Հարցազրույց ռեժիսոր, սցենարիստ, կինոգետ Գարեգին Զաքոյանի հետ
– Ձեր «Կալանավորների արվեստը», «Պատարագ», «Համո Բեկնազարյան. մենախոսություն», «Մեղադրվում է ինքնասպանության մեջ», «Հա՜յր մեր, տո՜ւր մեզ ազատություն», «Փարաջանով. մենախոսություն եւ ժառանգություն» եւ այլն, մեր ժամանակների ոչ խաղարկային ֆիլմերի լավագույն նմուշներից են: «Առավոտի» ձեզ հետ հանդիպման պատճառը վերջերս հրատարակված «Իմ Երեւան» գիրք-ալբոմն է եւ, ըստ մեր տեղեկությունների՝ պատրաստվում է տպագրության նաեւ «Փարաջանով. նամակներ աքսորավայրից» աշխատությունը, որոնց նախագծերի ղեկավարն ու կազմողը դուք եք:
– Եվ «Իմ Երեւանը», եւ փարաջանովյան նամակները երկրորդ հրատարակությունն են, որ իրականացնում եմ «Անտարեսում»: Պատրաստվում եմ նաեւ հրատարակել Փարաջանովի «Ինտերմեցցո» կինոսցենարը, որը հրատարակվելու է բնագրով եւ էլի նախագծեր կան Փարաջանովի ժառանգության հետ կապված, այսինքն՝ դրանք հանրայնացնելու իմաստով:
Սերգեյ Փարաջանովն ու Գարեգին Զաքոյանը, 1983թ.
– Դուք մտերիմ եք եղել մաեստրոյի հետ, ինչը փաստում է ձեր փարաջանովյան գործունեությունը:
Կարդացեք նաև
– Այո, հենց մտերմությունն էր պատճառը, որ Փարաջանովն իր արխիվը ինձ հանձնեց՝ հետագայում հրապարակելու նպատակով:
Փարաջանովը իր մտերիմների, այդ թվում՝ Զաքոյանի հետ սեփական «թաղման» ժամանակ:
– Այդ առաքելությունը միայն ձե՞զ է պատգամել մաեստրոն:
– Հավանաբար՝ այո: Երբ իր գործերը, ասենք՝ կոլաժները, հանձնեց թանգարանին, որոշ նյութեր՝ փաստաթղթեր, ձեռագրեր, փոխանցեց ինձ:
– Ստացվում է՝ այսօր մենք դեռ ամբողջովին ծանոթ չենք Փարաջանով մեծությանը:
– Ոչ՝ իհարկե:
– Կներեք, իսկ մաեստրոյի ողջ ժառանգությանը ծանոթանալու համար քանի՞ տարի կամ գուցե տասնամյա՞կ է հարկավոր, եւ ինչի՞ց է դա կախված:
– Գիտեք, Փարաջանով հրատարակելը սիրով կատարում եմ Սերգեյ Իոսիֆովիչի պատգամը:
– Դուք լիովին չպատասխանեցիք հարցին, գուցե խոչընդոտնե՞ր կան:
– Միակ խոչընդոտը, եթե դա խոչընդոտ կարելի է համարել, ֆինանսն է:
– Այնուամենայնիվ, գտնվել է, չէ՞, ֆինանս, որտեղի՞ց:
– Պատահաբար մի օր հանդիպեցի «Անտարես» հրատարակչության տնօրեն Արմեն Մարտիրոսյանին եւ ինքն ասաց՝ «չեմ ուզում 20 տարի անց անդրադառնալ Փարաջանովի նամակների երկրորդ հրատարակությանը», ես էլ, հայերեն ասած՝ «նագլիացա» եւ ասացի՝ դե որ այդպես է, եկեք Փարաջանովի անտիպ գործերն էլ հրատարակենք: Արմենն էլ ուրախությամբ ասաց՝ դե արի անենք:
– Եկեք մի բան ճշտենք՝ դուք Փարաջանովի հետ աշխատե՞լ եք, թե՞…
– Ես նրա հետ չեմ աշխատել, ուղիղ ասած՝ կողքից նայել եմ ու հետազոտել: Բայց չէ, մի բան արել ենք միասին: Երբեւէ չեմ պատմել, բայց տասնամյակներ անց կարելի է: Սերգեյ Իոսիֆովիչը մի օր որոշել էր Երեւանում ֆիլմ սկսել. դա այն օրերն էին, երբ Ֆրունզե Դովլաթյանը կինոստուդիայի տնօրենն էր ու արդեն կայացել էր Դովլաթյանի «Մենավոր ընկուզենին» ֆիլմի պրեմիերան: Ընդ որում, Փարաջանովը հիացած էր այդ ֆիլմով: Ես էլ կատակով ասացի՝ դե եթե այդքան հիացած ես, մարդը կինոստուդիայի տնօրեն է, արի մի գրախոսական կամ հոդված գրի ֆիլմի մասին: Փարաջանովը համաձայնեց ու ես պայմանավորվեցի հաջորդ օրը գնալ «Անի» հյուրանոց, որտեղ նա բնակվում էր: Բայց նա մի պայման դրեց, ասաց՝ արի ես խոսեմ, դու գրի առ: Բնականաբար, համաձայնեցի: Եվ ի՞նչ… առանց չափազանցության՝ 3 օր հենց սկսում էինք աշխատել, դուռը բացվում էր ու մեկ, երկու հոգի չէ, սա էլ եմ առանց չափազանցության ասում՝ տասնյակ մարդիկ էին ներխուժում, իսկ Վարպետը աննկարագրելի մարդասեր էր, նա չէր կարող հյուրերին չընդունել կամ սպասեցնել տալ:
– Կարծում ենք՝ ոչ միայն մեր արվեստագետներն ու արվեստասերները, այլեւ աշխարհը կսպասի ձեր մոտ եղած անտիպ նյութերի հրատարակմանը: Բայց, այնուամենայնիվ, դուք կինոգետ եք, ի վերջո ո՞րն է Փարաջանովի ֆենոմենը:
– Նա փոխեց կինոյի լեզուն, տվեց ոչ թե երանգ, այլ ուղղություն, ինչը մինչ այդ կինոն չուներ, եւ ըստ ամենախոշոր տեսաբանների՝ չէր էլ կարող ունենալ: Օրինակ, Պիեռ Պաոլո Պազոլինին իր մի հոդվածում, 1968 կամ 69 թվականներն էին, երբ նկարահանվում էր «Նռան գույնը», գրում է, որ կինոն չի կարող սկզբունքորեն լինել պոետական, քանի որ այն սկզբունքորեն պատմողական տեսակ է ու կազմված է շարժողականության վրա, ինչը հանգում է գործողության եւ որն էլ ծնում է պատմություն: Եվ ռեժիսորը, որն ուզում է պոետական տարր մտցնել, պետք է ունենա պատմողական ալիբի, եւ օրինակ է բերում Միքելանջելոյի «Կարմիր անապատը» ֆիլմը, որտեղ պոետական, ոչ ռեալիստական գույներով պեյզաժը ներկայացվում է հերոսի հոգեկան խանգարումով: Տեսեք, Փարաջանովն ինչ արեց. նախ շարժումը վերացրեց, ավելի ճիշտ՝ շարժմանը հաղորդեց անշարժության ստատուս: Հենց «Նռան գույնում» հերոսը նստած քանի՜ րոպե նույն շարժումն է անում… Շարժումը ըստ էության չի դառնում գործողություն, բայց անընդհատ նույն շարժում ցուցադրելը նույն իմաստներն է ձեռք բերում, դառնում գեղարվեստական կերպար եւ ամենակարեւորը՝ դառնում ինքնավար բովանդակության օբյեկտ: Ի դեպ, Փելեշյանն էլ նույն բանն է անում, բայց իր ոճում եւ դոկումենտալի ֆակտուրայի մեջ: Ես այստեղ մի զուգահեռ եմ ուզում անցկացնել. վերցնենք Բախի ֆուգաները: Դրանց երաժշտական ֆրազները ոչ թե հոսող գետի նման գալիս անցնում են, այլ կոմպոզիտորը դրանք պտույտի մեջ է ներկայացնում ու կերպավորում:
Ի վերջո, ես ինչու համեմատեցի Փարաջանովին ու Փելեշյանին. ի դեմս նրանց, մենք ունենք ազգային կինոմտածողության ընդհանուր ակունք եւ եթե ուզում ենք, որ մեր կինոն շարունակվի, ունենա իր ազգային նկարագիրն ու ինքնուրույնությունը, պետք է այս հանգամանքը գիտակցել ու զարգացնել: Այսօր սա ավելի քան կարեւոր է, որովհետեւ մենք ականատես ենք դառնում ցիվիլիզացիայի կտրուկ փոփոխման, երբ շնորհիվ, ասենք՝ համակարգչի, անցնում ենք վիզուալ մտածողության: Այ, որպեսզի ստեղծված իրավիճակում պահպանենք մեր ազգային դեմքը, ապա Փարաջանով-Փելեշյան ալգորիթմը դառնում է նույնչափ կարեւոր, ինչպես գրականության ցիվիլիզացիայի շեմին դարձավ Մաշտոցի այբուբենը:
– Կարծեք այնքան տարվեցինք Փարաջանովով, որ մոռացանք «Իմ Երեւանը», ինչը հասկանալի պատճառով գործնականում հնարավոր չէ:
– Ինչ խոսք, «Իմ Երեւան» գիրք-ալբոմի մասին ընդամենը մի բան եմ ուզում ասել. լավ է, երբ զարմանալու հատկությունս դեռ չեմ կորցրել, բայց «Իմ Երեւանի» դեպքում ինձ զարմացնում է, իսկապես զարմացնում է ոչ միայն քաղաքապետը կամ պետարանը, այլ մշակույթի ու մնացած բոլոր նախարարությունները: Գիրք-ալբոմը չորս լեզվով է, համոզված եմ, որ մեր պաշտոնյաներն անընդհատ հյուրեր են ունենում ու բնականաբար՝ նվերներ են անում, էստեղ ինձ իսկապես հետաքրքրում է՝ ի՞նչ են նվիրում, եթե ոչ հենց «Իմ Երեւանը»: Դա կլինի ամենակարեւոր հուշը մեր երկրից:
– Դարձյալ վերադառնանք տպագրության միջոցների բացակայությանը: Ինչքանով ճիշտ կամ ոչ ճիշտ, ասում են՝ կինոգետ Զաքոյանը կինոյին վերաբերող մի թանկ բան ունի, որը չունեն ոչ ֆրանսիացիները եւ ոչ էլ իտալացիները, կասե՞ք ինչի մասին է խոսքը:
– Ես չգիտեմ իմ տանը եղած ամենաթանկ իրը որն է, բայց մի թանկ բան, շա՜տ թանկ բան հաստատ ունեմ. դա տանս գտնվող անտիպ աշխատությունս է՝ «Հայկական կինո. նյութեր եւ փաստաթղթեր», 800 էջանոց՝ 400 անտիպ լուսանկարով, որն ընդգրկում է 1909-1936թթ. ժամանակաշրջանը, ինչը կինոյի մասին է, բայց եւ մեր երկրի պատմությունն է, չէ՞…
Զրուցեց
Սամվել ԴԱՆԻԵԼՅԱՆԸ
«Առավոտ» օրաթերթ
4.12.2019
