Հայաստանում բարոյական վնասը չի դիտվում որպես վնասի տարատեսակ
ՀՔԱ Վանաձորի իրավապաշտպան գրասենյակը երկու օր առաջ ներկայացրեց իր ուսումնասիրության արդյունքները՝ կապված ՀՀ-ում ոչ նյութական վնասի հատուցման ինստիտուտի հետ: Ըստ իրավապաշտպան կառույցի, տարիներ շարունակ մեր քաղաքացին զրկված է եղել իրավունքների եւ ազատությունների խախտման դեպքերում ոչ նյութական վնասի հատուցում ստանալու իրավունքից.
«Այսպիսով՝ արձանագրում ենք, որ թեեւ ՀՀ-ը ոչ նյութական վնասի հատուցման ինստիտուտ է նախատեսել՝ իրավական ակտերում փոփոխություններ կատարելով, սակայն այս պահին դեռեւս դրանում եղած խնդիրները եւ հարցերը չեն հանգեցնում բուն նպատակի իրականացմանը»։
Բարոյական վնասը չի դիտվել որպես վնասի տարատեսակ եւ չի ապահովել բարոյական վնասի փոխհատուցման հնարավորություն, որով արգելափակվել է անձի դատարանի մատչելիության եւ արդար դատաքննության իրավունքի արդյունավետ իրականացումը, միաժամանակ խոչընդոտվել է միջազգային պարտավորությունների բարեխիղճ կատարմանը:
Կարդացեք նաև
Քաղդատում ՍԴ համապատասխան որոշմամբ կատարվել էր փոփոխություն, համաձայն որի` ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 17-րդ հոդվածը լրացվել է ոչ նյութական վնասի հատուցման դրույթներով՝ հետեւյալ բովանդակությամբ. «Ոչ նյութական վնասը ենթակա է հատուցման միայն օրենքով նախատեսված դեպքերում:
Խոշտանգումից տուժած անձի կրած վնասի փոխհատուցման բովանդակությունը, կարգն ու պայմանները սահմանվում են սույն օրենսգրքով»:
ՀՔԱՎ-ի տեղեկացմամբ, 2014 թվականի մայիսի 19-ի ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում կատարված փոփոխություններով օրենսգրքում ՀՀ Սահմանադրական դատարանի բարձրացրած խնդիրը լուծելու նպատակով ավելացվեցին 162.2 եւ 1087.2 հոդվածները, որից առաջինը սահմանում է ոչ նյութական վնասի հասկացությունը եւ դրա հատուցման պայմանները, մյուսով սահմանվում է հիմնարար իրավունքների խախտման եւ անարդարացի դատապարտման հետեւանքով պատճառված ոչ նյութական վնասի հատուցման կարգը եւ պայմանները։
ՀՔԱ Վանաձորի գրասենյակը որպես ռազմավարական նշանակություն ունեցող խնդիր իրականացրել է կազմակերպություն դիմած քաղաքացիների մարդու իրավունքների եւ ազատությունների խախտումների դեպքերով ոչ նյութական վնասի հատուցման պահանջով Հայաստանի դեմ հայցերի ներկայացում դատարաններ` նպատակ ունենալով նպաստել նշված նորմերի կիրառման ձեւավորմանը։
Իրավունքի խախտման առկայության փաստի ապացուցման բեռի ոչ իրավաչափ բաշխման խնդրին անդրադառնալով, ՀՔԱՎ-ը վկայակոչել էր Երեւան քաղաքի Կենտրոն եւ Նորք-Մարաշ վարչական շրջանների ընդհանուր իրավասության դատարանի 15.02.2019 թ. Կարեն Քյուփելյանի հայցն ընդդեմ ՀՀ ֆինանսների նախարարության գործին: Ոչ նյութական վնասի հատուցման պահանջի մասին գործով դատարանը կայացրել է հայցադիմումը մերժելու մասին վճիռ։ Վճռի պատճառաբանությունը եղել է այն, որ «տառապանքի առկայությունը կարող է հաստատվել ցանկացած ապացույցով, այդ թվում՝ կողմի, նրա հարազատների ցուցմունքներով»:
Նշված հիմնավորմամբ դատարանը մերժել է ներկայացված հայցադիմումը, այն դեպքում, երբ հայցվորը որպես վատ վերաբերմունքի արժանանալը հիմնավորող ապացույց ներկայացրել է Երեւան քաղաքի Կենտրոն եւ Նորք-Մարաշ վարչական շրջանների ընդհանուր իրավասության դատարանի՝ 17.03.2016 թ. օրինական ուժի մեջ մտած դատավճիռը, որով Կ. Քյուփելյանի նկատմամբ ապօրինի գործողություններ կատարած անձը դատապարտվել է ՀՀ քրեական օրենսգրքի 309-րդ հոդվածի 1-ին մասի հատկանիշներով։
Դատարանի վճիռը հետագայում վերաքննիչ դատարանի որոշմամբ բեկանվել է։
Ըստ ՀՔԱՎ-ի. «Իրավունքի պաշտպանված լինելու, անպատժելիության մթնոլորտը վերացնելու, պետության գործակալների, պետության անմիջական վերահսկողության ներքո գտնվող անձանց իրավունքների խախտման դեպքում պետության կողմից փոխհատուցում ստանալու եւ իրավունքի իրացման տեսանկյունից, պետք է օրենսդրությունը մատչելի լինի, դատարան ներկայացված հայցադիմումները պետք է քննվեն ապացուցման տեսանկյունից այլ ընթացակարգով, քան նախատեսված է ՀՀ քաղդատ գործող օրենսգրքով»:
Ուսումնասիրելով վնասի հատուցման պահանջ ներկայացնելու համար մեկ տարի վաղեմության ժամկետի ոչ իրավաչափ լինելու խնդիրը, ՀՔԱՎ-ն արձանագրել էր. «Ոչ նյութական վնասի հատուցման մասին խոսելիս գործ ունենք հիմնարար իրավունքների պաշտպանության մասին, որը, համաձայն ՀՀ Սահմանադրության 75-րդ հոդվածի, այն ելակետային նորմն է, որով պետք է ղեկավարվի օրենսդիրն այդ իրավունքների արդյունավետ իրականացման համար անհրաժեշտ կազմակերպական կառուցակարգեր եւ ընթացակարգեր սահմանելիս: Տվյալ դեպքում հիմնարար իրավունքների պաշտպանությանն ուղղված ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի նորմերն ըստ էության չեն նախատեսում բավարար եւ արդյունավետ իրավական մեխանիզմներ՝ այդ իրավունքների արդյունավետ իրացման համար։ Այսինքն՝ առկա են դրա վերաբերյալ իրավական դրույթներ, սակայն դրանց միջեւ առկա ներքին հակասությունները թույլ չեն տալիս լիարժեք պատկերացում կազմել, թե Սահմանադրությամբ երաշխավորված դատարան դիմելու իրավունքը պետք է իրացնել հիմնարար իրավունքի խախտման պահից մեկ տարվա ժամկետում, թե ցանկացած պահի, առանց կոկրետ ժամկետների սահմանափակման, ինչպես նախատեսված է ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 344-րդ հոդվածով։ Սույն մասով ակնհայտ է դառնում, որ օրենսդրության մեջ առկա ձեւակերպումները պետք է լինեն հստակ, այսինքն՝ այնպես, որ իրավակիրառողը նորմի ձեւակերպումից հստակ իմանա՝ երբ, ինչ ժամկետներում եւ ինչ կարգով պետք է իրականացնի իր իրավունքների պաշտպանությունը: Հակառակ դեպքում ստացվում է, որ նորմը կարող է մեկնաբանվել տարբեր կերպ՝ ըստ իրավակիրառողի հայեցողության, որն ինքնին հակասում է իրավական որոշակիության սկզբունքին»։
Օրենսդիրը սահմանել էր նաեւ ոչ նյութական վնասի հատուցման չափը: Որոշման համար դատարանը հաշվի է առնում ֆիզիկական կամ հոգեկան տառապանքի բնույթը, աստիճանը եւ տեւողությունը, պատճառած վնասի հետեւանքները, վնասը պատճառելիս մեղքի առկայությունը, ոչ նյութական վնաս կրած անձի անհատական հատկանիշները։
Վկայակոչված նորմը սահմանում է, թե որ իրավունքի խախտման դիմաց ինչ չափի փոխհատուցում կարող է պահանջել իրավունքը խախտված անձը։ Սակայն, ըստ հելսինկյանների. «Նշված մոտեցումը տրամաբանական չէ այն դեպքում, երբ չկա մի այնպիսի մարմին, որը իրավասու կլինի չափելու անձի կրած տառապանքի բնույթը, տեւողությունը եւ որ ամենակարեւորն է՝ գնահատել տվյալ խախտման գումարային արժեքը։ Հոգեբանական տառապանքի բնույթն ու արտահայտման ձեւերը խիստ անհատական են, ինչն էլ ենթադրում է, որ հատուցման չափն էլ պետք է անհատական լինի»։
Ռուզան ՄԻՆԱՍՅԱՆ
«Առավոտ» օրաթերթ
22.11.2019
