Միջազգային զարգացման հանրագետ և արձակագիր Գեւորգ Տեր-Գաբրիելյանը պատասխանում է Aravot.am-ի հարցերին:
– Դուք արժանացել եք Գալուստ Գյուլբենկյան հիմնադրամի ԽՕՍՔ ԱՌ մրցանակին, ինչի առիթով շնորհավորում ենք Ձեզ: Ինչո՞վ է մրցանակն առանձնահատուկ ձեզ համար:
– Շնորհակալ եմ: Համեստ մրցանակ է այն իմաստով, որ դիմողներից գրեթե ամեն երրորդն արժանացել է: Բայց գեղեցիկ ծրագիր էր՝ հայերեն աշխարհի հայության համար կարևոր խնդիրներ բարձրացնել, ընդ որում՝ տարբեր կրիչներով, ասենք՝ տեսահոլովակ կամ նկար կամ տեքստ: Ծրագիրը միավորեց աշխարհի հայությանը մեկ այլ կողմից: Ի՛նչ խնդիր պիտի ես արծարծեի, եղած բոլոր կարևոր խնդիրները հաշվի առնելով: Կա՛մ քաղաքային պլանավորման ու բնության հարցերը, կա՛մ իմ սրտի ցավը՝ գրականության ընթերցման հարցը: Պատմվածքը գրեցի «Առավոտի» առցանց տարբերակի համար: Կարևոր էի համարում, որ կարդան ոչ գրական կայքերի ընթերցողները: Գրականության ընթերցումն այսօր մեծ խնդիր եմ համարում, և ելքը պիտի գտնեի ֆանտաստիկ ժանրում՝ որ ընթերցող են այլմոլորակայինները, որոնց համար կարդալը հաց ու ջուր է: Գրականությունը դրանով է ուժեղ. գրողին հնար է տալիս ելք գտնել նույնիսկ անլուծելի, թվում է, իրադրություններից:
Սա գրվեց մինչև չափորոշիչների առիթով բանավեճերի ծավալումը:
Կարդացեք նաև
– Այս մրցանակի հիմնումը պայմանավորված էր թագաժահրային իրավիճակով: Ինչպե՞ս ինքներդ ադապտացվեցիք նոր իրավիճակին: Կարելի՞ է համաձայնել այն արտահայտությանը, որ ամեն մի մարտահրավեր նաեւ նոր հնարավորության դուռ է բացում:
– Պիտի այդպես մոտենանք խնդիրներին, այլապես կարող է շատ վհատեցնող լինել կյանքը: Գյուլբենկյանի մրցույթի շնորհիվ ես սկսեցի օգտագործել երեք բառ՝ պսակաժահր (թագաժահրի փոխարեն), տնակալում (կարանտին) և իմակ (էլեկտրոնային նամակ): Իսկույն երևում է, որքան կարևոր է, որ արևմտահայերենն օգնության գա արևելահայերենին: Պսակաժահրի և տնակալման օրերին, քանի որ տնից էի աշխատում, ծրագրեցի «Դեկավիրոն» պայմանական խորագրով պատմվածքների շարք: Դրանցից չորսն արդեն հրապարակվել են, մեկը՝ սա, մյուսը՝ «ԷՎՆ րիփորթն» օրերս հրապարակեց, էն մյուսը՝ ուղարկեցի «Դեկամերոն» մրցույթին, մեկն էլ՝ «Նամակներ պարետին» մրցույթին:
Կարելի է ասել, որ պսակաժահրն ազդակ եղավ, որ ստեղծվեն նոր հարթակներ, որտեղ գրականություն կարող է հրապարակվել:
– Ըստ ձեզ, ո՞րն է լավ գրականությունը:
– Դժվար հարց է, միանգամից չես ասի, դրա շուրջ շատ եմ արտահայտվել: Երևի, դա նկարագրելու փորձերը երբևէ չեն ավարտվի: Մենք խոսում ենք եղած գրականության մեջ լավի մասին, բայց կարող է գալ մեկ այլ, անսպասելի գրականություն, և դա՛ է նրա կարևորություններից մեկը. որ չգիտես, ինչպիսի՛ն կլինի, ինչպե՛ս կզարգանա հաջորդ փուլում:
Խոսում եմ միայն արձակի մասին. լավն այն գրականությունն է, որ կարդում է երեխան, պատանին, դեռահասը, երիտասարդը: Եթե տարիքով մարդն է կարդում՝ կարդում է որպես երիտասարդ: Լավն է այն գրականությունը, որում ի՛նքդ ես վրձնված, ընթերցողը կարդում է որպես իր (հնարավոր) կյանքի պատմություն, ստանում նյութ՝ ինքն իրեն հասկանալու համար: Լավ է գրականությունը, որը «ստիլիզացիա» չէ: Էսպես ասեմ: Չգիտես, գործդ տաղանդավոր է, թե ոչ, մնայուն է, թե ոչ՝ գոնե մի՛ խաբիր, եղիր ժամանակիդ որքան կարող ես ճշգրիտ տարեգիրը: Խոսքը, իհարկե, միայն կոնկրետ տարեթվերի և պատմականության մասին չէ, այլև՝ մտքերի և արժեքների տարեգրության: Դա հո կարող ես անել: Վերջապես՝ վրձնիր, որպես կենտրոնական կերպարներ, ո՛չ թե թագավորներին, ո՛չ թե «աշխարհի տերերին», ո՛չ թե փողավորներին, այլ՝ «շարքայիններին», նրանց, ով կողքիդ է, ով՝ «դու» ես, ում «վերինները» ստատիստիկա են հաշվում:
Այս ամենը, ինչ ասում եմ՝ Հրանտ Մաթևոսյանի ասածների պարաֆրազներ են: Քիչ է, բայց սկզբի համար հերիք է:
– Ինչպե՞ս եք վերաբերվում վերջին շրջանում դասական գրականությունը ժամանակակից գրականությանը հակադրելուն, ինչպե՞ս եք պատկերացնում հարցի հանգուցալուծումը գրականության չափորոշիչներում եւ դպրոցական ծրագրերում:
– Գրականություննե՛րը չեն հակադրվում, այլ գաղափարախոսությունների և շահերի թնջուկները: Կան շահադիտական նպատակներ, որոնք միահյուսվել են գաղափարախոսական դիրքին, մեկը մյուսին հարմար է գալիս, ասենք՝ «ազգ», «հայուգեն», «հայրենասիրություն» հոգնած բառերը շահագործելով՝ որոշակի շահ է հետապնդվում: Կա, իհարկե, նաև անկեղծ գաղափարախոսական դիրքորոշում, առանց մտքին շահ ունենալու: Պահպանողականությունը լավ բան է, բայց փորձը ցույց է տալիս, որ պահպանողականությունը դառնում է հետադիմություն, եթե մարդ քիչ է կրթված, եթե ազատություն իրեն չի տրված եղել, այսինքն՝ ապստամբելուց ետ են սովորեցրել, որպեսզի հեշտ շահագործեն: Խաբված է եղել, ու միակ ձևը տակից դուրս գալու՝ իր հերթին խաբելն է եղել: Հիմա էլ ինքն է ուզում ազատությունից զրկել, ում կարող է: Որ իրենից լավն ու հետաքրքիրը չլինեն: Չէ որ իր կյանքը սխալ հունով է գնացել, մարդկային է՝ ենթագիտակցորեն ուզում է ուրիշների կյանքն էլ փչացնել, մուռը հանել իր կյանքի համար:
Իսկ գրականությունը հոսք է: Հանգուցալուծումն այսպես եմ պատկերացնում. կլինի նոր չափորոշիչ, թե ոչ, կլինի նոր դասագիրք, թե ոչ, ուսուցիչը կմտնի դասարան, և աշակերտները հարգանքից ոտքի կկանգնեն: Եվ ուսուցիչը կորոշի, ի՛նչ սովորեցնի և ինչպե՛ս, որպեսզի արթնացնի աշակերտի մեջ հանճարը: Կընտրի տեքստերը և կուսուցանի: Աշակերտներն էլ, թե աչքաբաց են, ուսուցչին ընդառաջ կգնան, կկարդան, կքննարկեն, դասեր կքաղեն գրականությունից, իրենք էլ կստեղծագործեն՝ որպես գրող, կամ այլ ասպարեզում, կամ՝ որպես գրաքննադատ: Դպրոցը կքաջալերի այդ մոտեցումը, գրողները կայցելեն այդ աշակերտներին, նախկինում ապրած գրողների կյանքն ու գործն ուսանելի քննարկման նյութ կլինի: Աշակերտները կիմանան նախ և առաջ իրենց այսօրն ինչի՛ մասին է և երեկվա օրը, ոչ թե հազար տարի առաջվա միֆը. կիմանան, ի՛նչ էին անում իրենց ծնողներն անկախությունից ի վեր, գողության ու կողոպուտի տարիներին ինչպե՛ս հակադրվեցին, որ 2018 եղավ: Կհասկանան, ինչու՛ է պետք պահպանել անցյալի հիշողությունը, քաղաքը, Ֆիրդուսը, Կոնդը, Գյումրին կամ Նորքը, Մաշտոցի ծառերը (որ արդեն էլ չկան), ի՛նչ է նշանակում ճիշտ վերականգնում, ինչու՛ է կարևոր ոչ թե սուտն ու միֆը որպես անցյալ ընկալել, այլ՝ հնարավորինս իսկական անցյալը:
Կիմանան՝ իրենց ծնողներն ի՛նչ էին անում մինչև անկախությունը, ինչպե՛ս էին իրենց հարազատները և գրողներն ապրում Խորհրդային Միությունում, զոհ գնում կամ դիմակայում ստալինիզմի տեռորին, ինչպե՛ս էին կարողանում այդ վիճակում կառուցել, ստեղծագործել, մասամբ տանուլ տալով իշխիչ մամլիչին, մասամբ՝ հաղթելով: Եթե ստալինիզմի հարցերը չհասկանան՝ իրենց այսօրը կամ երեկվա օրը չեն հասկանա, քանի որ չեն հասկանա համատարած կոռուպցիայի, գողության, կողոպուտի, գողականության, քյառթուության և այլնի էությունն ու դերը մեր կյանքում: Չէ՞ որ խորհրդային կարգը կործանում էր մարդու հանդեպ մարդու հարգանքը, հանցանքների մի խոշոր մաս հանցանք չէր համարում, իսկ անմեղ արարքների մի խոշոր մաս՝ համարում էր: Լավի ու վատի, ճշտի ու սխալի տեղերը փոխել էր, և մենք դա ժառանգեցինք:
Կհասկանան, ի՛նչ է իրականում «գործ տալը», ի՛նչ է գողական մշակույթը, ի՛նչ է «քո ընտանիքի համար՝ շատ էլ լավ մարդ» լինելը: Դրանից կհասկանան, ինչու՛ է հիշողությունը կարևոր, մանկուրտիզմը՝ վտանգավոր: Իսկ հիշողությունը գրականության հաց ու ջուրն է, և՝ հակառակը:
Ստալինիզմը հասկանալով՝ կհասկանան, ինչպե՛ս եղավ ցեղասպանությունը, որ ուզում էր և ուզում է մեզ ջնջել, մեր մասին հիշողությունը ջնջել, մեր հիշողությունը ջնջել: Կհասկանան, ինչու՛ պիտի մենք չուզենք ինքներս մեզ, մեր հիշողությունը, մեր անցյալը ջնջել, ինչպես նաև՝ ուրիշի անցյալը. դա արդեն մեր հանդեպ անել ուզել են ուրիշները, և մեզ դա դուր չի եկել: Մեր ինքնությունն ուզել են ջնջել, ինչո՞ւ ենք ինքներս մեր ինքնությունն էլ ուզում ջնջած լինել, տեղը միֆոլոգիզացված ինքնություն դնել:
Այդպես, ետ-ետ գնալով՝ երբ արդեն հասուն մարդիկ են՝ ի վերջո ինչ-որ պահի կհասկանան նաև Նարեկացուն, Խորենացուն և Մաշտոցի գյուտը: Իսկ եթե նշածս նախորդ փուլերը, իրենց երեկվա օրը չհասկանան, դա էլ՝ հազարամյա հինն էլ չեն հասկանա: Ես սկսեցի դա հասկանալ միայն քառասունն անց, այն էլ՝ խարխափելով:
– Ձեր կարծիքով կա՞ ծայրահեղացված մոտեցում ժամանակակից գրականության մեջ` մի կողմից օսլայած բառերով գրականություն, մյուս կողմից հայհոյախոս գրականություն: Ինչպիսի՞ն պետք է լինի այսօրվա գրականության լեզուն:
-Գրականությունը պարզապես բառերի շարան չէ: Եթե բառն «օսլայած» է, ուրեմն գրականության կամ ընթերցողի նպատակն է՝ այն կազմաքանդել, տեսնել տակն ինչ կմնա, կա՞ տակը բան, թե՞ ոչ: Նույն բառը մի դեպքում օսլայած է, մյուսում՝ ոչ: Ինչպե՛ս է օսլայից դուրս գալիս բառը – դա՛ է խնդիրը:
Եթե գրողը հայհոյանք է օգտագործում, ուրեմն պատճառ կա: Պատճառներից մեկը՝ որ խորհրդային ժամանակ տեքստում հաճախ արհեստական, արհեստականացված կյանքն էր պատկերվում: Արդյունքում խոսակցական լեզուն արգելված էր, սեքսը պատկերել արգելված էր, ազատ ու անկախ մտածողություն պատկերել արգելված էր: Գրաքննված էր տեքստը մեծ մասամբ: Հետո, երբ ազատություն եղավ, չէ որ գրականությունն ուզում է աշխարհն իր ամբողջությամբ պատկերել և ամեն մանրամասն պատկերելու հետ մեկտեղ նաև հայհոյանքը, նաև սեքսը, նաև ամենախորը դժվարությունները, որ մարդ իր ներսում զգում է, սկսեցին ի հայտ գալ: Խեչոյանը պատերազմը կամ երկրաշարժը վրձնելիս իր որոշ գործերում մի՛ կաթիլ լավատեսություն ու հերոսություն չի պատկերում, մեծ մասամբ՝ չարչարանք ու ճիչ, որ այսպիսին չպիտի լինի աշխարհը: Մութ է նրա աշխարհը: Բայց քանի որ մահացել է՝ մարդիկ չեն խորանում, ի՛նչ է գրել, իր վրա չեն հարձակվում նոր գրաքննության դիրքերից:
Այդ նոր գրաքննությունը կապկում է խորհրդային՝ սովետի ցենզուրան, գլավլիտը, բայց ինքը նախապես պարտված է, ճիշտ ինչպես որ պարտված են այլևս գործ տվողները: Չէ որ դրանք սուտ գործ տվողներ էին անցյալում՝ անմեղների գլխին պատուհաս, իսկ այժմ դա իրական հանցագործության մասին իմաց տվողներին սաստելու միջոց է, իբր՝ իրական հանցագործության մասին հայտնել չի կարելի: Ուրեմն՝ պարտված են ինչպես գործ տվողները, այնպես էլ իրական հանցագործության մասին հայտնողներին «գործ տվողի» պիտակ կպցնողները (որոնք էլ հենց իրական գործ տվողներն են):
Քանի որ այժմ ազատություն այնքա՛ն կա, որ նրանք երբե՛ք այլևս ուժ չեն ունենալու՝ մարդկանց ճակատագրերը խեղել: Տհաճություն պատճառել, իհարկե, էլի կարող են: Բայց եթե լինի այն գրագետ աշակերտը, այն տաղանդավոր ուսուցիչը՝ այդ գավառամիտ, խեղճությունից եկող գրաքննական փորձերն էլ տեղի կտան, և, գլխավորը՝ տեղի կտա ամենավատը՝ գրողի միջի ավելորդ ինքնագրաքննությունը, որը թույլ չի տալիս գրով աշխարհներ շուռ տալ:
– Ձեր կարծիքով, այսօր ի՞նչ է պակասում գրաքննադատներին եւ գրականագետներին, արդյոք իրենք չեն թերանում իրենց առաքելությունը կատարելիս. գրողների` ճամբարների բաժանում կա՞ ձեր կարծիքով այս համատեքստում:
– Կա մի քանի խմբակ կամ մի քանի կենտրոն, որոնց շուրջ գրողներ են հավաքված, ոմանք՝ նվիրված կերպով, ոմանք՝ «թափառող» աստղեր են, ոմանք էլ՝ դրանցից ոչ մեկի հետ գործ չունեն: Կա, ասենք, «Ինքնագիր» խումբը, կա Գրողների Միությունը, կա «Գրանիշը», այժմ վերակենդանացավ ու թափ հավաքեց «Գրողուցավը», կա ու զարգանում է «Կայարանը», կա մեր փոքրիկ «Նկուղը»: Որոշ խմբեր իրար մոտ են կանգնած, ասենք՝ «Անտարեսն» ու «Գրանիշը»: Կա գրականագիտական «իսթեբլիշմենթը»՝ լինի համալսարանը, թե Գրականության ինստիտուտը, թե այլ տեղեր, ուր ծվարել են գրականագետները: Կան արվեստագիտական խմբեր, որոնք նաև գրական հարցերի են անդրադառնում:
Այդ խմբերն իրարից տարբեր են, ես էգոիստաբար աշխատում եմ, որքան հնարավոր է, ոչ մեկին մինչև վերջ չպատկանել և միևնույն ժամանակ՝ օգտվել բոլորից, եթե լավ բան ունեն առաջարկելու, և, եթե կարող եմ՝ գրականության զարգացման հարցում օգտակար լինել: Թվում է, խմբերը պիտի տարբեր լինեին իրենց գրական հավատամքով, սակայն ավելի շուտ համակրանքների հարց է: Եվ դա լրիվ լեգիտիմ մոտեցում է, քանի որ համակրանքն ու հակակրանքը շատ ավելի զորեղ, իռացիոնալ զգացումներ են, քան գրական հավատամքը կամ, մանավանդ, գաղափարախոսությունը: Բայց քանի որ իրենք կղզիացած են՝ ամեն խումբ էլ ունենում է ցանկության բռնկում՝ գրական հարցերը վերջապես քննարկել այնպես, ինչպես երբևէ չի քննարկվել: Ես էլ կուզեի, որ այդպիսի քննարկում լիներ, բայց չեմ հավատում, որ այն կարող է լինել բանավոր: Ես իմ բանավորին չեմ վստահում: Քննարկման խնդիրը ես կձևակերպեի այսպես. եթե չկա հիերարխիա լավ տեքստի ու պարզապես տեքստի միջև, չկան օբյեկտիվ չափանիշներ, ի՞նչն է, ի վերջո, որ որոշում է, տվյալ տեքստը բանի պե՞տք է, թե՞ ոչ: Եվ կա՞ արդյոք օբյեկտիվ որոշման որևէ հիմք: Հի՜ն, շա՜տ քննարկված հարց է, բայց միշտ կարելի է նորից գրոհել…
Այդ հարցը մյուս կողմից էլ կարելի կլիներ առաջ տանել՝ եթե գրաքննադատներն ավելի պատրաստ լինեին թիրախայնորեն գրական հոսքը մեկնաբանել: Սակայն այդպիսի մեկնաբանությունները՝ գրավոր, հոդվածի տեսքով, քիչ են կամ կորչում են գիտական հանդեսներում: Կամ՝ գործի բովանդակային արժանիքներն ու թերությունները չեն քննարկում, այլ՝ մեկ այլ բան, ասենք՝ թեման կամ ձևական հատկանիշները: Դա էլ կարելի է հասկանալ, որովհետև մեր ստեղծագործողները շա՜տ խանդոտ են, գրաքննադատության համար սովորաբար նորմալ հոնորարներ չեն վճարում կամ քիչ են վճարում, և եղած գրաքննադատներն ունեն իրենց նախասիրությունները: Դրա համար շատերը, որ կարող էին ժամանակակից հոսքի վերլուծությամբ լրջորեն զբաղվել՝ աշխատանքի բերումով գնում-խորանում են հե՜, Խորենացու, Նարեկացու, էպոսի կամ գոնե Չարենցի ու Վարուժանի ժամանակներ, գլուխներն ազատում այսօրվա հարցերից: Իսկ եթե քո շուրջն եղածը որպես մտածող գրավոր չես մեկնաբանում կամ մեկնաբանություններդ հանրությանն անհայտ են՝ էն հին «բրոնզապատ» հեղինակների վերաբերյալ էլ արդյոք ասածդ հետաքրքիր է, թե ոչ՝ հասարակությունը կարծիք չի կարողանա կազմել: Ես, օրինակ, չէի էլ կարողանա, ինչպես ասացի, մինչև քառասուն տարեկանս, եթե ոչ քառասունհինգ՝ հետաքրքիր և կարևոր կարծիք արտահայտել հների մասին: Հիմա էլ չեմ հանդգնում, դե, ես մասնագետ չեմ: Բայց իմ ժամանակակից հոսքը, որքան էլ չխորանամ, բավական լավ զգում եմ, քանի որ ցայտգայստի հոտն առնելը, էլի, մարդու բնազդային հատկություն է: Հետո՝ քննարկումներ անում ենք փակ խմբերում, փոքր, վստահելի մարդկանցով: Բամբասանքի ու քննարկման միջև ինչ-որ բան է ստացվում: Բայց բամբասանքն էլ է շատ կարևոր: Իսկ դա հանրային տիրույթ դուրս բերելը ռիսկային է, կամ այդպես է համարվում: Դե, ես շատ չեմ տուժում, քանի որ բամբասանքը նաև արձակի հոյակապ նյութ է տալիս, ուրեմն միշտ շահած եմ: Բայց եթե լիներ լիաբուռն վերլուծական գրաքննադատություն՝ գրական ողջ հոսքը կշահեր, ընթերցողներն էլ կշատանային:
-Շնորհակալ եմ. եթե որեւէ հարցի մասին կուզենաք խոսել, խնդրում եմ դա էլ հավելեք:
-Գուցե նորից անդրադառնամ «հայհոյանքների» հարցին: Գրականությունն այնպիսի բան է, որ իր մասին տեսականորեն խոսելն անվերջ է, և այդ խոսքն անընդհատ տանում է դեպ, գեշ անվերջությունե և «նիհար աբստրակցիաներ»: Թվում է, ասացիր, բայց բառերիդ ետևը եթե օրինակը չկա՝ դրանք չեն ծածկում երևույթը: Դրա համար էլ գրական գործերի կոնկրետ բովանդակային վերլուծությունը՝ գրաքննադատությունը, կարևոր է: Օրինակը տեսությունդ էլ կճշտի, իրենց երկուսի միջև եղած արանքը կփոմփոլացնի, կեռաչափացնի ասելիքդ:
Հիմա էստեղ տեղն ու ժամանակը չէ կոնկրետ որևէ գործի վերլուծության, ուրեմն ստիպված էլի փորձեմ տեսական աբստրակտ հասկացություններ ասել, բայց մի քիչ ասեմ: Մենք տեսնում ենք, որ գռեհկությունը հեռուստացույցից դժվար է դուրս մղվում: Չնայած բոլոր ջանքերին: Եվ դրա տեսակարար կշիռը հսկայական է դարձել համացանցում, որն իր հաղթական գրոհի պահին է այժմ, մինչև որ գրեթե բոլորը չդառնան համացանցի մասնակից:
Որովհետև, որքան էլ դա մոդայիկ չհնչի, հեռուստատեսությունն էլ, համացանցն էլ, գրականությունն էլ մեր կյանքի արտացոլքն են: «Տարեգրություն» ասացի՝ Հրանտի խոսքը, հիմա էլ ասում եմ «արտացոլք», և ինձ ծանոթ շատերը դեն կնետեն այդ ձևակերպումը, որովհետև վաղուց ասվել է, որ գրականությունը հայելի չէ, ծուռ հայելի է շատ-շատ: Բայց ուզում էի ասեի, որ երբ մարդ ազատություն է ստանում՝ ուզում է ամենն արտահայտել, գռեհիկն էլ, և եթե այն կա՝ անխուսափելիորեն պիտի արտահայտվի: Եվ գուցե գրականության գաղտնիքներից է հենց դա. արդյոք այդ գռեհիկը երբ «արտացոլեցիր», ազատությունդ վերափոխվեց և դարձավ արվեստի փա՞ստ, թե՞ զուտ վայրի, գռեհիկ ազատությունդ դրսևորվեց: Իսկ վայրի, գռեհիկ ազատությունն արվեստի փաստ դառնալու կամ որպես այդպիսին մեկնաբանվելու իրավունք չունի՞: Ո՞վ ասաց: Էլի հանգում ենք չափանիշների կարևորությանը, և այդ հարցը, եթե քննարկումներ չլինեն երկու բանակի միջև՝ չափանիշ փնտրողների և չափանիշի կարիքը չզգացողների – չի լուծվի: Ի վերջո, հարցը հետևյալն է. կա՞ արդյոք ճշմարտություն աշխարհում: Կա՞ արդյոք օբյեկտիվ աշխարհ: Որովհետև եթե կա օբյեկտիվ աշխարհ, ճշմարտություն էլ պիտի լինի, այսինքն հենց այդ օբյեկտիվ, քեզնից դուրս, քեզնից անկախ գոյություն ունեցող աշխարհն էլ ճշմարտությունն է, միակ տրված՝ անսասան, քեզնից անկախ: Հետաքրքիր է, որ շատերն օբյեկտիվ աշխարհի գոյությունը ստիպված ընդունում են, իսկ ճշմարտության գոյությունը՝ ոչ: Այդպիսի հին խնդիրներ… Իհարկե, գուցե օբյեկտիվ ճշմարտություն կա, բայց ոչ արվեստի աշխարհում…
Մեզանում շատերը կազմաքանդում են ցանկացած ճշմարտություն, բայց՝ իրենց տարբերակը չառաջարկելով: Դա հեշտ է և սպեկուլյատիվ տարբերակ: Կամ հեղինակին վերագրում են գաղափարախոսություն – ասես նա խամաճիկ է, իր տնտեսական հատկանիշների կողմից կառավարվող: Կամ դասականների ցուցակներ են կազմում, անպայման բաց թողնելով այլ դասականների:
Եվ այդ մոտեցումների վատն այն է, որ վերցված ու հին են. դրսից վերցված հին տեսություններ են, որ վերադրվում են երևույթների վրա՝ երևույթների բուն հատկանիշները զանց առնելով, փորձելով նրանց աղավաղել-ճխտել տեսությունների վանդակների մեջ: Դա կոչվում է начётничество գիտական աշխարհում: Լիսենկովություն:
Մի խոսքով, հին խնդիրներ են: Իսկ ճիշտ մոտեցումը՝ վերցնես գործը, ահա՛ այն, շոշափելի, քննարկիր որպես օրինակ, փորձիր վերլուծել ըստ խաղի այն կանոնների՝ որ գործի հեղինակն է առաջադրել: Գործից էմանացիա է անում իր սեփական համատեքստը, իր աշխարհը, այն կարելի է ճշգրտորեն օգտագործել կամ աղավաղել: Պարիր գործից, ոչ թե տեսությունից:
Եղիր դաժան և մեծահոգի՝ միաժամանակ, եղիր անարխիկ և էկլեկտիկ՝ տեսությունների առումով, ամեն մեկում մի օգտագործելիք կգտնես, սակայն եղիր հստակ՝ էթիկական արժեհամակարգի առումով. մի՛ հորինիր ավելին, քան կա, եթե հորինում ես՝ հիմք ունեցիր, մի՛ խուսափիր դաժան, բայց բարյացակամ լինելուց, ասա միայն այն, ինչում համոզված ես, մի՛ խուսանավիր ու ինքնագրաքննվիր, բայց և մի եղիր գռեհիկ: Մի խոսքով՝ եղիր քաղաքակի՞րթ: Գուցե այդպե՞ս: Թե՞ էլի զսպաշապիկ է: Ինչ-որ աներևույթ կանոններ կան: Ամեն կոնկրետ վերլուծության դեպքում մարդ կարող է զգալ, դրանք պահպանվել են, թե ոչ: Եվ կազմաքանդել)) Իսկ այսպես, աբստրակտ խոսելիս՝ դրանք ձևակերպելն անհնար է: Դրա համար էլ ես պատմվածքով կամ վեպով եմ ասելիքս արտահայտում, քանի որ աբստրակտով չի ստացվում, ահա, նորից պարտվեցի: Արվեստը լուծումներն է առաջարկում այն խնդիրների, որ տեսությանը ծուղակն են նետում: Ընթերցող չկա՝ այլմոլորակայինները կլինեն:
Զրույցը՝ Գոհար ՀԱԿՈԲՅԱՆԻ
