Հարցազրույց արձակագիր Գեւորգ Տեր-Գաբրիելյանի հետ
– Ձեզ հետ «Առավոտի» հանդիպման առիթը համեմատաբար վերջերս «Անտարես» հրատարակչության կողմից թողարկած «Հրանտ» հուշապատում-վեպն է, որն արդյունք է Հրանտ Մաթեւոսյանի հետ հանդիպումների ու շփումների: Նման հաստափոր աշխատությունը ենթադրում է տեւական շփում…
– Ձեր խոսքով՝ մեր շփումը սկսվել է վաղուց. 14 տարեկանից կարդում էի նրան, իսկ երբ 16-17 տարեկան էի, մայրս՝ Նելլի Օհանյանը, որը խմբագիր էր աշխատում «Հայֆիլմ» կինոստուդիայում, մի օր նրան մեր տուն հյուր բերեց: Շփումների ամենաակտիվ մասը տեւեց ուղիղ մեկ տարի (1982-83թթ.), պատրաստում էի հարցազրույց «Սովետական գրականություն» ամսագրի համար: Արդեն Մոսկվայում խորհրդային երկրի գրականագիտական գլխավոր պարբերականում՝ «Գրականության հարցեր», հրատարակվել էր այն ժամանակների ճանաչված գրականագետ Ալլա Մարչենկոյի ծավալուն ծրագրային հարցազրույցը Հրանտ Մաթեւոսյանի հետ…
– Կարելի՞ է ենթադրել, որ Մարչենկոյի հարցազրույցը դրդեց ձեզ՝ դիմել մեծանուն արվեստագետի մտորումներին:
Կարդացեք նաև
– Այո, ավելին. նպատակս էր՝ իմ հարցազրույցն էլ լինի նման մասշտաբային: Բայց հարցազրույցը այդպես էլ չտպագրվեց: Ներկայացրածս ութ տարբերակից Հրանտին դուր եկավ վերջինը, սակայն «Սովետական գրականություն» ամսագիրը այդպես էլ չտպագրեց:
– Պատճա՞ռը:
– Պատճառը մեկն է՝ խորհրդային ժամանակներում գրեթե ոչ մի կարեւոր ու լավ բան չէր հրատարակվում: Այդ հարցազրույցն ի վերջո լույս ընծայեցի 2012 թվականին միայն՝ իմ «Հրապարակ նկուղ» ժողովածուում:
– Այնուամենայնիվ, ի վերջո ոչ թե ծավալուն հոդված, այլ գիրք գրեցիք Հրանտի մասին:
– 14 տարի աշխատել ու ստեղծագործել եմ արտասահմանում եւ գրքի առաջին տարբերակը գրեցի 2007թ., երբ Հայաստանում չէի: Ընդ որում, այն ոչ միայն Հրանտի մասին էր, այլ 1960-80թթ. հայաստանյան գործընթացների: Դա մի ժամանակահատված է, որը, կարծես մի Ատլանտիդա, ինձ անհետացած էր թվում երկրիս երեսից:
– Կմանրամասնե՞ք վերջին միտքը:
– Անկախությունից ի վեր մեր ժողովուրդն այնքան տարբեր կյանք ապրեց՝ լճացման տարիների համեմատ, ու ազգային գաղափարախոսությունն այնպես ձեւավորվեց, որ Խորհրդային Հայաստանի մշակույթն ու կյանքը իսպառ սկսեցին ջնջվել ժողովրդի հիշողությունից: Թեեւ ապրում է այն ժամանակ ստեղծված միջավայրում՝ եւ՛ նյութական, եւ՛ ոչ նյութական:
– Մեծ հաշվով՝ «իսպառ ջնջվելու» պատճառը ո՞րն էր:
– Անկախությունից ի վեր մեր անցած դժվարություններն ու ազգային գաղափարախոսությունը: Մի քիչ չափազանցնելով ասեմ՝ այն սիրում է հայ ժողովրդի կյանքի խորհրդային հատվածը մոռացության տալ, ասես 1920-ին ամենն ավարտվեց, հետո հանկարծ 1988-ին կրկին սկսվեց: Իսկ եթե մոռացության չի էլ տալիս՝ ապա շա՜տ միակողմանիորեն է պատմում խորհրդային հատվածի մասին:
– Վերադառնանք գրողին: Մաթեւոսյանը գիտե՞ր, որ գիրք եք գրելու կամ երբեւէ ձեր զրույցները ծավալուն աշխատության տեսքով կներկայանան ընթերցողին:
– Ոչ: Նա կյանքից հեռացավ 2003թ., եւ հենց դա գիրքը գրելու ազդակներից էր: Ես գիրքը համարում եմ վեպ, ոչ թե կենսագրական պատմություն. վավերագրական նյութի հիման վրա ստեղծված վեպ: Նշեմ, որ այս կարծիքն են ինձ հայտնել որոշ գրախոսներ ու ընթերցողներ: Ի վերջո, գոյություն ունի non fiction (ոչ-հորինվածք) ժանրը…
– Ըստ մեր տեղեկությունների՝ Մաթեւոսյան ընտանիքը գրքում տեղ գտած ձեր «ոչ հորինված» որոշ մտքերի հետ համամիտ չէ:
– «Հրանտը» նվիրել եմ Մաթեւոսյանի դստերը, իսկ որդին՝ Դավիթը, տարիներ առաջ նայել էր ռուսերեն նախնական տարբերակը ու բարյացակամ կարծիք հայտնեց: Ուզում եմ նշել, որ ռուսերենից հետո 10 տարի անց ես Հերիքնազ Հարությունյանին խնդրեցի, որ նա գործը թարգմանի հայերեն: Ու դրանից հետո վերաարտագրեցի, լրացրի, խմբագրեցի, ու դարձավ այս գիրքը:
– Ռուս մասնագետներից գրքի առիթով կարծիք լսե՞լ եք:
– Այն ժամանակ, երբ ռուսերեն տարբերակն արդեն կար՝ 2007 թվականին, ես գրականագետ Նատալյա Իվանովային, որը «Զնամյա» ամսագրի գլխավոր խմբագիրն էր, դիմեցի հրատարակման խնդրանքով: Նա չուզեց հրատարակել, իսկ «Դրուժբա նարոդով» ամսագիրն էլ նույն խնդրանքիս ի պատասխան՝ հայտնեց, թե կհրատարակի պայմանով, որ կրճատեմ, 100 էջանոց գործ սարքեմ: Ես չկարողացա այդպիսի տարբերակ ստեղծել:
– Այնուամենայնիվ, համացանցում ռուսերեն տարբերակը կա:
– Կա, բայց դա արդեն հաշիվ չէ, որովհետեւ վեպը շա՜տ է տարբերվում համացանցում եղած ռուսերեն նախնական վիպակից: Բայց, չնայած համացանցում եղած տարբերակում տեղ գտած անճշտությունների եւ նրա, որ ես, ի վերջո, ռուսերեն բնածին գրող չեմ (ժպտում է- Ս. Դ.), այդ տարբերակը շատ մեծ տարածում եւ արձագանք ունեցավ. ստացա կարծիքներ ընթերցողներից, մասնագետներից: Օրինակ, խորհրդային ժամանակներից ի վեր հայտնի գրական գործիչ Չինգիզ Հուսեյնովից, Աղասի Այվազյանի առաջին տիկնոջից եւ այլն:
– Երբեւէ մեր եւ ասենք՝ ռուս ֆիլմարտադրողներից առաջարկ եղե՞լ է վեպը էկրանավորելու վերաբերյալ:
– Ես այդպիսի առաջարկ չեմ ստացել: Հրանտ Մաթեւոսյանին ներկայացնող կան բազում տեսա- եւ վավերագրական նյութեր: Հրանտը որպես մշակութային երեւույթ այնքան խոշոր էր, որ մեկ գիրքը չի կարող դառնալ նրա կյանքն ու ստեղծագործությունը ներկայացնող գլխավոր գործ: Գրողի գործերի վերլուծությունների բազում, բավական հաստափոր գրքեր կան դեռ խորհրդային ժամանակներից, եւ այսօր էլ Հրանտը գրականագետների կողմից ամենաուսումնասիրվող հեղինակներից է: Թույլ տվեք կրկնել. ինչպես ասացի՝ իմ վեպը ոչ այնքան Հրանտի կյանքի մասին է, որքան Խորհրդային Հայաստանի վերջին շրջանում արվեստագետի ստեղծագործության, ստեղծագործողի եւ հասարակության հարաբերությունների: Այստեղ պատմվում են բազում դեպքեր, թե ինչպես է տաղանդավոր ստեղծագործողի գործը՝ լինի դա գրականության, կինոյի, թե արվեստի մյուս ոլորտներում, ենթարկվել հետապնդման, աղավաղման եւ, ինչու չէ՝ ջախջախման: Վեպի գլխավոր մեխը այն մասին է, որ հայ հասարակությունը, երբեմն չակերտավոր «ազգային արժեքներից» ելնելով, երեսպաշտորեն սահմանափակում է ճշմարտությունը ինքն իր մասին: Մի առիթով Հրանտ Մաթեւոսյանն ասաց. գործը հաջող կստացվի, թե ոչ, հեղինակը չի որոշում. ընթերցողի ու ապագայի բանն է: Բայց հեղինակը գոնե կարող է ճշմարտությունն ասել հասարակությանը եւ լինել ճշգրիտ իր ձեւակերպումներում: Համարում եմ, որ ի վերջո, սա է արձակի եւ, գուցե, այլ արվեստների գլխավոր առաքելությունը: Մենք հաճախ բողոքում ենք, թե այսօր ընթերցողը շատ չի կարդում: Գուցե դա նրանից է, որ ժամանակակից հեղինակներից շատերը տուրք են տալիս երեսպաշտությանը, կեղծիքին ու կարծրատիպերին՝ ճշմարտությունն արտահայտելու փոխարեն: Ճշմարտությունն ասելը, ձեւակերպելը բարդ է, դա չակերտավոր «իրականության» պարզ վերարտադրությունը չէ, ոչ էլ «ազգային» լեգենդներ հորինելը: Իսկ Հրանտը կարողացավ արտահայտել ճշմարտությունը իր ժամանակի մասին ու հենց դրա շնորհիվ նա մեր մշակույթի պատմության մեջ է մեկընդմիշտ… Իր հետ նաեւ իր ժամանակները ընդգրկեց մեր մշակույթի պատմության մեջ:
– 16 տարի է՝ գրողն ապրում է երկնային կյանքով: Դուք՝ որպես նրան ուսումնասիրող, ի՞նչ եք կարծում, ի՞նչ գնահատական կտար այն ամենին, ինչ կատարվեց մեր երկրում՝ հեղափոխություն, թե հեղաշրջում, դրան հաջորդող իրադարձություններ…
– Հրանտն ընդհանրապես քիչ դեպքերում է միանշանակ ինչ-որ բան ողջունել, օրինակ՝ նա ողջունեց հայ ազգի կողմից անկախ պետության ստեղծումը, չնայած մեծ անհանգստություն ուներ, թե մեր պետությունը կգոյատեւի՞, թե՞ ոչ: Ինձ թվում է, որ Մաթեւոսյանը ուրախ կլիներ ապրիլյան հեղափոխության առիթով, մանավանդ որ իր զավակները, հետնորդները, նաեւ իր ընթերցողները մեծ դեր են կատարել, որպեսզի այդ հեղափոխությունը կայանա:
– Եվ վերջին հարցը. այսօր, չգիտես ինչու, կամ ինչ տրամաբանությամբ, խոսելով արվեստի ու մշակույթի ոլորտների մասին, օրինակ՝ երաժշտարվեստում, նշվում է մեկ անուն՝ կոմպոզիտոր Տիգրան Մանսուրյան: Գրականության ոլորտում կա՞ այդ «միակը»:
– Այսօր անմիջականորեն մեր կողքին ապրող ու ստեղծագործող հեղինակներից երեւի այդպիսի ընդունված կերպար չկա, բայց ես կբարձրաձայնեմ Վահագն Գրիգորյանի անունը, որն ապրում ու ստեղծագործում է Լիտվայում, ամառները Հայաստան է գալիս: Նա մանսուրյանական մասշտաբի հեղինակ է: «Անտարեսը» ընթերցողին ներկայացրեց նրա նոր՝ «Պողոս-Պետրոս» վեպը, այն արդեն գրախանութներում է: Ի դեպ, մի բան հիշեցի. Հրանտն ու Տիգրանը մայրիկիս շնորհիվ միաժամանակ սկսեցին այցելել մեր տուն: Տիգրանն աշխատում էր Հրանտի վիպակներից մեկի՝ «Աշնան արեւ»-ի էկրանավորման երաժշտության վրա: Նվագում էր մեր դաշնամուրի վրա այդ հոյակապ մեղեդին, եւ ժամերով քննարկում էին…
Զրուցեց Սամվել ԴԱՆԻԵԼՅԱՆԸ
«Առավոտ» օրաթերթ
27.12.2019
Էնպես չի, որ հիմա Հրանտ էլ են շատ կարդում: