ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ
Թշնամու կերպարը, որպես փափուկ ուժի կիրառման քաղաքական պրակտիկա, առավելապես օգտագործվում է ճգնաժամային, միջպետական և ազգամիջյան կոնֆլիկտային իրավիճակներում և հիմնվում է զանգվածային գիտակցության կարծրատիպերի վրա՝ որպես օտարին տարանջատելու և նրանից պաշտպանվելու մեխանիզմ: Սակայն հանրային և քաղաքական հարաբերություններում նույնպես լայնորեն օգտագործվում է «թշնամու կերպարը»: Ընդ որում, այդ կերպարը կարող է լինել և՛ մտացածին, և՛ իրական: Ըստ էության, «թշնամու կերպարն» ունիվերսալ քաղաքական գործիք է, ինչը թույլ է տալիս թե՛ ստեղծել (մոբիլիզացնել հասարակությանը, ձևավորել և ամրապնդել հայրենասիրությունն ու ինքնությունը և այլն), թե՛ ոչնչացնել (ծնել սոցիալական կամ ազգամիջյան կոնֆլիկտներ, դեհումանիզացնել սոցիալական խմբերին, ազգերին, գաղափարները, արժեքները և այլն):
Սակայն թշնամու կերպարը հասարակության համար ունի հիմնարար նշանակություն և համակարգային բնույթ. «Թշնամի ունենալը կարևոր է ոչ միայն սեփական ինքնությունը սահմանելու համար: Այն նաև հնարավորություն է ընձեռում փորձել սեփական արժեհամակարգը և ցուցադրել այն շրջապատին: Այնպես որ, եթե թշնամի չկա, հարկ է ստեղծել այն: Եվ ամենահետաքրքիրն այդ դեպքում ինքնին կերպարի ստեղծման գործընթացն է»:
Թշնամու կերպարն իր հերթին հարկ է առանձնացնել որպես արտաքին և ներքին թշնամու կերպար: Հայաստանը, փաստացի գտնվելով պատերազմի մեջ, հանդիսանալով չկարգավորված հակամարտության կողմ, ունենալով թշնամական միջավայր և պատմական հիշողության թշնամական երևակայություն, անվտանգության հիմնախնդիրներ, ինչպես նաև ինքնության պահպանման գերակայություն, ունի թշնամու ընկալման իր առանձնահատկությունները: Այսօր Հայաստանի հասարակության գիտակցության մեջ միանշանակ է Ադրբեջանի և Թուրքիայի թշնամական ընկալումը: Հետևաբար թշնամու կերպարի կառուցակցումը և նույնացումը տեղի է ունենում հիմնականում այդ երկրների և ժողովուրդների շուրջ: Սակայն այլ է, այսպես կոչված, ներքին թշնամու կերպարը, որը չունի կայունություն և միանշանակ չէ, փոխակերպվում է քաղաքական գործընթացների համատեքստում, սակայն ունի կառուցակցման և կիրառման մեխանիզմների նույնականություն:
Կարդացեք նաև
2018թ. Թավշյա հեղափոխությունից հետո Հայաստանում ձևավորվող հասարակական ու քաղաքական նոր հարաբերությունները փոխակերպեցին ներքին թշնամու կերպարը՝ անհատական և զանգվածային գիտակցության մեջ այդ կերպարի կառուցակցման տարբեր շարժառիթների, բազմազան մեխանիզմների ու մեթոդների գործադրմամբ: Ընդ որում, սկսեց ընթանալ ներքին թշնամու կերպարի ձևավորման երկու ուղղություն՝ նոր և նախկին իշխանությունների կողմից: Հեղափոխության օրերին և դրան հաջորդող ներքաղաքական տարբեր իրավիճակներում ու բարեփոխումների գործընթացում նախկին իշխանություններն ակամայից հայտնվեցին ներքին թշնամու կերպարի սահմանման մեջ: Նրանք իրենց հերթին փորձեցին ձևավորել թշնամու այլ կերպարներ: Այդպիսով ստացվեց պարադոքսալ իրավիճակ, երբ նախկին իշխանություններն օժանդակում են նոր իշխանության լեգիտիմացմանը՝ «թշնամու կերպարի» մեջ իրենց ինքնակա ներառմամբ, իսկ նոր իշխանությունները լայնորեն օգտագործում են այդ հնարավորությունը:
ԹՇՆԱՄՈւ ԿԵՐՊԱՐԸ ՈՐՊԵՍ «ՓԱՓՈւԿ ՈւԺԻ» ԳՈՐԾԻՔ
Քաղաքական հարաբերություններում, իշխանության լեգիտիմացման գործընթացում էական է «թշնամու կերպարի» կառուցակցումը փափուկ ուժի գործիքներով, ինչպես ինտելեկտուալ պատերնները (օրինակ, տարբեր բարոյական-առօրեական հասկացությունների մեկնաբանումը) և կոգնիտիվ գայթակղությունները (օրինակ, մտածողությունն ուղղորդող կարծրատիպերի համակարգը): Սակայն «թշնամու կերպարի» ֆենոմենն առավելապես դրսևորվում և կարողանում է կառավարել հասարակության գիտակցությունն ավտորիտար-տոտալիտար քաղաքական ռեժիմներում կամ նման հակվածությամբ հասարակություններում:
Չնայած հեղափոխությունից հետո ժողովրդավարական զարգացումներին՝ հեղափոխության բնույթն ինքնին և դրան հաջորդող գործընթացներում պոպուլիստական հռետորաբանությունը խթանեցին «հակառակորդների» միջև թշնամական դիսկուրսի ձևավորումը: «Ներքին թշնամի», «ժողովրդի թշնամի», «պետության թշնամի», «բանակի թշնամի», «Արցախի թշնամի» հասկացությունների կամ դավադրության տեսությունների շրջանառման միջոցով տեղեկատվական պատերազմի երկու կողմերը՝ հետհեղափոխական և նախկին իշխանությունները, կիրառում են «թշնամու կերպարը» որպես փափուկ ուժի գործիք: Իսկ ազդեցության համար օգտագործվող տեխնոլոգիաների պարզությունը, հասարակության մեջ արմատավորված՝ պետության ու իշխանության ընկալման արժեքները նպաստում են այդ գործընթացում լայն զանգվածների ներառմանը:
Նոր ձևավորված իշխանությունը ներքին «թշնամու կերպարի» փափուկ ուժ ուղղակի և/կամ անուղղակի սկսեց կիրառել հենց հեղափոխության օրերից և շարունակում է առ այսօր: Այն դրսևորվել է մի շարք ձևերով՝
- հեղափոխության հաջողության համար մոբիլիզացնելով մարդկանց հակապետական, ոչ լեգիտիմ, հակաժողովրդական ուժի դեմ,
- աղմկահարույց բացահայտումներ անելով նախկին իշխանությունների գործունեությունից և սկսելով մի քանի առանցքային դատավարություններ,
- վերբալ գնահատականներ տալով նախկին «հանցավոր ռեժիմին»,
- բարեփոխումների համար խոչընդոտ տեսնելով նախկին ռեժիմից մնացած համակարգերը, պետական ինստիտուտները,
- բարեփոխումների և իշխանության ներսում առաջացած տարբեր խնդիրների լուծման համար մոբիլիզացնելով հասարակությանն ընդդեմ «նախկին ռեժիմի»,
- իշխանության տարբեր ճյուղերի ու պաշտոնյաների գործունեության արդյունավետությունը չափելով «նախկինների» հետ,
- իշխանության վախի մոտիվներով մշտապես հիշեցնելով նախկինների ծայրահեղ բացասական կերպարն ու գործելակերպը:
Նախկին իշխանությունները, հայտնվելով «թշնամու կերպարի» մեջ, իրենց հերթին հակադարձում են՝ ուղիղ թիրախավորելով հետհեղափոխական իշխանությանն ու անձամբ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանին: Դա իրականացվում է հիմնականում երկու ուղղությամբ.
- հիբրիդային պատերազմ և տեղեկատվական արշավ՝ օգտագործելով մեծաքանակ մեդիա ռեսուրսներ, սոցիալական ցանցեր ու կեղծ օգտահաշիվներ, հատուկ խմբեր, ակումբներ ու կուսակցություններ, ինչպես նաև փնտրելով արտաքին հովանավորներ,
- թշնամու այլ՝ հավաքական կերպարների ձևավորում և հանրային ու քաղաքական դիսկուրսների մեջ դրանց ներառում (ինչպես, Սորոսը կամ սորոսական լինելը, դավադրության տեսությունները՝ ինչ-որ տեղից կառավարվելը, «կործանիչ» արևմտյան արժեքներին դավանելը, հակազգային, ոչ պահպանողական կամ լիբերալ լինելը և այլն):
Խորհրդարանական և արտախորհրդարանական ընդդիմությունը դեռևս չի կիրառում թշնամու կերպարի գործիքն իշխանության նկատմամբ, բացառությամբ առանձին դեպքերի (օրինակ, Սասնա Ծռերի որոշ հայտարարություններ):
ԹՇՆԱՄԻՆ ՈՐՊԵՍ ՊՐՈՊԱԳԱՆԴԱՅԻ ԿԱՐԵՎՈՐ ՏԱՐՐ
Թշնամու կերպարն օբյեկտիվ գաղափարական արտադրանք է, երկրի, այսպես կոչված, պրոպագանդիստական «ՀՆԱ»-ը: «Թշնամու կերպարի» հայեցակարգն ուղղակիորեն կապված է պրոպագանդայի հետ, սակայն տարբեր քաղաքական ուժեր տարբեր կերպ են օգտագործում այդ կապը:
Հակաիշխանական քարոզչական հիմնական թեզերն են.
- «հողեր հանձնող»
Նախկին իշխանությունները, օգտագործելով երկրի պատերազմական վիճակը և անվտանգության խնդրի կարևորությունը, «հայրենասիրական» պրոպագանդայի միջոցով տասնամյակներով թուլացրել են ժողովրդավարական գործընթացների և արժեքների հանդեպ հանրային պահանջը, շատ դեպքերում հակադրության մեջ են դրվել անվտանգությունը և ժողովրդավարությունը, «հայրենասիրությունը» և ժողովրդավարական, քաղաքացիական արժեքները: Անվտանգության շահերի և ժողովրդավարության հիմնարար սկզբունքների հակադրությունը հանրային ընկալումներում առավել ամրապնդվել է քաղաքական դիսկուրսում՝ ներքաղաքական գործընթացների խորապատկերին: Այսպես, Ղարաբաղյան հակամարտությունը մշտապես եղել է ոչ միայն արտաքին քաղաքական, այլև ներքաղաքական նշանակության կարևոր հարցերից մեկը: Այդ քննարկումներում շրջանառվող կարծրատիպերն աշխատել են հօգուտ անվտանգության գերակայության՝ ի հաշիվ ժողովրդավարության: Եվ այժմ, երբ հեղափոխության միջոցով ձևավորված իշխանությունն այլևս չունի լեգիտիմության ու վստահության խնդիր և հռչակել ու իրականացնում է ժողովրդավարական զարգացման ուղի, ինչը հակամարտության կարգավորման գործում նոր խթանող ռեսուրս է, կարծես ի դերև է անում նախկին իշխանությունների մրցակցային միակ «առավելությունը»:
Ղարաբաղյան հակամարտության ոչ հայանպաստ լուծման մեղադրանքը սկսել է շրջանառվել դեռևս հեղափոխության օրերից: Նախկին իշխանությունները, որոնք վարպետորեն շահարկել են Ղարաբաղյան հարցը ներքին խնդիրների լուծման համար, այժմ կիրառում են նույն գործիքը հակաիշխանական, երբեմն նաև հակապետական քարոզչության մեջ: Նախկին իշխանությունները մշտապես օգտագործել են ԼՂ հիմնահարցը ներքաղաքական գործընթացներում և իշխանական հարաբերություններում՝ արդարացնելու համար ավտորիտար կառավարումը կամ ժողովրդավարության հետընթացը, սոցիալ-տնտեսական դժվարությունները, հակամարտության հայանպաստ լուծման երաշխավորը լինելու հիմնավորումը: Սակայն հեղափոխությունը և դրան հաջորդող գործընթացները ցույց տվեցին այդ գործոնների անհամատեղելիության միֆականությունը: Իսկ պատերազմը շահարկող նախկին իշխանությունները սկսեցին մանիպուլացնել նույն խնդիրը նոր իշխանությունների ժողովրդավարական «թուլության» ներքո՝ երբեմն հատելով հակապետական սահմանը:
Եվ չնայած «հողեր հանձնելու» քարոզչական թեզն իր մի քանի վերջնաժամկետներով այդպես էլ տեղի չի ունենում, նախկին իշխանությունները շարունակում են այս մանիպուլյացիան: Այս գործընթացի խորհրդանշական դրսևորում է ՀՀ երրորդ նախագահ Ս. Սարգսյանի՝ իր դատավարությանը համակիրների ուղերձը՝ «Ղարաբաղը երբեք չի լինի Ադրբեջանի կազմում»: Նրանք թերացումների իրենց միակ արդարացումն այժմ օգտագործում են որպես նոր իշխանության հիմնական թերություն՝ հաշվի առնելով հասարակության գերզգայունությունն այս հարցին ու զիջումը որպես դավաճանություն ընկալելու նարատիվները:
- «ապազգային»
Ազգային արժեքների ոտնահարման մեղադրանքը
Ռուսաստանի քաղաքական մեծ ներազդեցության, իշխանության ավտորիտար բնույթի, հասարակության մեջ խորհրդային իներցիայի և այլ գործոնների ազդեցությամբ Արևմուտքի «անբարո», ապազգային արժեքների տասնամյակների քարոզչությունը հանրային ու քաղաքական դիսկուրսը նախկին իշխանություններին դիրքավորել էր որպես, այսպես կոչված, ավանդական, ազգային արժեքների ջատագով, պահպանողական ուժ: Ազգային, քրիստոնեական (առաքելական) և ընտանեկան արժեքների ոտնահարման՝ քաղաքացիական հասարակության մի նեղ հատվածին վերագրվող քարոզչությունն ակտիվացավ և տեղափոխվեց ողջ իշխանության կողմը: Այս արժեքների ոտնահարման մեղադրանքն ուղեկցվում է հայրենասիրության քննարկմամբ:
- «սորոսական»
Հատկապես ավանդական հասարակությունները շատ են օգտագործում թշնամու կերպարի կառուցման այս մոտեցումը՝ հավաքական կերպարի մեջ թշնամուն վերածելով բացարձակ չարիքի: Գիտակցության մեջ ստեղծված հավաքական թշնամական կերպարը մարմնավորում է չարը և կործանարարը՝ ձերբազատելով հասարակությանը բարոյական պատասխանատվությունից:
Դավադրության տեսությունների միջոցով նման հավաքական կերպարների ամրապնդումն օգնում է թշնամու կերպարում հայտնված նախկին իշխանություններին՝ 1) փոխել իրենց դեմ ուղղված թշնամանքի, ատելության, մեղադրանքի սլաքը, 2) ստեղծել անհստակություն և անհասցեականություն՝ ցանկացած պահի այդ կերպարի մեջ ներառելով նոր անհատներ և խմբեր, նոր թեմաներ ու հիմնահարցեր, 3) իշխանության կերպարը կառուցել միջնորդավորված՝ դավադրության տեսությունների պրոպագանդիստական նյութերի, մեդիայի միջոցով գիտակցության մեջ ստեղծելով թշնամու հավաքական պատկերներ և ատելություն սերմանելով նրա հանդեպ՝ հիմնվելով հասարակության տարբեր «արխետիպերի» վրա:
Իշխանությունը քարոզչությունն իրականացնում է ոչ ուղղակի: Ինստիտուցիոնալ քաղաքական գնահատական չտալով նախկին իշխանությունների գործունեությանը, դիտարկելով դրանք մասնավոր դեպքերի օրինակով՝ այդուհանդերձ, քաղաքական դիսկուրսը շրջանառում է հիմնական հակառակորդի թշնամական կերպարը ներկայացնող նարատիվներ: Թշնամու կերպարը դառնում է քաղաքականության գործիք, իշխանության ինքնության ձևավորման հիմնական գործոնը: Պատահական չէ, որ կիրառվում է աշխարհը երկու հակադիր-հակամարտող կողմերի բաժանող միֆոլոգիական դուալիզմը՝ «սև-սպիտակ», «հեղափոխական-հակահեղափոխական», «մենք-նրանք» բաժանումը: Հենց նման դիխոտոմիան է ծնում ընդհանուր թշնամու առկայության մասին միֆը, ինչն էլ դառնում է քաղաքականության շարժիչ ուժը: Սակայն դրա երկարաժամկետ կիրառումը հղի է մի շարք սոցիալ-քաղաքական հետևանքներով: Այն նաև առաջացնում է զանգվածային թշնամական երևակայություն:
ԹՇՆԱՄՈւ ԿԵՐՊԱՐԸ ՈՐՊԵՍ ՄՏԱԾՈՂՈւԹՅԱՆ ԿԱՐԾՐԱՏԻՊ
Բացասական կարծրատիպերը թշնամական վերաբերմունքի անմիջական պատճառը չեն: Սակայն դրանք նպաստում են «թշնամու կերպարի» ձևավորմանը և նրա հիմնական բնութագրիչների սահմանմանը: Բացի դրանից կարծրատիպերն օգնում են, որպեսզի ձևավորվող «թշնամու կերպարը» համապատասխանի ընկալողների որոշակի պահանջներին:
ա) Բավարարել պահանջմունքները՝ պարունակելով տեղեկատվություն իրական կամ մտացածին վտանգի, սպառնալիքի, իրադարձությունների զարգացման հնարավոր ընթացքի մասին.
| Նոր իշխանություն | Նախկին իշխանություն |
| Հեղաշրջման փորձ
Հիբրիդային պատերազմ Հակահեղափոխական Օտարերկրյա գործակալներ Ֆեյքերի բանակ Կեղծ տեղեկատվություն (fake news) Պահպանված կապեր պետական համակարգում և ուժային կառույցներում Ֆինանսական մեծ կարողություններ Պետական ինստիտուտների վերահսկողություն Պետական ապարատն ընդդեմ հեղափոխության Պարտիզանական պայքար Համակարգված թալան և կոռուպցիա ԼՂ հարցով չբարձրաձայնած զիջումներ |
Հողերի հանձնում
Խաղաղության պատրաստում, զիջում Ֆեյքերի բանակ Տարբեր միջազգային կառույցների վատ վերաբերմունք Դավադրության տեսություններ Պետությունը ղեկավարելուն անհամապատասխան անձնական հատկություններ «Սորոսական» կադրեր |
բ) Իրականացնել գնահատող գործառույթ՝ հասարակությունում առկա ավանդույթներին, պատկերացումներին, արժեքներին, աշխարհընկալմանը համապատասխան.
| Նոր իշխանություն | Նախկին իշխանություն |
| Պետական համակարգված թալան
Համակարգային կոռուպցիա Ընտանեկան բռնություն Մարդու իրավունքներ Ոչ քաղաքացիական, կեղծ հայրենասիրական արժեքներ |
Արևմտյան, լիբերալ արժեքներ
Ապազգային, ոչ հայրենասեր Ազգային, ավանդական արժեքների ոտնահարում Հարված ընտանիքի ինստիտուտին ԼԳԲՏ քարոզ |
գ) Պարունակել ճանաչողական տեղեկատվություն «թշնամու» քանակական ու որակական ցուցիչների մասին.
| Նոր իշխանություն | Նախկին իշխանություն |
| ԶԼՄ-ներ, մեդիա ռեսուրսներ
Ֆեյքերի բանակ Արտաքին հովանավորչություն |
ԶԼՄ-ներ, մեդիա ռեսուրսներ
Ֆեյքերի բանակ Վարչական ռեսուրսներ |
դ) Նպաստել ընկալողների ներքին կոնսոլիդացիային.
| Նոր իշխանություն | Նախկին իշխանություն |
| «Թշնամին» որպես հակապետական ուժի չվերարտադրման, հեղափոխության արժեքների պահպանման և իշխանության պահպանման մեխանիզմ | «Թշնամին» որպես սոցիալ-մշակութային արժեքների պահպանման, երկիրը կործանումից փրկելու շուրջ համախմբման մեխանիզմ |
ԹՇՆԱՄՈւ ԿԵՐՊԱՐԸ ՈՐՊԵՍ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՄՈԲԻԼԻԶԱՑՄԱՆ ԳՈՐԾԻՔ
«Թշնամու կերպարը» հասարակության քաղաքական մոբիլիզացման ազդեցիկ գործիքներից է: Սոցիումի բացասական մոբիլիզացման մեխանիզմը՝ ներքին խնդիրների հաղթահարման համար արտաքին թշնամու կերպարի օգտագործումը, մշտապես կիրառվել է Հայաստանի ներքաղաքական կյանքում:
Նախկին իշխանությունները, օգտագործելով պատերազմական վիճակը, քաղաքական դիսկուրսում ամրապնդել են անվտանգության շահերի և ժողովրդավարության հիմնարար սկզբունքների հակադրությունը: Այդ դիսկուրսները սահմանել են որոշակի նարատիվներ, որոնք ուղղված են եղել արդարացնելու ավտորիտար կառավարումը կամ ժողովրդավարության հետընթացը (ավտորիտար մոտեցումները ներկայացվում են որպես ուժի և անվտանգության ապահովման գրավական), սոցիալ-տնտեսական դժվարությունները (պատերազմի մշտական վտանգի և պաշտպանական ծախսերի հաշվին), ԼՂ հակամարտության լուծման երաշխավորը լինելը (հայանպաստ կարգավորումն ուղղակիորեն կապվում է իշխանության մեջ գտնվող որոշակի անձանց հետ): Ներքին թերություններով, բացթողումներով, խնդիրներով «թուրքին չուրախացնելու» տաբուն որոշակիորեն կոտրվեց 2018թ․ ապրիլյան հեղափոխությունից հետո: Հեղափոխությանը զանգվածային մասնակցությունը կոտրեց տարիներով շրջանառվող միֆը, որ հայ հասարակությունը պատմական հիշողության, պահպանողականության և ողջամտության/իմաստության շնորհիվ չի գնա ներքաղաքական ցնցումների՝ գիտակցելով դրանից օգտվող թշնամական միջավայրի և պատերազմի վտանգը: Հետհեղափոխական իշխանությունը կարծես հրաժարվել է արտաքին թշնամու կերպարի օգտագործումը ներքին խնդիրների լուծման համար, պատերազմի և անվտանգության շահագործումը:
Սակայն ներքին թշնամու կերպարի շուրջ մոբիլիզացումը, որը նախկինում մշտապես եղել է ընդդիմության գործիքն ակտիվ ներքաղաքական գործընթացներում, այժմ օգտագործվում է ընդդիմությունից իշխանություն դարձած խմբի/գործիչների կողմից: Ընդդիմությանը ճնշելու համար արտաքին թշնամու կերպարի օգտագործման մեխանիզմը փոխարինել է ընդդիմության թշնամու կերպարի՝ որպես իրական կամ կառուցված սպառնալիքի դեմ մոբիլիզացման գործիքի, ինչը զանգվածային հանրային ընկալումներում առաջացնում է պաշտպանվելու և հովանավորչության, ազգային առաջնորդի շուրջ համախմբվելու ուժեղ պահանջմունք: Եթե նախկինում արտաքին թշնամին գործածվում էր որպես ընդդիմության զսպման մեխանիզմ, ապա այժմ արտաքին վտանգի չեզոքացման կարողությունը վերագրվում է ներքին թշնամուն չեզոքացնելու խնդիր:
ԱՄՓՈՓՈւՄ
Թավշյա հեղափոխության հաջողության սկզբունքը՝ հասարակության բացասական մոբիլիզացման պրակտիկայի երկարաժամկետ կիրառումը, կարող է զենք դառնալ ոչ միայն այն գործածող իշխանության դեմ, այլև հանրային ու քաղաքական դաշտում հանգեցնել անդառնալի հետևանքների: Հեղափոխության հետևանքների հաղթահարման, իշխանության կայունության և պահպանման ջանքերի ժամանակահատվածը, երբ բացասական մոբիլիզացումն աշխատող գործիք էր, պետք է փոխարինվի պետականաշինության և ինստիտուտների ձևավորման փուլով, երբ բացասական մոբիլիզացումը փոխարինում է դրականին՝ համախմբում համազգային գաղափարների, նպատակադրումների, մեծամասնության համար բարիքների ստեղծման շուրջ:
Երբ թշնամուն վերագրվում է բացասական ծիսական դեր, ապա դրա միջոցով տեղի է ունենում մեղք գործելու գիտակցումից ձերբազատում, քանի որ անհատը համարում է, որ մասնակցել է ոչ թե մարդու, այլ չարիքի ոչնչացմանը: Այն, թե ինչպես ենք մենք պատկերում ինչ որ մեկին, մեծապես կախված է, թե ինչպես կարձագանքեն այդ թշնամուն: Թշնամու կերպարի գործիքի կիրառումը ներքաղաքական հարաբերություններում ի վերջո կարող է հանգեցնել բռնության պրակտիկայի, ինչը չափազանց անցանկալի է:
Այս մոտեցումը ստեղծում է նաև թշնամական երևակայություն: Հասարակության արժեքային համակարգը, քաղաքական ներառվածության մակարդակը, մեդիա գրագիտության աստիճանը, դավադրության տեսությունների և քարոզչության նկատմամբ հակվածությունը, հասարակության վախերն ու իշխանության վախերը, պետության/առաջնորդի ավտորիտար/տոտալիտար ընկալումները նպաստում են «թշնամու կերպարի» կառուցակցման մեթոդի կիրառման հաջողությանը՝ որպես պրոպագանդայի և գաղափարական ազդեցության գլխավոր գործիքի գործածմանը:
Իշխանության դեմ ընթացող հիբրիդային պատերազմը, որի նպատակներից մեկը հեղաշրջումն է, քայքայիչ ազդեցություն ունի ոչ միայն հետհեղափոխական իշխանությունը ներկայացնող թիմի, վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի կառավարության, այլ նաև ողջ քաղաքական դաշտի և հանրության համար: Հենց դրա դեմ արդյունավետ պայքարը կարող է պայմանավորել ոչ միայն երկուստեք «թշնամու կերպարի» գործիքի չկիրառման պրակտիկան, այլև այդ կերպարի շուրջ բացասական մոբիլիզացումը կփոխարինի դրականով (պետականաշինություն, ինստիտուտների զարգացում և վստահության բարձրացում, բարեփոխումների ռազմավարություններ ու ճանապարհային քարտեզ): Դրանք հարկ է իրականացնել երեք ուղղությամբ՝ համարժեք գնահատական ու արձագանք, բարեփոխումներ և հաղորդակցության բարելավում: Այսպես, նպատակահարմար չէ կիրառել տեղեկատվական արշավի փոքր սկանդալներին պատասխանելու տակտիկան, հարկ է տալ հիմնարար գնահատական երևույթներին (նշել խնդիրը, հանրային վնասները և ազգային անվտանգությունից ելնելով ձեռնարկվող քայլերը) կամ ընդհանուր քաղաքական գնահատական նախկին ռեժիմին: Կարևոր է արձագանքել իրական, առողջ ընդդիմությանը, օգնել նրան կայանալ և խթանել կառուցողական քննադատությունն ու այլակարծությունը: Այդ համատեքստում խիստ անհրաժեշտ են բարեփոխումներ ուժային կառույցներում, դատական համակարգում և պետական գերատեսչություններում: Շատ կարևոր է հանրային հաղորդակցության ճիշտ մեթոդների ու գործիքների կիրառումը, ինչպես նաև խոսքի և մամուլի ազատության ճիշտ կարգավորումները:
«Թշնամու կերպարը» կարող է ձևավորվել իրական կամ մտացածին հիմնավորումներով կամ ներկայացնել բնական և/կամ նպատակաուղղված գործընթաց: Մեդիան և քաղաքական տեխնոլոգիաները հնարավորություն են տալիս ստեղծել այդ կերպարը նաև վիրտուալ տարածքում: Եվ այստեղ ի հայտ է գալիս ոչ թե իրական բախում թշնամու հետ, այլ թշնամու սոցիալական կառուցակցում, թշնամու որոշակի պահանջ: Թշնամին դառնում է ծուռ հայելի. եթե ուզում ես քեզ տեսնել, պետք է նայես թշնամուն: Հանրությունը դառնում է դրա վիրտուալ սպառողը: Այս տեղեկատվական արշավը ստեղծում է անհանդուրժողականություն, թշնամական վերաբերմունք այլակարծության նկատմամբ:
Սյուզաննա Բարսեղյան
Սոցիոլոգ, ՄԱՀՀԻ ասոցացված փորձագետ
«Ժողովրդավարություն, անվտանգություն և արտաքին քաղաքականություն» ծրագիր (NED)
Միջազգային և անվտանգության հարցերի հայկական ինստիտուտ (ՄԱՀՀԻ)
