայն ուժեղները:
Ուժեղ ես`զարկ, թույլ ես`հարմարվիր շրջապատիդ, եթե ուզում ես ապրել:
Իսկ եթե դու բանական մարդուն կամենում ես տարբերել վայրի գազաններից եւ համոզմունքին էլ տեղ ես տալիս, այն ժամանակ լարիր քո ողջ հանճարդ`քարոզելու մարդկանց, որ նրանք եղբայրներ են, միասին պիտի ապրեն ու միասին մեռնեն:
Բայց այս բարի սերմերը ցանելուց հետո չմոռանաս ջրել…
«Առավոտ» օրաթերթ
13.08.2020
