Դարեր ի վեր Ջուղայի սուրբ խաչքարերը կանգնած են եղել Արազ գետի ափին ՝ հսկայական, և առատորեն զարդարված 16-րդ դարի փորագրված ժայռապատկերներով, 10 000-անոց ուժեղ բանակը հաստատուն կերպով հսկում էր աշխարհի ամենամեծ միջնադարյան հայկական գերեզմանատունը: Երկրաշարժերը, պատերազմները և վանդալիզմը, թեև թուլացրին նրանց շարքերը, բայց 20-րդ դարի կեսերին հազարավոր խաչքարեր դեռ կանգուն էին, գրում է ամերիկյան հեղինակավոր Los Angeles Times պարբերականը ծավալուն հոդվածում:
Այսօր, սակայն, Ջուղայում՝ Ադրբեջանի հեռավոր Նախիջևանի շրջանում, չկա ոչ մի խաչքար: Չնայած 2000թ. ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կողմից նրանց պաշտպանությունը պահանջող հրահանգին՝ այս տարի Hyperallergic արվեստի ամսագրում հրապարակված ապացույցները ցույց են տալիս, որ հուշարձանները քողարկված և պարբերաբար ավերվել են՝ Ադրբեջանի կողմից Նախիջևանում տեղի հայկական մշակույթի հետքը ջնջելու ենթադրյալ արշավի շրջանակում:
Ոչնչացման շրջանակը ապշեցուցիչ է. 89 միջնադարյան եկեղեցի, 5840 խաչքար և 22000 գերեզմանաքար, ասվում է զեկույցում: Մշակութային ժառանգության ոչնչացումը ստվերում է ավելի լայնորեն լուսաբանված և դատապարտված «Իսլամական պետության» կողմից Սիրիայում և թալիբների կողմից Աֆղանստանում բնակավայրերի ավերածությունները: Hyperallergic հոդվածի համահեղինակ, 33-ամյա Սիմոն Մաղաքյանը, Ադրբեջանի կողմից 1997-2006թթ. այդ սրբազան եկեղեցիների և հուշարձանների ոչնչացումը նկարագրում է որպես «21-րդ դարի ամենադաժան մշակութային ցեղասպանություն»:
Անցյալ ամիս Փասադենայի կոնվենցիայի կենտրոնի սրահներից մեկում Ամերիկայի հայ դատի հանձնախմբի համաժողովում Մաղաքյանը ներկայացրեց Hyperallergic-ի հոդվածի հիմքում ընկած հետազոտությունը:
Կարդացեք նաև
Մեծ էկրանի վրա Մաղաքյանը ցույց տվեց լուսանկարներ, արբանյակային պատկերներ, ադրբեջանական արխիվային փաստաթղթեր և տեսանյութեր, որոնք, նա ասում էր, որ ապացուցում են ադրբեջանական բանակի կողմից հայկական սրբավայրերի ոչնչացումը:
Ի տարբերություն «Իսլամական պետության» և «Թալիբան» -ի, որոնք իրենք հայտարարեցին պատմական հուշարձանների ոչնչացման մասին, ադրբեջանցի պաշտոնյաները հերքում են, որ հայկական այդ գերեզմանատներն ու եկեղեցիները երբևէ գոյություն են ունեցել: The Times- ը Լոս Անջելեսում Ադրբեջանի հյուպատոսարանին հարցում է ուղարկել՝ խնդրելով պատասխանել Մաղաքյանի հետազոտությանը, և ստացել է պատասխան հայտարարություն ԱՄՆ Արևմուտքում Ադրբեջանի գլխավոր հյուպատոս Նասիմի Աղաևից, որը Ջուլֆայի խաչքարերի ոչնչացումն անվանել էր «Հայաստանի երևակայության արդյունքը»:
Աղաևն ասել էր, որ Ադրբեջանը «միջկրոնական ներդաշնակության և հանդուրժողականության, և մուսուլմանների, քրիստոնյաների և հրեաների խաղաղ գոյակցության երկիր է»: Աղաևը Հայաստանին մեղադրել էր Հայաստանում Ադրբեջանի մշակութային և կրոնական հուշարձանները ոչնչացնելու և գերեզմանատների պղծման մեջ: Նա նաև նշել էր, որ Մաղաքյանը կես դրույք համայնքային զարգացման համակարգող է աշխատում Ամերիկայի Հայ դատի հանձնախմբի Արևմտյան թևում, որը նա անվանել էր «արմատական հայկական լոբբիստական կազմակերպություն»:
Մաղաքյանը, որն իրեն ներկայացնում է որպես քաղաքագիտության դասախոս, ակտիվիստ և Դենվերում անշարժ գույքի գործակալ, ասում է, որ խաչքարերի մասին իր տքնաջան աշխատանքը անձնական եռանդի վրա հիմնված նախագիծ է:
«Դա գործ չէ, դա իմ ողջ կյանքի նպատակն է, – ասել է նա ցուցադրությունից հետո տված հարցազրույցում: -Ես երբեք չեմ կարող ձերբազատվել դրանից: Փորձել եմ, բայց դա ինձ մոտ չի ստացվում: Եթե հավատում ես որևէ գործի, ապա պետք է հետամուտ լինել դրան, հակառակ դեպքում գիշերը հանգիստ չես քնի»:
Հարավային Կալիֆոռնիան Խորհրդային Միությունից դուրս դարձել է հայկական խոշոր սփյուռքի բնօրրան։ Ըստ ԱՄՆ վիճակագրության՝ Լոս Անջելեսում ապրում է հայկական արմատներ ունեցող 200 հազար մարդ։ Դա հենց այն համայնքն է, որ առաջ մղեց Ներկայացուցիչների պալատում Հայոց ցեղասպանության ճանաչման բանաձևը, գրում է թերթը:
Մաղաքյանի ելույթը գրավեց մի քանի հարյուր ունկնդիրների ուշադրություն, որոնք ուշադիր լսում էին, ոմանք նշումներ կատարում:
«Սա ավելի վատ է, քան այն, ինչ արեց Իսլամական պետությունը»,- ասում է Մաղաքյանն իր լսարանին։- Ինչպե՞ս կարող էր աշխարհն անտեսել դա։ Ինչպե՞ս կարող էր Ադրբեջանը մարսել դա։ Եվ եթե ես չպատմեմ այս պատմությունը, ո՞վ կպատմի։ Ես երբեք ինձ չէի ների, եթե աշխարհը չիմանար մեր ժամանակների մեծ մշակութային ցեղասպանության մասին։
Ադրբեջանի մերժողականությունը հատկապես ցավոտ է հայերի համար։
«Ես միշտ մտածում էի, որ երբ Թուրքիան ժխտում է Հայոց ցեղասպանությունը, գուցե պատճառը հիմնականում այն է, որ դա եղել է վաղուց, և որոշ մարդիկ իսկապես չեն հավատում, որ նման բան է եղել։ Բայց այստեղ մեն ունենք լուսանկարներ, արբանյակային նկարներ, տեսանյութեր։ Ժխտողակնության պատճառն այն չէ, որ նրանք անտեղյակ են։ Նրանք գիտեն ինչ է տեղի ունեցել։ Ուստի ժխտողականությունն ինձ համար շատ ավելի դաժան է»:
Նախիջևանը մեկուսացված շրջան է, որը վերահսկվում է Ադրբեջանի կողմից, բայց կտրված է այդ երկրից և սահմանակցում է Հայաստանին, Իրանին և Թուրքիային, բացատրում է հոդվածագիրը։ Պատմականորեն լինելով հայկական տարածք՝ Նախիջևանն այսօր բնակեցված է հիմնականում թուրք-ադրբեջանցիներով։ Մաղաքյանն այն նկարագրում է որպես «նախկին Խորհրդային Միության Հյուսիսային Կորեա», որին ուշադրությամբ հետևում են և ուժեղ վերահսկում: Իսկ Ջուղա հասնելը հատկապես դժվար է, քանի որ այն գտնվում է հարավային ռազմականացված սահմանին՝ Նախիջևանի և Իրանի միջև ։
Որպես Հայաստանի մայրաքաղաք Երևանում մեծացած մարդ Մաղաքյանը մանկության տարիներին հոր հետ հաճախակի է այցելել մշակութային սրբավայրեր հայկական եկեղեցիներ, միջնադարյան հրեական գերեզմանատներ և ադրբեջանական դամբարաններ։
Մաղաքյանների ընտանիքն ԱՄՆ է արտագաղթել, երբ Սիմոնը 16 տարեկան էր։ Երեք տարի անց՝ 2005թ., երբ Մաղաքյանը Դենվերում քոլեջի ուսանող էր, ռուսական լրատվական գործակալություններից մեկում հանդիպեց մի տեսանյութ, որում երևում էր ինչպես են ադրբեջանցի զինվորականները Ջուղայում բուլդոզերով ավերում խաչքարերը: (Տեսանյութը նկարել էր հայ եպիսկոպոս Նշան Թոփուզյանի՝ իրանական սահմանից):
Hyperallergic- հոդվածի համահեղինակ Յելի համալսարանում պատմական գիտությունների թեկնածու Սարա Փիքմանը Թոփուզյանի տեսանյութը տեսել էր գրեթե նույն ժամանակ։ Այն ժամանակ նա Չիկագոյի համալսարանում հնագիտության բաժնի ուսանող էր և Archeology հանդեսում հոդված էր հրապարակել Ջուղայում հայկական խաչքարերի ոչնչացման մասին։
Մաղաքյանը Փիքմանի հետ կապ է հաստատել նրա հոդվածը կարդալուց հետո և դրանից հետո նրանք միասին աշխատել են՝ հավաքելու և ցույց տալու ականատեսների վկայություններ, պատմական վկայություններ և այլ փաստեր։ 2016թ նրանք գումար էին հանգանակել՝ գնելու «առաջ և հետո» արբանյակային լուսանկարներ և նկարել էին կարճ վավերագրական ֆիլմ՝ «Արաքսի նոր արցունքները»։
Մաղաքյանն անխոնջ կերպով ոչ միայն տեղեկություն է տարածում այս մշակութային կորստի մասին, այլև փորձում է ինչ-որ բան անել: 2015թ. նա հասավ նրան, որ Կոլորադոյի նահանգում տեղադրվի մարդկության դեմ կատարված բոլոր հանցագործությունների զոհերի հիշատակը ոգեկոչող խաչքարի կրկնօրինակը: Այժմ նա լոբբինգ է անում, որպեսզի ԱՄՆ Անվտանգության խորհուրդը հետաքննություն սկսի Նախիջևանում Ադրբեջանի գործողությունների վերաբերյալ:
Իր հիմնական նպատակը, սակայն, պարզապես աշխարհին ստիպելն է, որպեսզի ականատես լինենի մշակութային ոչնչացման գործին, ասում է Մաղաքյանը:
Թոփուզյանիի մահից առաջ՝ 2010 թ Մաղաքյանին ուղարկված նրա վերջին նամակում եպիսկոպոսը գրել էր. «Եթե մենք չշարունակենք խոսել այդ ավերածության մասին, 10 տարի անց այն կդառնա մոռացված պատմություն»:
«Ես չգիտեմ, թե ինչն է նրան դրդել, – ասում է Մաղաքյանը: – Կարծում եմ, որ կան մարդիկ, որ երբ ինչ-որ բան խանգարում է նրանց, և ոչ ոք ոչինչ չի ձեռնարկում այդ ուղղությամբ, նրանք կարծես մտածում են, որ հենց իրենք պետք է դա անեն: Եթե դու ականատես ես լինում ինչ-որ բանի, գուցե որոշ ժամանակ դրա մասին ոչինչ չասես, բայց դա, ի վերջո, քեզ հետապնդելու է: Ինձ համար դա այդպես է: Դա ինձ էներգիա է տալիս: Դա իմ թմրադեղն է»:
Պատրաստեց՝ Վիկտորյա ԱՆԴՐԵԱՍՅԱՆԸ
