Հարցազրույց սփյուռքահայ հայտնի լրագրող, «The California Courier» թերթի խմբագիր ՀԱՐՈՒԹ ՍԱՍՈՒՆՅԱՆԻ հետ
-Որտե՞ղ եք ծնվել, ովքե՞ր են եղել Ձեր ծնողները, եթե ունեք քույրեր եւ եղբայրներ, պատմե՛ք նաեւ նրանց մասին:
– Ծնվել եմ 1950թ. Սիրիայի Հալեպ քաղաքում: Ծնողներս զեյթունցիների զավակներ են եղել: Չնայած Զեյթունում չեմ ապրել, բայց տիրապետում եմ զեյթունյան բարդ, միանգամայն տարբեր բարբառին: Ունեմ մեկ քույր եւ մեկ եղբայր: Ամուսնացած եմ: Երկու դուստրերի եւ մեկ որդու հայր եմ:
– Ե՞րբ եւ ինչո՞ւ եք տեղափոխվել Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ:
Կարդացեք նաև
– Տեղափոխվել եմ Միացյալ Նահանգներ 18 տարեկանում՝ ուսում առնելու նպատակով: Այս տարի կլրանա իմ այստեղ լինելու 50 տարին:
– Ինչպիսի՞ կրթություն եք ստացել եւ ինչո՞ւ որոշեցիք լրագրող դառնալ:
– Ունեմ երկու մագիստրոսային աստիճաններ: Մեկը՝ Նյու Յորքի Կոլումբիա համալսարանից՝ միջազգային հարաբերությունների բնագավառում, մյուսը՝ Հարավային Կալիֆորնիայի Փեփփերդայն համալսարանից՝ գործարարության եւ վարչարարության բնագավառում:
– Մինչեւ Միացյալ Նահանգներ տեղափոխվելը զբաղվե՞լ եք լրագրողական աշխատանքով:
– Ո՛չ, սակայն գրական փորձեր արել եմ. 17 տարեկանում փորձեցի գրել մի բանաստեղծություն, որն անվանի գրող Պարույր Սեւակի «Մենք քիչ ենք, սակայն մեզ հայ են ասում» բանաստեղծության նմանությամբ էր: Իմ բանաստեղծությունն անվանեցի «Մենք շատ ենք, սակայն մեզ թուրք են ասում» եւ ամեն ինչ ներկայացրեցի գլխիվայր՝ հակառակը, ինչպես հատուկ է թուրքերին, օրինակ՝ Պ. Սեւակի՝ «Պարզապես գիտենք ժայռից վանք կերտել» տողը ձեւափոխեցի այսպես՝ «Պարզապես գիտենք եկեղեցուց ժայռ կերտել», այսինքն՝ կկործանենք եւ այլն: «Ազդակ» թերթը 1967թ. տպագրեց այն:
– Դուք Ձեր լրագրողական հոդվածներն ու վերլուծությունները միայն անգլերենո՞վ եք հրատարակում, թե՞ նաեւ հայերենով եւ այլ լեզուներով:
– Մեր թերթը հայկական թերթ է, բայց հրատարակվում է անգլերեն, քանի որ շատ հայեր հայերեն չգիտեն կարդալ: Այն թարգմանվում է զանազան լեզուներով՝ արեւելահայերեն, արեւմտահայերեն, ֆրանսերեն, իսպաներեն, արաբերեն, ռուսերեն, թուրքերեն եւ այլն, եւ տեղադրվում է 10-նյակ համացանցային կայքերում:
– Ե՞րբ եք սկսել Ձեր լրագրողական գործունեությունը Միացյալ Նահանգներում:
– Սկսել եմ 1983-ին:
– Ձեր կողմից հրատարակվող «The California Courier» թերթը ե՞րբ է սկսել հրատարակվել եւ ո՞ւմ համար է նախատեսված:
– Թերթը հիմնադրվել է 1958թ.-ին Կալիֆորնիայի Ֆրեզնո քաղաքում: 1983-ին պատահմամբ հանդիպեցի «The Californian Courier» թերթի հիմնադրին՝ Ջորջ Մեյսոնին /Ջորջ Էլմասյան/, եւ նա, ծանոթանալով ինձ հետ, առաջարկեց այդ թերթի խմբագրի պաշտոնը: Այդ օրվանից սկսած՝ 36 տարի է, որ այս թերթի խմբագիրն եմ եւ կանոնավոր, ամեն շաբաթ գոնե մեկ վերլուծական հոդվածով եմ հանդես գալիս: Շնորհիվ համացանցի, հոդվածներս տարածվում են ամբողջ աշխարհով մեկ:
– «The California Courier»-ը ի՞նչ բովանդակության նյութեր է հրատարակում եւ որտեղի՞ց է տեղեկատվություն ստանում կամ հայթայթում:
– Մենք աշխատում ենք բազմակողմանի տեղեկատվություն տալ մեր ընթերցողներին, այսինքն՝ գրում ենք տեղական եւ միջազգային լուրերի, գիտության, մշակույթի, սպորտի եւ այլնի մասին:
– Թերթն ունի՞ հովանավորներ, թե՞ միայն ինքնաֆինանսավորմամբ է գոյատեւում:
– Դժբախտաբար, ոչ մի հովանավոր չունենք: Մի կողմից վատ է, որ չունենք, բայց մյուս կողմից էլ լավ է, քանի որ ոչ ոք չի հրամայում, պատվերով գրել չի տալիս մեզ: Բացի դրանից, ես շատ անկախ մարդ եմ եւ չեմ կարող ուրիշների պատվերները կատարել՝ դավաճանելով սկզբունքներիս: Թերթի դրամական միջոցներն առաջանում են միայն գովազդներից եւ բաժանորդագրական գումարներից:
– Մոտավորապես ինչքա՞ն ընթերցող ունի թերթը:
– Բաժանորդները մոտավորապես 1000 հոգի են, սակայն համացանցով տասնյակ հազարներով են մեզ կարդում:
Թավշյա հեղափոխության մասին
– Ինչպիսի՞ կարծիք ունեք Հայաստանի Հանրապետությունում 2018թ. գարնանը կատարված, այսպես կոչված՝ Թավշյա հեղափոխության մասին: Կարծում եմ՝ դրական՝ այո՞: Կարծում եմ նաեւ, որ ՀՀ քաղաքացիներին կհետաքրքրի Հայկական սփյուռքի կարծիքն այդ մասին՝ ի դեմս Ձեզ:
– Թավշյա հեղափոխությունն անակնկալ էր թե՛ Հայաստանի եւ թե՛ Հայկական սփյուռքի համար: Անշու՛շտ, շատ դրական եմ համարում: Բոլորս էլ շատ խանդավառված ենք եւ ուրախ: Մտահոգությունս միայն այն է, որ մենք` հայերս, չափազանց շուտ խանդավառվում ենք եւ չափազանց շուտ էլ հուսահատվում: Արմատական փոփոխություններ եղան՝ փոխվեց խորհրդարանի ամբողջ կազմը, կառավարությունն ու վարչապետը: Պետք է սպասենք, ժամանակը ցույց կտա, թե ի՞նչ վերջնական արդյունք կստանանք թե՛ հեղափոխությունից, թե՛ այս բոլոր փոփոխություններից:
– Մինչեւ Թավշյա հեղափոխությունը Դուք ծանո՞թ էիք այն ժամանակվա ՀՀ խորհրդարանի պատգամավոր եւ «Հայկական ժամանակ» թերթի գլխավոր խմբագիր եւ հրատարակիչ, իսկ այժմ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի հետ:
– Ցավոք, առիթ չեմ ունեցել հանդիպելու պարոն Փաշինյանի հետ մինչեւ նոր կառավարության ձեւավորումը, թեեւ երկուսս էլ մասնագիտությամբ լրագրողներ ենք: Սակայն ուշադիր հետեւել եմ ընդդիմադիր Ն. Փաշինյանի գործունեությանն անկախությունից մինչեւ այսօր: Ծանոթ եմ նրա բոլոր ելույթներին ՀՀ խորհրդարանում, փողոցային ցույցերին եւ հրապարակումներին: Այս տարվա սեպտեմբերին եղել եմ Հայաստանում եւ հանդիպել եմ վարչապետի հետ: Մեր հանդիպումն ընկերական էր եւ տեւեց մոտ մեկ ժամ: Շատ քաղաքավարի, խելացի, ազնիվ ու հասարակ մարդ է պարոն Փաշինյանը:
– Ձեր կարծիքով՝ այս հեղափոխությունը գունավո՞ր էր, թե՞ ոչ: Արդեն հայտնի են գունավոր հեղափոխության դեպքեր նախկին Խորհրդային Միության անդամ հանրապետություններում, օրինակ՝ 2003-ի Վարդերի հեղափոխությունը Վրաստանում, 2004-2005թթ.-ի Նարնջագույն հեղափոխությունը Ուկրաինայում, 2005թ.-ի Կակաչների հեղափոխությունը Կիրգիզիայում: Ցավով պետք է արձանագրել, որ մինչեւ հիմա այդ հանրապետություններում կայունություն եւ խիստ նկատելի առաջընթացներ չեն նկատվել: Անկասկած հին վարչակարգը փոխելու կարիք կար, բայց կարո՞ղ ենք հուսալ, որ մեզ մոտ այլ որակների կարժանանանք: Ինչպիսի՞ն է Ձեր գնահատականն ու դիրքորոշումն այս հարցում:
– Իմ կարծիքով այս հեղափոխությունը գունավոր չէր, այլ՝ ներքին, այսինքն՝ դրդված, կաշառակերության, իրավական խախտումների, անօրինականությունների եւ շատ այլ խնդիրների պատճառով: Պարոն Փաշինյանը բազմիցս ասել է, որ արտաքին հարաբերությունները պահպանվելու են, միայն փոփոխվելու է ներքին կարգը: Ճիշտ է, որ գունավոր հեղափոխություններն այնքան էլ հաջողություններ չեն գրանցել ուրիշ երկրներում, եւ բոլորն էլ դրդված են եղել դրսից: Սակայն, փառք Աստծո, Թավշյա հեղափոխությունն այդպիսին չէ:
– Բոլոր գունավոր հեղափոխությունները, տարբերվելով դասական հեղափոխություններից (Պլատոն, Մարքս), չեն փոխում կամ փոփոխում սահմանադրական կարգը, այլ ավարտվում են իշխանափոխությամբ, առանց արյունահեղության, ծագելով անարդար նախագահական, խորհրդարանական ընտրությունների ու կոռուպցիայի պատճառով: Ասում են, որ գունավոր հեղափոխությունները հաճախ ուղղորդվում, կառավարվում եւ ֆինանսավորվում են արտերկրից: Հայաստանում էլ բազմիցս կասկածներ են հայտնվել այդ կապակցությամբ՝ մատնանշելով, մասնավորապես Սորոսի հիմնադրամին: Ի՞նչ կասեք այդ կապակցությամբ եւ որեւէ վտանգ տեսնո՞ւմ եք դրանում, այսինքն՝ հնարավո՞ր է, որ մեզ կառավարեն դրսից՝ ի վնաս մեզ եւ իհարկե՛, ի շահ դրսի ուժերի:
– Այո՛, հաճախ լսում եմ այդպիսի խոսակցություններ, մանավանդ Հայաստանում, որ իբր դրսի ուժերը ներթափանցել են Հայաստան: Սակայն իրականում ես չեմ հավատում դրան: Չեմ կարծում նաեւ, որ Սորոսն է միջամտում: Սորոսը կազմակերպում է մի շարք բարեգործական աշխատանքներ եւ օգնում է որոշ համայնքային կազմակերպությունների: Չեմ կարծում, որ իր նպատակը Հայաստանը կառավարելն ու վերահսկելն է: Մեզ՝ հայերիս համար Հայաստանը շատ կարեւոր մի բան է, սակայն աշխարհի համար այն աննշան մի բան է: Չեմ կարծում, որ Սորոսը կամ Թրամփը կարող են գիշերներն անքուն մնալ ու մտածել Հայաստանը գրավելու կամ իշխելու մասին: Այնպես որ, այս վարկածը ես հավանական չեմ համարում:
– Ի՞նչ կարծիքի եք ՀՀ վարչապետ Ն. Փաշինյանի կողմից առաջ քաշված, այսպես կոչված, տնտեսական հեղափոխության մասին: Այդ ի՞նչ տնտեսական հեղափոխության մասին է խոսքը: Չէ՞ որ առ այսօր հայտնի են միայն երկու տնտեսական հեղափոխություններ՝ գյուղատնտեսական կամ նեոլիտիկ, երբ մարդ արարածը թողեց որսորդությամբ եւ բուսական ծագմամբ սնունդ հայթայթելու իր կացութաձեւը եւ անցավ հող մշակելուն ու անասուններ պահելուն, եւ արդյունաբերական, երբ 19-րդ դարի 2-րդ կեսից մինչեւ 1-ին համաշխարհային պատերազմի սկիզբն ընկած ժամանակահատվածում ձեռքի աշխատանքին հետզհետե փոխարինելու եկան մեքենաները, կատարվեցին էլեկտրականության ու ռադիոյի գյուտերը եւ այլն: Ցավոք, երրորդ տնտեսական հեղափոխությունը դեռ տեղի չի ունեցել, չնայած ոմանք փորձում են ազդարարել թվային (digital) տնտեսական հեղափոխության մոտալուտ գալուստը, ինչը միանգամայն հավանական է:
– Կարծում եմ, որ հարգելի վարչապետի խոսքը մի քիչ չափազանցված է: Անշուշտ, տնտեսական հեղափոխության մասին չէ խոսքը, պարզապես քաղաքական հեղափոխության շարունակությունը համարելով՝ խոսում է, այսպես կոչված, «տնտեսական հեղափոխության» մասին, տնտեսական, արմատական փոփոխությունների մասին չէ խոսքը, այլ՝ տնտեսության զգալի առաջընթացի: Ցավոք, դեռ շատ քիչ փոփոխություններ կան տնտեսության զարգացման բնագավառում, բայց որոշ չափով պարոն Փաշինյանի կառավարությունը ձերբազատվել է կոռուպցիայից. արմատախիլ չի եղել այն, որովհետեւ ժամանակ առ ժամանակ լսում ենք, որ ձերբակալվում են մարդիկ, օրինակ՝ վերջերս ձերբակալվեց կրթության փոխնախարարը: Կոռուպցիան տակավին արմատախիլ չի եղել, որովհետեւ ոչ միայն նախկին կառավարության բոլոր կաշառակերները չեն դատվել, այլ նաեւ նոր կառավարության մեջ կան այդպիսի մարդիկ, օրինակ՝ ոստիկաններ, զինվորականներ, քաղաքական դեմքեր եւ այլն: Սա դժվարին եւ երկար գործընթաց է: Ինչպես Ժան Ժակ Ռուսոն է ասել. «Հեղափոխությունները պետք է նախ մարդկանց ուղեղներում լինի, հետո նոր փողոցում իրագործվի»:
Հետհեղափոխական շրջանի մասին
– Ի՞նչ կարծիքի եք Թավշյա հեղափոխությունից հետո առաջացած անհանդուրժողական մթնոլորտի ձեւավորման մասին: Հասարակությունը պայմանականորեն բաժանվել է սեւերի եւ սպիտակների: Սպիտակներն իշխանությունն է ու նրան աջակցող ժողովրդի մի մասը: Մնացածը սեւերն են, այսինքն` նախկին իշխանության ներկայացուցիչները եւ մոխրագույնները, ես նրանց այդպես կանվանեի, որոնք կողմ են եւ աջակցում են նոր իշխանություններին, բայց միեւնույն ժամանակ վերահսկում եւ քննադատում են նրան: Հայհոյողները սպիտակներն են: Նրանք վիրավորում են թե՛ սեւերին, եւ թե՛ մոխրագույններին, նույնիսկ սեռական բնույթի հայհոյանքներով: Սպիտակների մեծ մասը երբեք չի բանավիճում, երբեք հակափաստարկներ չի բերում, պարզապես ամոթանք է տալիս ու հայհոյում: Նրանց «զոմբիներ» են անվանում: Ինչո՞ւ ներկա իշխանությունը կարգի չի հրավիրում նրանց: Չէ՞ որ «զոմբիներն» աջակցում են նոր իշխանությանը եւ անվերապահորեն ենթարկվում նրան:
– Ինձ համար դա շատ ցավալի նյութ է: Ես շատ զայրանում եմ, որ մարդկանց մեջ տարբերություն են դնում: Մենք բոլորս էլ հայ ենք, մի ընտանիքի անդամներ, միահամուռ պետք է աշխատենք՝ ի շահ մեր հայրենիքի: Իշխանությունները ժամանակավոր են, այսօր՝ կան, վաղը՝ չկան, միայն հայրենիքն ու հայ ժողովուրդն է մնայուն: Նորմալ է, որ տարբեր մարդիկ տարբեր գաղափարներ ունենան ու իրար հետ բանավիճեն, բայց դա չպետք վերածվի թշնամության, իրար հայհոյելուն: Մենք չպետք է մոռանանք, որ մեր թշնամիները թուրքերն ու ադրբեջանցիներն են եւ նոր, ներքին թշնամիների կարիք չունենք: Չպետք է բաժանել, մասնատել ժողովրդին: Ես դեմ եմ եւ տգեղ եմ համարում սոցիալական մեդիայում հնչող հայհոյանքները, մանավանդ՝ կանանց կողմից: Իշխանություններին կխնդրեի, որ անընդհատ հիշեցնեին ժողովրդին, որ հանդուրժող լինեն միմյանց նկատմամբ:
– Դուք ծանո՞թ եք ներկայիս հայաստանյան, խորհրդարանական կառավարման համակարգին, որը բաղկացած է օրենսդիր, գործադիր և դատական իշխանական ճյուղերից, ըստ որում գործադիրը հաշվետու է ու կախման մեջ է օրենսդրից և, ինչո՞ւ չէ, դատականից նույնպես: Դուք ապագայում վտանգ տեսնո՞ւմ եք, որ այդ երեք իշխանական ճյուղերը միավորվեն և դառնան մեկ ամբողջական իշխանություն և խորհրդարանական կառավարման համակարգի փոխարեն ունենանք միապետական կառավարում:
– Այո՛, այդ վտանգը կա: Ոչ միայն դա հնարավոր է, այլ որոշ մտավախություններ կան այդ առումով: Մենք ուզում ենք, որ իշխանության այդ երեք ճյուղերը մեկը մյուսին վերահսկեն և ամեն մարդ իր գործը ճիշտ անի՝ առանց օրենքի, առանց Սահմանադրության խախտման: Եթե երեքն էլ նույն քաղաքական ուժի ներկայացուցիչը լինեն, ապա նրանց վերահսկող չի լինի, և դա շատ վատ կլինի: Բացի դրանից, պետք է ունենանք ուժեղ ընդդիմություն: Այն օգտակար բան է՝ ավելի զգոն է պահում իշխանություններին, որ շատ չշեղվեն սահմանադրական իրավասություններից: Եթե ընդդիմությունն իսկապես ուժեղ չլինի, իշխանությունը կարող է սխալ ճանապարհով գնալ:
– Ինչքանո՞վ է հարմար, քաղաքական և վարչարարական իմաստով, Հայաստանում ունենալ խորհրդարանական կառավարման ձև, իսկ Արցախում միանգամայն տարբեր՝ նախագահական: Դժվարություններ ու անհամաձայնություններ չե՞ն առաջանա:
– Այդ հարցը ինձ շատ չի մտահոգում: Չեմ կարծում, որ դա կարող է խանգարել: Նույն բանը, նույն անհամատեղելիությունը կա նաև Հայաստանի և ուրիշ երկրների հետ: Չէ՞ որ մեր խորհրդարանական երկիրը հանդիպումներ է ունենում ուրիշ, օտարերկրյա ո՛չ միայն խորհրդարանական, այլև նախագահական կառավարմամբ երկրների հետ նույնպես:
– ՀՀ վարչապետը մի բանաձև է առաջարկել Արցախի խնդրի կարգավորման համար, ըստ որի՝ «Արցախի խնդրի կարգավորման լուծումը պետք է ընդունելի լինի Հայաստանի, Արցախի և Ադրբեջանի ժողովուրդների համար»: Նույնն անընդհատ կրկնում է ՀՀ արտգործնախարար Զոհրաբ Մնացականյանը: Մի՞թե դա հնարավոր է, մի՞թե դա իրատեսական է: Ի՞նչ կարծիքի եք այս մասին:
– Որպես գաղափար դա գեղեցիկ է հնչում, բայց վստահ չեմ, որ իրատեսական է: Այս բանաձևն առայժմ լուծում չունի: Այս հակամարտությունը նման է իսրայելա-պաղեստինյանին, որն արդեն 70 տարի է՝ լուծում չի ստանում:
– Ինչպես նկատեցիք նախորդ հարցում՝ «Արցախի ժողովուրդ» արտահայտությունը բազմիցս է օգտագործվում մեր քաղաքական գործիչների, ՀՀ արտգործնախարարի և նույնիսկ ՀՀ վարչապետ Ն. Փաշինյանի կողմից: Օրինակ՝ ասում են՝ Հայաստանի, Ադրբեջանի և Արցախի ժողովուրդները: Իմ կարծիքով՝ չի կարելի օգտագործել «Արցախի ժողովուրդ» արտահայտությունը, ճիշտ է «արցախահայություն» բառը: Օտար երկրները կարող են սխալ հասկանալ մեզ, այսինքն՝ կկարծեն, որ Արցախում հայեր չեն ապրում: Ի՞նչ կարծիքի եք այս մասին:
– Իհարկե՛, սխալ է: Բացի դրանից, «Արցախի ժողովուրդ» արտահայտությունը կարող է օտարների կողմից թյուրիմացաբար ընկալվել՝ որպես ադրբեջանցիներ:
– Վարչապետն ասել է, որ Արցախը պետք է պաշտոնապես մասնակցի խաղաղության բանակցություններին: Իհարկե՛, դա ճիշտ մոտեցում է: Ադրբեջանը դեմ է դրան, քանի որ ուզում է հակամարտության ամբողջ պատասխանատվությունը դնել Հայաստանի վրա և վերջինիս որպես զավթիչ ներկայացնել ամբողջ աշխարհի առջև: Սակայն Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարում է նաև մեկ ուրիշ բան, որ Արցախի և Հայաստանի դիրքորոշումները բանակցային հարցերում նույնն են: Բայց չէ՞ որ դա անիմաստ է դարձնում Արցախին՝ որպես կողմ հանդես գալը բանակցային գործընթացում: Ինչպե՞ս կգնահատեիք վարչապետի այս հայտարարությունը:
– Համաձայն եմ, որ սխալ է, ավելին՝ վարչապետը Արցախում՝ ի լուր աշխարհի հայտարարեց. «Արցախը Հայաստան է և վերջ…»: Իսկ դա նույնպես անիմաստ է դարձնում բանակցություններին Արցախի մասնակցությունը: Այս հակամարտությունը բավականին բարդ է և, թերևս դեռ երկար տարիներ բանակցությունները կշարունակվեն, սակայն վախենում եմ, որ վերջնական լուծումը գտնվի միայն պատերազմի դաշտում: Դա շատ վատ կլինի թե՛ Ադրբեջանի, թե՛ Հայաստանի և թե՛ Արցախի համար: Աստված, մի՛ արասցե…
– 2020 թ․ պետական բյուջեի նախագծում 310․5 մլրդ դրամ նախատեսվում է տրամադրել պաշտպանության բնագավառին, որը 0․9 %-ով պակաս է 2019թ․ պետական բյուջեով հաստատված մակարդակից: Մենք պատերազմական վիճակում գտնվող երկիր ենք, բացի Ադրբեջանից կա նաև օրեցօր զինվող ու զավթիչ, պանթուրքիստական ծրագրերով ոգևորված Թուրքիան: Կարելի է արդյոք այդպես վարվել: Չէ՞ որ ամենաշատը պետք է աճեր հենց ռազմական ծախսերը՝ համեմատած տնտեսության մյուս ճյուղերի հետ:
– Չեմ կարող հավատալ դրան: Հուսանք, որ դա սխալմունք է ու պետք է ճշտվի պաշտպանության նախարարի կամ վարչապետի հետ: Եթե այս տեղեկատվությունն իսկապես ճշտված է, ապա դա շատ մտահոգիչ է…
– Ինչու՞ առ այսօր մենք չունենք արցախյան խնդրի խաղաղ լուծման հստակ ծրագիր: Ի տարբերություն մեզ, ցավոք, Ադրբեջանի ծրագիրը չափազանց հստակ է՝ պահանջում է վերադարձնել 7 ազատագրված շրջաններն ու Արցախը, փոխարենը խոստանում է մեզ տալ ավելի լայն ինքնավարության հնարավորություն: Միգուցե այդ ծրագրի բացակայության պատճառով է, որ հայկական կողմից ուզում են օգտվել ոչ միայն Ադրբեջանը, այլև որոշ գերտերություններ:
– Իմ կարծիքով մենք Արցախի խնդիր չունենք: Մենք արդեն լուծել ենք Արցախի խնդիրը պատերազմով և ազատագրել ենք մեր հայկական, պատմական հողերը: Այլ խոսքով, մենք խաղաղության լուծում առաջարկելու կարիք չունենք, որովհետև արդեն լուծել ենք մեր հարցերը՝ ազատագրել ենք մեր հողերը և նստած ենք այդ հողերի վրա: Նույնիսկ բանակցությունների խնդիր չկա:
– Ձեր կարծիքով ո՞րն է ճիշտ՝ երկու անկախ հայկական պետություններ ունենալը, թե նրանց միացումը: Օրինակ՝ Կանադայի նախկին դեսպան, «Մոդուս Վիվենդի» հետազոտական կենտրոնի հիմնադիր Արա Պապյանի կարծիքով ճիշտը միացումն է, քանի որ միայն այդ դեպքում կկարողանանք միջազգային իրավունքով արդարացնել նաև ազատագրված շրջանների կարգավիճակը, հղումներ անելով դեռևս նախորդ դարի՝ 20-ական թվականների սկզբի մի շարք միջազգային պայմանագրերին, ինչպես նաև կլուծվի Արցախի ճանաչման հարցը:
– Անշուշտ, թե՛ ես, և թե՛ մեր հայրենակիցներից շատերը գիտակցում են, որ Արցախը մեր պատմական հայրենիքի մի մասն է և հավատում ենք միացման գաղափարին: Սակայն միացման դեպքում կարող ենք խնդիրներ ունենալ միջազգային հանրության և ՄԱԿ-ի հետ, կարող են նաև պատժամիջոցներ կիրառել Հայաստանի նկատմամբ: Այդ պատճառով պետք է սպասել, քանի որ խաղաղ պայմաններում, բանակցության գործընթացի ժամանակ դա չի կարելի անել: Ինչ վերաբերվում է միացմանը, ինչպես նախորդ իշխանության ղեկավար Սերժ Սարգսյանն ասաց մի անգամ. «Մենք միացում կհայտարարենք, եթե Ադրբեջանը պատերազմ հայտարարի Հայաստանին»: Ես մի առաջարկ ունեմ հրադադարի խախտումների վերաբերյալ: Դա պետք է ի լուր աշխարհի հայտարարի մեր վարչապետը, ըստ որի՝ չի կարելի կրակել և բանակցել միաժամանակ: Մենք կարող ենք ամեն մի կրակոցից անմիջապես հետո սառեցնել բանակցությունները, օրինակ՝ երեք ամսով: Եթե այդ ընթացքում մեր թշնամիները նորից կրակեն, ապա ևս երեք ամսով երկարացնել այն և այլն: ԵԱՀԿ խումբը ստիպված կլինի կարգի հրավիրել ադրբեջանցիներին, որպեսզի վերսկսվեն խաղաղ բանակցությունները:
– Արդյոք Դուք ճի՞շտ եք համարում ՀՀ Սփյուռքի նախարարության փոխարինումը Սփյուռքի հարցերով վարչապետի հանձնակատարի պաշտոնով, որը ստանձնեց մեզ հայտնի, Կալիֆորնիայի՝ Հայկական Սփյուռքի կողմից սիրված ու հարգված, Կալիֆորնիայի Գլենդել քաղաքի նախկին քաղաքապետ Զարեհ Սինանյանը: Այդ փոփոխությունը Դուք ճիշտ և ավելի օգտակար համարու՞մ եք, թե ճիշտ կլիներ պահպանվեր Սփյուռքի նախարարությունը: Չնայած հիշում եմ, թե Դուք ի՞նչ էիք ասել այս մասին մի առիթով. «Մի թույլ կամուրջ կար Սփյուռքի և հայրենիքի միջեւ, այն էլ քանդվեց»:
– Այո՛, ես դա ասել եմ բազմաթիվ անգամներ:Նոր ղեկավարությունը, եթե նույնիսկ ուզում էր փակել Սփյուռքի նախարարությունը, ապա հարկ էր, որ խորհրդակցեր Սփյուռքի հետ: Սակայն դա չարվեց, որն անհարգալից վերաբերմունք էր Սփյուռքի հանդեպ: Բացի դրանից, նախ փակեցին, հետո սկսեցին մտածել, թե ի՞նչ լուծում գտնել, որը նույնպես տարակուսանք էր առաջացնում: Զարեհ Սինանյանն իմ լավ բարեկամն է, և ես վստահ եմ, որ նրա համար ավելի հեշտ և արդյունավետ կլիներ աշխատել, եթե նշանակվեր Սփյուռքի նախարարի պաշտոնում: Ես իմ նախորդ հարցազրույցներում ասել եմ նաև, որ փակելը լուծում չէ: Օրինակ, եթե Պաշտպանության նախարարությունը լավ չի աշխատում, ապա լուծումը փակելը չէ, այլ պետք է բարելավել այդ նախարարության աշխատանքը: Նույնը պետք է արվեր Սփյուռքի նախարարության համար:
– Տպավորություն է ստեղծվում, որ մշակույթին նոր կառավարությունը լուրջ չի վերաբերվում (հիշենք նախկին Մշակույթի նախարարության ժամանակավոր պաշտոնակատար, տխրահռչակ Նազենի Ղարիբյանի խառնակչությունները սփյուռքահայ մաեստրո Կոնստանտին Օրբելյանի, «Համազգային թատրոնի», «Կոմիտասի քառյակի», Վանաձորի թատրոնի և այլոց վերաբերյալ), իսկ գիտության նկատմամբ ընդհանրապես արհամարհական վերաբերմունք ունի: Սուպերնախարար Արայիկ Հարությունյանը և վարչապետ Ն. Փաշինյանն առաջարկում են վերացնել Գիտությունների ակադեմիան, կրճատել գիտության աշխատողների մեծ մասին, իսկ մնացածին կցել-կցմցել բարձրագույն կրթական հաստատություններին: Չե՞ք կարծում արդյոք, որ Հայաստանում գիտությունը այդ դեպքում կդառնա երկրորդական, ոչ կարևոր մի բան:
– Ես Մշակույթի նախարարության մասին նույն կարծիքին եմ, ինչ Սփյուռքի նախարարության վերաբերյալ: Պետք էր բարելավել, բարեփոխումներ անել, այլ ոչ թե փակել: Ինչ վերաբերվում է գիտությանը, տեղեկություն չունեմ, որ Գիտությունների կաճառը փակվում է: Եթե այդ լուրը ճիշտ է, ապա դա սխալ է, քանի որ գիտնականները շատ կարևոր ռեսուրս են մեր համար: Մենք արդեն վերջին 30 տարիների ընթացքում մի շարք գիտնականների կորցրել ենք, որովհետև բյուջեից շատ քիչ հատկացումներ են արվել: Նրանց մի մասը երկրից հեռացել է, մի մասն էլ, աշխատանքը կորցնելով, այլ աշխատանքի է անցել: Պետք է զարկ տանք գիտության զարգացմանը, քաջալերենք ու ֆինանսավորենք գիտնականներին, որովհետև գիտությունն է զարգացնում երկիրը, չի թողնում, որ ետ մնանք համաշխարհային զարգացման առաջընթացից:
– Ճակատագրական չե՞ն լինի արդյոք կրթության բնագավառում ծրագրավորված «բարեփոխումները», երբ առաջարկվում է միջնակարգ դպրոցներից վերացնել ռազմագիտություն և եկեղեցու պատմություն առարկաները, ինչպես նաև բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում հայոց լեզուն ու հայ ժողովրդի պատմություն առարկաները:
– Այս մասին ես շատ հստակ կարծիք ունեմ: Համոզված եմ, որ հայոց լեզվի, հայոց պատմության, հայոց կրոնի և ռազմագիտության դասընթացները պետք է պահենք: Այդ առարկաները պետք է պարտադիր լինեն, այլ ոչ թե ընտրովի: Եթե մենք անհրաժեշտ ուշադրություն չդարձնենք, հատկապես հայոց լեզվին, ապա կարող ենք վերածվել մի ազգի, որը նախընտրում է խոսել ռուսերեն, անգլերեն կամ այլ լեզուներով, բայց ոչ հայերեն: Իսկ դա նշանակում է, որ հետզհետե կկորցնենք նաև մեր մշակույթը, որը հազարամյակներ շարունակ կարողացել ենք պահպանել:
– Ինչու՞ Հայկական Սփյուռքը Թավշյա հեղափոխությունից հետո ներգրավված չէ հայաստանյան իշխանության մեջ, նույնիսկ խորհրդատվական կարգավիճակով: Ինչու՞ չի օգտագործվում Հայկական Սփյուռքի ահռելի պոտենցիալը գործարարության, նորարարության, վարչարարության, գիտության, ռազմարդյունաբերության և միջազգային իրավունքի բնագավառներում:
– Շատ ճիշտ դիտողություն է: Վարչապետը սկզբնական շրջանում խոսում էր, որ Սփյուռքը պետք է ներգրավվի Հայաստանի իշխանությունում, բայց ցավոք օրենքը դա թույլ չի տալիս: Խոստացավ փոխել օրենքը, Սահմանադրությունը, բայց դեռևս ոչ մի փոփոխություն չկա: Հուսանք, որ եկող տարվա փետրվարից սկսվող սահմանադրական փոփոխությունների մեջ նկատի կունենան սփյուռքահայերի ներգրավվածության խնդիրը նույնպես: Սակայն ներկայումս, իրոք, կարող են ներգրավել սփյուռքահայերին, գոնե որպես՝ խորհրդականների:
Ցեղասպանության վերաբերյալ
– Ի՞նչ կանխատեսումներ ունեք ԱՄՆ կոնգրեսի սենատում Հայոց ցեղասպանության ճանաչման վերաբերյալ: Չնայած Հայոց ցեղասպանության ճանաչման բանաձևի (№150) արգելափակմանը սենատոր Լինդսի Գրահամի կողմից, արդյոք հույս կա, որ սենատն ի վերջո այն կճանաչի, ինչպես դա արեց Կոնգրեսի՝ Ներկայացուցիչների պալատը (№296 բանաձև):
– Այս հարցին լավ ծանոթ եմ: Ամբողջ կյանքս է անցել ցեղասպանությունը քննարկելով: Հուսանք, որ սենատը կվավերացնի այն, որովհետև ամերիկյան սենատը երբեք չի ընդունել մի բանաձև, որտեղ «ցեղասպանություն» բառը գործածվեր: Միակ բացառությունը 1920 թ.-ին էր, երբ սենատը մի բանաձև է անցկացրել, ԱՄՆ նախագահն էլ ստորագրել էր, բայց այն ժամանակ «ցեղասպանություն» բառն ընդհանրապես չէր հնարված և փոխարենն օգտագործվում էին սպանություններ, ջարդեր և այլ բառեր: Հետևաբար, եթե սենատը №150 բանաձևով ճանաչի այն, դա կլինի մի քայլ առաջ ցեղասպանության ճանաչման ճանապարհին: Մարդիկ պետք է ճիշտ հասկանան, թե ի՞նչ է կատարվում: Նրանք կարծում են, որ եթե սենատն էլ ճանաչի ցեղասպանությունը, ապա այն այնուհետև կվավերացվի ԱՄՆ նախագահի կողմից և օրենքի ուժ կստանա: Դա այդպես չէ: Դ 296 և №150 բանաձևերն առանձին բանաձևեր են, չնայած երկու բանաձևերի բառամթերքն ու բովանդակությունը նույնն են: Պետք է երկուսն էլ նույն կամ միացյալ բանաձևով մտնեին ԱՄՆ ներկայացուցիչների պալատ ու սենատ, որպեսզի այն հաջորդ քայլով փոխանցվեր ԱՄՆ նախագահին՝ ստորագրման կամ հաստատման համար: Չնայած դրան, մենք ուրախ կլինեինք, որ այն ընդունվեր սենատի կողմից, որովհետև դա կոգևորեր մեզ, մեծ հնչեղությամբ կտարածվեր ամբողջ աշխարհով մեկ: Աշխարհը կիմանար այդ մասին: Թուրքերն անպայման կհակադրվեին և անկախ իրենցից մեր օգտին կլիներ դա, որովհետև կնպաստեին ցեղասպանության ճանաչման ավելի լայն տարածմանը: Ասեմ նաև, որ սենատոր Լինդսի Գրահամն առաջինն էր, որ արգելափակեց բանաձևը սենատում, հետո՝ ամեն շաբաթ բանաձևը բերվում է սենատ սենատոր Բոբ Մենենդեսի կողմից և նորից, արդեն ուրիշ սենատորների կողմից արգելափակվում է այն: Հայասեր սենատոր Բ. Մենենդեսն ասում է, որ ամեն շաբաթ ներկայացնելու է բանաձևը սենատ, մինչև այն ընդունվի:
– Արդյո՞ք ժամանակը չէ, որ Հայաստանը Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ նոր մարտավարություն ցուցաբերի, այսինքն` այլ պետություններին ոչ միայն հորդորի, որ ճանաչեն այն, այլ նաև պահանջեն Թուրքիայից հատուցելու ցեղասպանության զոհերին, իսկ Միացյալ Նահանգներին` որպես իրավարարի ու հայցը ներկայացնող երկրներին/Թուրքիա, Հայաստան, Միացյալ Թագավորություն, Կանադա, Ավստրալիա, Նոր Զելանդիա, Հարավային Աֆրիկա, Հնդկաստան, Պակիստան, Բանգլադեշ, Ֆրանսիա, Իտալիա, Ճապոնիա, Բելգիա, Հունաստան, Լեհաստան, Պորտուգալիա, Ռումինիա, Չեխիա, Սլովակիա, Սերբիա, Խորվաթիա, Սլովենիա, Բոսնիա, Հերցեգովինա, Մակեդոնիա, և Մոնտենեգրո/ էլ անընդհատ, հետևողականորեն հիշեցնի 1920թ. ԱՄՆ 28-րդ նախագահ Վուդրո Վիլսոնի իրավարար վճռի մասին, քանի որ այն չունի ժամանակային սահմանափակում:
– Մեր ուժերն այնքան տկար են, որ հազիվ ենք կարողանում այս կամ այն կառավարությանը համոզելու՝ ընդամենը ճանաչելու ցեղասպանությունը: Մեր ուժերը չեն հերիքում, որ նաև համոզենք նրանց, որ միաժամանակ հորդորեն Թուրքիային հատուցելու վնասները: Թուրքիան ցեղասպանությունը ճանաչած երկրներին թշնամաբար է վերաբերվում, իսկ վնասները հատուցելու մասին հորդորներն ավելի կվատթարացնեն այդ երկրների հարաբերությունները նրա հետ: Այդ պատճառով չեմ կարծում, որ նրանք կհամաձայնվեն: Պետք է ճիշտ հասկանալ խնդիրը: Օրինակ՝ ցեղասպանության ճանաչումը չի կարելի ներկայացնել որպես պահանջատիրություն: Դա իրողություն, ճշմարտության խոստովանություն, գիտակցում է ճանաչում միայն: Օրինակ՝ եթե մեկը մարդ է սպանում, ապա դատարանում պարտադիր չէ նրա խոստովանությունը. դատավորն առաջնորդվում է փաստերով, այլ ոչ թե ոճրի կատարման ճանաչմամբ, կամ խոստովանությամբ: Պահանջատիրությունը խնդրելով և պահանջելով արդյունք չի տա: Հայաստանը որպես ՄԱԿ-ի անդամ երկիր իրավունք ունի դիմելու Համաշխարհային դատարան և պահանջելու հատուցում /մեր հողերը, կալվածքները, շինությունները, բանկային հաշիվները և այլն/, ըստ որում, ինչպես ասացինք՝ ցեղասպանության ճանաչումն անգամ այդտեղ կարող է դեր չխաղալ, որովհետև դատարանի համար փաստերն են կարևոր: Վիլսոնի իրավարար վճռով խնդրելն ու պահանջելն էլ չի օգնի, ոչ էլ վերը նշված հայցվոր երկրների աջակցությունը: Միակ ճանապարհը Համաշխարհային դատարանն է: Ես իրավաբան չեմ, բայց նույնիսկ այդ իրավարար վճիռը պետք է ներկայացվի միջազգային իրավարար փաստաբաններին, հետո՝ քննարկվի, թե ի՞նչ կարելի անել, բայց կրկին Համաշխարհային դատարանի միջոցով: 1951 թ.-ին ամերիկյան կառավարությունն արդեն ճանաչել է Հայոց ցեղասպանությունը: Դրանից հետո ինչ-որ եղել է, կրկնություն է: Այնպես որ, ցեղասպանության ճանաչման շրջանը վաղո՜ւց անցել է, այսինքն՝ հիմա պահանջատիրության ժամանակաշրջանն է սկսվել, և մենք, իսկապես, կարիք ունենք փոխելու մեր մարտավարությունն այս հարցում:
Լրացում: Հարցազրույցը տեսագրելուց ընդամենը մի քանի օր անց, պարոն Հ. Սասունյանի կանխատեսումը ճիշտ դուրս եկավ. ԱՄՆ Սենատը հաստատեց Հայոց մեծ եղեռնի ճանաչման №150 բանաձևը:
Մարտին ՇԻՐԻՆԻՅԱՆ
Արձակագիր, լրագրող եւ թարգմանիչ
Կալիֆորնիա, Գլենդել
«Առավոտ» օրաթերթ
18.12.2019
