Չեմ ուզում դարձյալ անդրադառնալ այն խնդրին, թե որքանով է արդարացված Ամենայն հայոց կաթողիկոսի հորդորը՝ փոխել Երկրորդ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի խափանման միջոցը: Կարող եմ պարզապես արձանագրել, որ մեր համաքաղաքացիներից շատերը շփոթում են խափանման միջոցի փոփոխությունը քրեական հետապնդումը դադարեցնելու կամ դատարանի առաջ չկանգնելու հետ: Ամբաստանյալին կալանքից ազատելը նշանակում է նրան բաց թողնել՝ մինչեւ դատավճիռը: Կալանքն ամենախիստ խափանման միջոցն է, որին այլընտրանք կարող են լինել այլ խափանման միջոցներ՝ ստորագրություն չհեռանալու մասին կամ գրավ: Այդ առումով, եթե մի կողմ թողնենք բոլոր հանգամանքները, Վեհափառի միջնորդության մեջ որեւէ արտառոց բան չկա:
Չեմ պատրաստվում պաշտպանել Գարեգին Երկրորդի անձը: Ինձ համար այդ ֆիգուրը վիճելի է, բայց այն, ինչ հիմա եմ ուզում ասել, անձերից շատ ավելի կարեւոր է: Խոսքս այն մասին է, որ հեղափոխությունից հետո հարձակումները ոչ թե կաթողիկոսի, ոչ թե որեւէ եպիսկոպոսի, այլ Հայ առաքելական եկեղեցու վրա ավելի հաճախ եւ ավելի համակարգված են դարձել: Եվ վերջին իրադարձությունը, կարծես թե, պատրվակ է դարձել՝ այդ ճնշումն ուժեղացնելու համար: Իմ տպավորությամբ՝ ներկայիս իշխանությունը խրախուսում է նման հարձակումները՝ իր առջեւ դնելով ինչ-ինչ քաղաքական նպատակներ: Պաշտոնատար անձանց որոշ հայտարարությունները թե՝ վերջին երկու տարիների ընթացքում եւ թե՛ վերջին օրերին տեղիք են տալիս այդպիսի կասկածների համար: Անշուշտ, ինչ-որ մարտավարական, գուցե նաեւ՝ հուզական խնդիրներ դրանով հնարավոր է լուծել: Բայց եկեք միասին մտածենք նման մոտեցման հեռուն գնացող հենց քաղաքական հետեւանքների մասին:
Երբ մենք ասում ենք «Հայաստան», ի՞նչ ենք պատկերացնում: Միայն այս պետությունում ապրող 3 միլիոն քաղաքացիների՞ն, թե՞ ամբողջ 10 միլիոն հայությունը: Եթե ընտրում եւ կարեւորում ենք երկրորդը, ապա պետք է մտածենք նաեւ, թե ինչն է մեզ միավորում, ինչն է օգնում այդ միլիոնավոր մարդկանց մեծամասնությանը՝ իրեն նույնականացնելու հայ ազգի հետ: Ժամանակին այդպիսի հարցումներ անցկացվել են, բայց առանց հարցումների էլ, կարծում եմ, պարզ է, որ այդ մեծամասնությունը առաջին տեղում կնշի Հայ առաքելական եկեղեցին, իսկ երկրորդ եւ երրորդ տեղերը զգալիորեն կզիջեն առաջինին:
Վստահ եմ՝ դա շատ կարեւոր է նաեւ զուտ Հայաստանի պետական շահերը հաշվի առնելով: Կարծիք է հնչում, որ ուժեղ պետությունը ենթադրում է թույլ եկեղեցի կամ հակառակը՝ եկեղեցու ուժը թուլացնում է պետությունը, ինձ այս տեսությունը 21-րդ դարի աշխարհիկ պետության պայմաններում առնվազն կասկածելի է թվում: Ստացվում է՝ եթե ես անհավատ եմ, եթե ես արհամարհանքով եմ վերաբերվում իմ մշակույթին եւ ավանդույթներին (որոնց առանցքում է Առաքելական եկեղեցին), ուրեմն, ավելի պետականամե՞տ եմ: Տրամաբանական է պնդել հակառակը՝ այդ երկու ինստիտուտներն ուժեղացնում են իրար, մեկը մյուսի հաշվին չի կարող հեղինակություն ձեռք բերել:
Կարդացեք նաև
Այնպես որ, հարգելի քաղաքական գործիչներ եւ իշխանավորներ, խնդրում եմ՝ շրջահայաց եղեք այս հարցերում: Րոպեական օգուտներն ու ինքնահաստատումն իրենց նշանակությամբ չեն կարող համեմատվել հնարավոր կորուստների հետ:
Արամ ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ
”Չեմ պատրաստվում պաշտպանել Գարեգին Երկրորդի անձը: Ինձ համար այդ ֆիգուրը վիճելի է”
Իսկ ես պատրաստվում եմ պաշտպանել նրա անձը եւ ոչ մի վիճելի բան չեմ տեսնում այդտեղ: Նախ՝ ինձ բոլորովին չի հետաքրքրում, թե հատկապես ով է ղեկավարում նախնադարյան այդ բիզնես-կառույցը եւ ինչպիսին է նրա բարոյական նկարագիրը. կարեւոր է միայն, որպեսզի նա հարգի Սահմանադրությունը եւ իր քիթը չխոթի քաղաքական, ռազմական, կրթական, մշակութային հարցերի մեջ: Եւ հետո՝ զուտ պետական շահերի տեսանկյունից ավելի լավ կլինի, որ Լուսավորչի գահը զբաղեցնի Գարեգինի նման անձնավորությունը, այլ ոչ թե մի թունդ մոլեռանդ հավատացյալ, որը լուրջ է ընդունում կրոնական բոլոր անհեթեթությունները եւ պատրաստ է հայերին ամեն գնով ետ շպրտել դեպի միջնադար…
”հեղափոխությունից հետո հարձակումները ոչ թե կաթողիկոսի, ոչ թե որեւէ եպիսկոպոսի, այլ Հայ առաքելական եկեղեցու վրա ավելի հաճախ եւ ավելի համակարգված են դարձել: … Իմ տպավորությամբ՝ ներկայիս իշխանությունը խրախուսում է նման հարձակումները՝ իր առջեւ դնելով ինչ-ինչ քաղաքական նպատակներ: ”
Այստեղ ոչ մի զարմանալի բան չկա: Եթե հեղափոխություն կոչեցյալը ազատել է մարդկանց որոշ արհեստական կապանքներից, ապա կրոնական՝ ամենաանիմաստ ու ամենահիմար կապանքները չեն կարող բացառություն կազմել: Դժվար է ասել, թե ներկայիս իշխանությունը ինչքանով է դա խրախուսում եւ ինչ նպատակով: Ես հստակ պատասխան չունեմ այս հարցին: Ինչպես եւ շատ այլ հարցերում՝ իշխանության պահվածքը այստեղ եւս հակասական է, երկիմաստ է ու հեղհեղուկ. հիշենք թեկուզ, թե ինչպես էր Նիկոլը մեկ գովերգում Ավետարանի զորությունը, մեկ էլ իրեն համեմատում Պապ թագավորի հետ: Շատ հնարավոր է, որ իրենց «սրտի կաթողիկոսը» ունենալուց հետո բոլոր այդ «հարձակումները» դադարեն եւ մենք նորից ընկղմվենք կրոնական անհեթեթ էքստազի մեջ…
”Երբ մենք ասում ենք «Հայաստան», ի՞նչ ենք պատկերացնում:”
Դե, իհարկե, պատկերացնում ենք հին հրեական ծիծաղաշարժ առասպելներ, փնթի այլազգի սրբեր, հակագիտական հակահայկական ապուշություններ, համատարած սուգ ու շիվան, կիլոմետրանոց մորուքներ ու տարրական հիգիենայի բացակայութուն… 🙂
Հայաստան ասելիս էլ կրոնն ո՞ւմ շունն է…
Կմնամ, կլինեմ այսպես:
”Երբ մենք ասում ենք «Հայաստան», ի՞նչ ենք պատկերացնում:”
Երբ դա ասում ենք մենք 21-րդ դարում՝ պատկերացնում ենք մի բան, երբ դա ասում են պետականությունից զուրկ եւ ամբողջովին կրոնական մտածելակերպով մարդիկ 16-րդ դարում՝ մեկ այլ բան, իսկ երբ դա ասում են Տիգրան Մեծի հպատակները մ.թ.ա. 1-ին դարում՝ բոլորովին այլ բան…
“պարզ է, որ այդ մեծամասնությունը առաջին տեղում կնշի Հայ առաքելական եկեղեցին, իսկ երկրորդ եւ երրորդ տեղերը զգալիորեն կզիջեն առաջինին:”
Այդքան էլ պարզ չի: Շատ հնարավոր է, որ առաջին տեղը գրավի հայոց լեզուն: Լեզուն շատ ավելի հզոր ու ճկուն երեւույթ է, քան իր դարն ապրած կրոնը՝ ճամարտակությունների, անիմաստությունների ու անհեթեթությունների այդ խրթին հավաքածուն: Այո, կրոնի դարավոր տիրապետությունը իր մռայլ կնիքն է դրել եւ մեր լեզվի վրա, բայց այդ անիմաստ բառակույտի տիղմը ժամանակի ընթացքում կմաքրվի կամ կենթարկվի իմաստային վերափոխման:
Կարծիք է հնչում, որ ուժեղ պետությունը ենթադրում է թույլ եկեղեցի կամ հակառակը՝ եկեղեցու ուժը թուլացնում է պետությունը, ինձ այս տեսությունը 21-րդ դարի աշխարհիկ պետության պայմաններում առնվազն կասկածելի է թվում:
Հայաստանը աշխարհիկ պետություն է լոկ թղթի վրա: Իսկ իրականում եկեղեցին իր հակասանիտարական քարեդարյան քիթը անամոթաբար խոթում է մեր կյանքի բոլոր ոլորտները՝ առանց բացառության: Տերտերները թքած ունեն Սահմանադրության 17 հոդվածի վրա. «Կրոնական կազմակերպություններն անջատ են պետությունից»…
Չխորանալով պատմության մեջ՝ հիշեցնեմ միայն, որ նույնիսկ հզոր պետություն ունեցած ազգերը (անգամ թագավորները եւ իշխող դասի այլ ներկայացուցիչները) միշտ էլ տառապել են կրոնականների երեսից: Էլ ուր մնաց Հայաստանը՝ իր հազվադեպ ու կարճատեւ ինքնուրույնության հորձանուտներում: Հիշենք թեկուզ Պապ թագավորի ու Հովհաննես-Սմբատի տխուր արկածները…
”Ստացվում է՝ եթե ես անհավատ եմ, եթե ես արհամարհանքով եմ վերաբերվում իմ մշակույթին եւ ավանդույթներին (որոնց առանցքում է Առաքելական եկեղեցին), ուրեմն, ավելի պետականամե՞տ եմ:”
Լինել անհավատ, այսինքն՝ բանական էակ, որը չի հավատում նախնադարյան անհեթեթություններին, բոլորովին էլ չի նշանակում արհամարհական վերաբերմունք մշակույթին. վերաբերմունքը ռացիոնալ է եւ շրջահայաց՝ թե քրիստոնեական, թե հեթանոսական, եւ թե բրոնզե դարի մշակույթի նկատմամբ: Մշակույթը դոգմա չէ եւ անընդհատ փոփոխման ու զարգացման մեջ է. եթե ինձ դուր է գալիս մեր միջնադարյան եկեղացական ճարտարապետությունը կամ ասենք շարականները, այդտեղից չի հետեւում, որ հենց հիմա պիտի ֆինանսավորեմ մակաբույծ տերտերների գործունեությունը: Փաստն այն է, որ կրոնի դարն անցել է, եւ լինել պետականամետ այժմ նշանակում է զարգացնել գիտությունն ու բժշկությունը, կառուցել արդիական սարքերով հագեցված պոլիկլինիկաներ ու ժամանակակից դպրոցներ, այլ ոչ թե առեւտրական եկեղեցիներ ու աստվածաբանական ֆակուլտետներ…
”Տրամաբանական է պնդել հակառակը՝ այդ երկու ինստիտուտներն ուժեղացնում են իրար, մեկը մյուսի հաշվին չի կարող հեղինակություն ձեռք բերել:”
Տրամաբանական է պնդել այն, ինչ պատմությունը հաստատել է բազմիցս: Այդ ինստիտուտները ինքնակամ երբեք չեն եղել միասին, միշտ փորձել են մեկը մյուսի վրա գերիշխել՝ երբեմն նույնիսկ բռնի ուժի կիրառմամբ: Սկզբում, իհարկե, եկեղեցին ավելի ազդեցիկ է եղել եւ փորձել է իր կամքը թելադրել միջնադարյան պետություններին: Հռոմի պապերի ու եւրոպական թագավորների հակամարտությունների մասին կարելի է մի քանի հատորանոց գիրք գրել: Հիշենք թեկուզ Գրիգոր VII պապի եւ Հենրի IV-ի, Բոնիֆացիուս VIII պապի եւ Ֆիլիպ IV-ի պատմությունները: Բոնիֆացիուսը նույնիսկ հատուկ կոնդակ ունի այս առթիվ Ausculta Fili…
Փորձը ցույց է տալիս, որ երբ տերտերներին թույլ ես տալիս նստել գլխիդ, անմիջապես արթնանում են կրոնին բնորոշ բոլոր “սուրբ” բնազդները՝ տգիտության, անհանդուրժողականության ու մարդատյացության անգերազանցելի գլուխգործոցներով: Հայաստանը այս առումով հետ չի մնում Ռուսաստանից, որտեղ միջնադարյան կղերամտությունն այն աստիճան է տարածվել, որ «աստծուն» արդեն Սահմանադրություն են խցկում, որտեղ տերտերներն այնքան են լկտիացել, որ հրաժարվում են անգամ համավարակի ընթացքում փակել եկեղեցիները…
Կարելի չէ այս կանխակալ կարծիքներով ծեփուած անձին հետ պատճառաբանութեան եզր մը գտնել քանի ինք հասած է ՛՛Գերագոյն ճշմարտութեան՛՛ և իրաւունք ստացած 2000 -ամեայ Քրիստոսի Աւետարանը և անոր աւելի քան մէկ ու կէս միլիառ հետեւով մարդկութիւնը տէր-թոթիկեան տէր-Հայրներու կարգին կ՛իջեցնէ ,մինչդեռ Մեծ է Զարգացած քահանաներուն թիւը և մեծ է անոնց հետեւող զարգացած հաւատացեալներուն թիւն ալ ։ Հաւատքը ապրելու համար հոգեկան տրամադրութիւն հարկաւար է և կարելի չէ անկապ,անհեթեթիւններով , օճառը քսել , որովհետեւ Մարքս կամ Շօփէնհաուէր ,կամ Նիչէ անցեալ դարուն այդպէս արտայայտուած են ։ Արիստոտէլ կ՛ըսէ ,Ագուինացին ալ կը կրկնէ « Quid quid gratis assertur – Gratis negatur » ․՛՛ ամէն բան որ ձրի ըսուած է, ձրիաբար ալ կը մերժուի »։
“Կարելի չէ այս կանխակալ կարծիքներով ծեփուած անձին հետ պատճառաբանութեան եզր մը գտնել քանի ինք հասած է ՛՛Գերագոյն ճշմարտութեան՛՛…”
Կրօնն իրօք ընդհանուր եզր չունի գիտութեան հետ եւ մշտապէս թշնամաբար է տրամադրուած նրա նկատմամբ: Սխալ կլինի ասել, թէ գիտութիւնը հասել է “գերագոյն ճշմարտութեան”. գիտութիւնն ընդհանրապէս չի ճանաչում դոգմայներ եւ “գերագոյն ճշմարտութիւններ”, լոկ օգտագործում է ժամանակաւոր տեսութիւններ, ստուգում է դրանք, կատարելագործում, հաւաստիութեան դէպքում՝ ընդունում, իսկ թերութեան դէպքում՝ հրաժարւում դրանցից ու փնտրում նոր տեսութիւններ: Այսինքն՝ գիտութիւնն իրեն շատ ազնիվ ու համեստ է պահում՝ ի տարբերութիւն կրօնի, որը մեծամտաբար ու առանց որեւէ ապացոյցի յայտարարում է, թէ իբր գոյութիւն ունի ինչ-որ մի գերբնական արարած (“արարիչ”, “աստուած”), որն էլ հենց այդ “գերագոյն ճշմարտութեան” կրողն է: Այսինքն՝ կրօնը հիմնուած է միմիայն կոյր հաւատի վրայ. մի մեռեալ դոգմայ, որը հնարաւոր չէ ստուգել, կապուած չէ փորձի հետ եւ հետեւաբար բոլորովին անօգուտ ու անպիտան: Այն ստեղծւում է մէկ անգամ եւ անհետանում իր կոյր հաւատացեալների յետ միասին՝ ի տարբերութիւն գիտութեան, որը մշտապէս եւ յաջորդականօրէն զարգանում է՝ անվերջ մօտենալով ճշմարտութեանը…
“իրաւունք ստացած 2000-ամեայ Քրիստոսի Աւետարանը և անոր աւելի քան մէկ ու կէս միլիառ հետեւով մարդկութիւնը տէր-թոթիկեան տէր-Հայրներու կարգին կ՛իջեցնէ”
Ինձ բոլորովին չեն հետաքրքրում տէրտէրների կարգն ու մակարդակը, աւետարանների տարիքը եւ տարրական գիտելիքներից զուրկ միլիարդները. դրանք փաստարկի նշոյլ անգամ չունեցող երկրորդական-երրորդական հարցեր են: Կարեւորն այն է, որ ձեր 2000-ամեայ պաշտամունքը մարդկանց տալիս է տգիտութիւն ու ստրկութիւն, ֆանատիզմ ու հիւանդագին յուզաւառութիւն՝ զրկելով նրանց առողջ բանականությունից: Ես թիրախաւորում եմ ոչ թէ յատկապէս Հայ Առաքելական եկեղեցին, ոչ թե անգրագէտ եւ/կամ անբարոյ տէրտէրներին, այլ կրօնն ընդհանրապէս՝ որպէս միջնադարեան խաւարամտութեան մի զաւեշտալի ատաւիզմ, որպէս մարդու գիտակցութիւնն ու կեանքը թունաւորող մի վտանգաւոր վիրուս: Թիրախաւորում եմ եկեղեցին ընդհանրապէս՝ որպէս տէրտէրների ձեռքին մի նախնադարեան գործիք՝ մարդկանց կրօնական անհեթեթութիւններով բթացնելու, շահագործելու եւ ջլատելու համար: Եւ հետեւաբար ինձ համար ոչ մի տարբերութիւն չկայ կրօնների միջեւ. եւ քրիստոնեաները, եւ մահմեդականները, եւ հուդայականները, եւ բուդդայականները, եւ շամանիստները, եւ վուդույականներն ու նորագոյն կարգօ-պաշտամունքների ապուշները հաւասարապէս ծիծաղելի են ու բացարձակապէս անընդունելի…
“մինչդեռ Մեծ է Զարգացած քահանաներուն թիւը և մեծ է անոնց հետեւող զարգացած հաւատացեալներուն թիւն ալ”
Զարգացած-չզարգացածի հարցը չի այստեղ քննարկւում: Թովմաս Աքուինացին էլ որ Բարսեղ Մեծի ձեռքը բռնած գա ինձ հետ բանավիճելու՝ շատ անյարմար վիճակում կը յայտնուի: Ախր էդ խեղճերը ոչ հեռախօս են տեսել, ոչ Ինտէրնետ, ոչ Կէպլերի օրէնքները գիտէն, ոչ բջջի կառուցուածքը, ոչ էլ նույնիսկ Դարուինի տեսութիւնը… 🙂
“Հաւատքը ապրելու համար հոգեկան տրամադրութիւն հարկաւար է և կարելի չէ անկապ,անհեթեթիւններով , օճառը քսել, որովհետեւ Մարքս կամ Շօփէնհաուէր ,կամ Նիչէ անցեալ դարուն այդպէս արտայայտուած են”
Այդ «հոգեկան տրամադրութիւնը» կոչւում է շիզօտիպիկ անձնային խանգարում՝ յամեմուած դեպրեսիւ ցնդաբանութեամբ, տարատեսակ ֆանտազիաներով ու զառանցանքներով: Նախանցեալ դարի յարգարժան փիլիսոփայների ցուցակը թերի է: Կրօնական անհեթեթիւնների նրանց քննադատութիւնները լաւն են, խօսք չկայ, բայց կան աւելի վաղ դարերում ապրած մտքի հսկայներ: Յամենայն դէպս՝ իմ սիրելիները մի քիչ աւելի շուտ են ծնուել-մեծացել, աւելի շատ տառապել տէրտէրների պատճառով…
Կարելի չէ այս կանխակալ կարծիքներով ծեփուած անձին հետ պատճառաբանութեան եզր մը գտնել քանի ինք հասած է ՛՛Գերագոյն ճշմարտութեան՛՛:::
Ամբողջական հոդվածը կարող եք կարդալ այս հասցեով՝ https://www.aravot.am/2020/04/17/1106612/
Կը ներէք որ գրածներս կը կրկնեմ – և շատ զարմացած եմ որ ձեր ատելութեան թիրախը Մինադարն է ,, որ մարդկաութեան տուած է լուսաւոր դէմքեր – արուեստի գլուխ-գործոցներ … և ոչ մի խօսք հեթանաս աշխարհի մասին ուր երեխաներ կը զոհէին իրենց բազմաբաբազուկ-բազմագլուխ չաստուածներուն համար …
կը խնդրեմ չշարունակենք այս ժամանակավրէպ խօսակցութիւնը – ձեզ կը մաղթեմ հոգեկան և մարմնական առողջութիւն ։Բարով մնաք
© 1998 – 2020 Առավոտ – Լուրեր Հայաստանից
`Տրամաբանական է պնդել հակառակը՝ այդ երկու ինստիտուտներն ուժեղացնում են իրար, մեկը մյուսի հաշվին չի կարող հեղինակություն ձեռք բերել:`
Համամիտ եմ, մենք միշտ էլ պետք է հնարավորություն թողնենք ու ճանապարհ ցույց տանք մեղավորին իր սխալը հաճույքով ուղղելու, իսկ ամենամեծ սխալն ու մեղքը կարծում եմ դա այլասերությունն է, երբ սեփական էությանդ դավաճանում ես, իսկ մեղքերի քավելը՝ վերադառնալ սեփական էությանը: Ուրիշ բան, որ այդ մարդիկ հնարավոր է էսկիմոտ են, իսկ մենք նրանցից հային վայել արարք ենք սպասում: