«Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման մասին» օրենքի և հարակից օրենքների նախագծերի շուրջ Aravot.am-ի զրուցակիցն է «Ազգային օրակարգ» կուսակցության անդամ, փաստաբան Վարազդատ Հարությունյանը
– E-draft.am համակարգում հանրային քննարկման են ներկայացված «Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման մասին» օրենքի և հարակից օրենքների նախագծերը։ Նախագծերում ներկայացված են կառավարության` 32 էջից բաղկացած հիմնավորումները, սակայն, նախագիծը շատ քննադատվեց։ Մի՞թե այդ 32 կետում չկան ուշադրության արժանի հիմնավորումներ:
– Օրենքը բավականին ծավալուն է և գրեթե բոլոր նորմերը խնդրահարույց են։ Իրավաբանական տեխնիկայի կանոններից մինչև մարդու հիմնական իրավունքների անհամաչափ սահմանափակում պարունակող նորմերի այս խառնակույտը հեռու է «օրենքի նախագիծ» համարվելուց։
Իրավագիտակից մարդկանց շրջանում նախագծի մակերեսային ծանոթությունն իսկ խուճապ կարող է առաջացնել, իսկ հիմնավորումները նման են չստացված պամֆլետի, որը «իրավական» հանդերձներ է շնորհում նախկինների՝ 1992 թվականի սեպտեմբերի 21-ից հետո ընկած ժամանակաշրջանի, բայց մինչև տասը տարի վաղեմության հանցագործությունների (պարադոքս) հետևանքով հարստացածներին «ասֆալտին փռելու» և «բոլորին բոմժ դարձնելու» հայտնի ուղերձներին ու «տեղ չի թողնում» որևէ հակափաստարկի համար։
Կարդացեք նաև
Թերևս քաղաքական ղեկավարության շրջանում իրավամտածողության համատարած բացակայության պայմաններում այս նախագծից ավելի լավ բան սպասելը երազկոտ միամտություն կլիներ։
– Կմասնավորեցնե՞ք, ինչն է հատկապես վիճարկելի:
– Նախ, ըստ օրենքի նախագծի, դատախազությունն ուսումնասիրություն է կատարում, որը գաղտնի է, և այդ մասին ուսումնասիրվող գույքի սեփականատերն ու ենթադրյալ ապօրինի ձեռք բերողը չեն տեղեկացվում։ Նախագծի հիմնավորումների մեջ հեղինակներն արդարացիորեն և հստակ սահմանել են, որ այդ ուսումնասիրությունը քրեական գործի վարույթ չէ, դրա վրա չեն տարածվում քրեական գործի քննությանն առաջադրվող պահանջները։ Այս պարագայում անհրաժեշտ է հասկանալ՝ ի՞նչ է իրականացնում այս մարմինը՝ վարչարարությու՞ն, թե մեկ այլ բան։
Այս հարցի պարզաբանումը գործնական նշանակություն ունի, քանի որ անձը պետք է հասկանա, թե ի՞նչ վարույթի հետ գործ ունի, որպեսզի, ըստ այդմ, նախատեսի այդ վարույթի շրջանակներում իր իրավունքների պաշտպանության կիրառելի մեխանիզմները։
Երկրորդ՝ նախագծի հեղինակները բավականին շռայլ են գտնվել իրավասու մարմնի նկատմամբ՝ օժտելով նրան գրեթե անսահմանափակ լիազորություններով, ինչն անհավասար պայմաններում է դնում վարչական մարմնին և սուբյեկտին։
– Այս նախագծի քննարկումներում ևս քննադատվեց բանկային գաղտնիքի ոտնահարումը եւ այդ համատեքստում դատախազությանը տրվող կամայական գործելու լիազորությունը: Կա՞ նման բան:
– Վերջերս աղմուկ հանած «Բանկային գաղտնիքի մասին» ՀՀ օրենքի վերաբերյալ բազմաթիվ քննադատական կարծիքներ հնչեցին, ինչին ի պատասխան որևէ էական կամ հստակ հակափաստարկ, բացի նախկինների հանցավոր ռեժիմի դեմ պայքարելու անհրաժեշտության մասին դատարկաբանությունից՝ չհնչեց։ Այսպես, դեռ չմարսած «ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքում» և «Բանկային գաղտնիքի մասին» ՀՀ օրենքում փոփոխություններ կատարելու մասին» ՀՀ օրենքների նախագծերը՝ շրջանառության մեջ է դրվում քննարկվող օրինագիծը, որի 12-րդ հոդվածի 2-րդ մասի համաձայն՝ դատախազությունը կարող է դիմել Երևան քաղաքի ընդհանուր իրավասության դատարան և ներկայացնել նոտարական, բանկային, ապահովագրական կամ առևտրային գաղտնիք բովանդակող տեղեկություններ, արժեթղթերի հետ կապված գործարքների վերաբերյալ տեղեկություններ, ինչպես նաև վարկային տեղեկատվություն կամ վարկային պատմություն ստանալու դիմում։
Ուշադրությու՛ն։ Սա արդեն ոչ թե քրեական գործի շրջանակներում իրականացվող քրեադատավարական կառուցակարգ է, այլ ընդամենը դատախազության կողմից իր հայեցողությամբ սկսված ուսումնասիրության ընթացքում իրականացվող հերթական գործողություն։ Իսկ ըստ նույն հոդվածի 3-րդ մասի՝ «դատարանը դիմումը քննում է առանց նիստ հրավիրելու և շահագրգիռ անձանց ծանուցելու այն ստանալու պահից երեք աշխատանքային օրվա ընթացքում»:
Պարզ է, չէ՞, որ շատ շուտով Երևան քաղաքի ընդհանուր իրավասության դատարանը հեղեղվելու է բանկային գաղտնիք պարունակող տեղեկությունների ստացման դիմումներով։ Փաստորեն իշխանությունները հետևողականորեն շարունակում են «Բանկային գաղտնիքի» ոչնչացման քաղաքականությունը։ Իսկ բանկային գաղտնիքի պահպանման ռեժիմի թուլացման և դրա հետևանքների մասին հանգամանալից անդրադարձել եմ վերջերս:
– Նախագծով սահմանվում է, որ ուսումնասիրությունը կարող է ներառել 1991 թվականի սեպտեմբերի 21-ից հետո ընկած ժամանակահատվածը։ Նույն նախագծով սահմանվում է, սակայն, որ իրավասու մարմինը որոշում է ուսումնասիրվող ժամանակահատվածը, որը չի կարող լինել ավելի երկար, քան ուսումնասիրությունը սկսելու մասին որոշման կայացմանը նախորդող տասը տարին։ Այս սահմանումներն ընդունելի՞ են:
– Այս ձևակերպումից հստակ երևում է, որ իշխանությունների թիրախում ամենևին չեն գտնվում, օրինակ, Լևոն Տեր-Պետրոսյանի օրոք ապօրինի հարստացածներն ու նրանց գույքը, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ իրավասու մարմինը կկայացնի պատճառաբանված որոշում և որոշմամբ կհիմնավորի, որ տասը տարուց ավելի ժամանակահատվածում ձեռք բերված գույքին առնչվող ապացույցներն առկա են և հասանելի։ Տրամաբանական հարց է առաջանում. այդ ինչպե՞ս պետք է իրավասու մարմինը հիմնավորի այդ ապացույցների առկայությունն ու հասանելիությունը, եթե ուսումնասիրությունը դեռ չի էլ սկսել և չի գործադրել իր վերը նշված սուպեր լիազորությունները։ Ակնհայտ է, որ սա ընդամենը իրավաբանական աճպարարություն է։
– Նախագծով, դատախազությանը կարծես այլ`հավելյալ լիազորություններ էլ են տրվում:
– Հետաքրքիր է նաեւ դատախազության կողմից ուսումնասիրություն նախաձեռնելուց ձեռնպահ մնալու մի ուրիշ հիմք. եթե առկա են բավարար հիմքեր ենթադրելու, որ ուսումնասիրության արդյունքներով հայտնաբերված ապօրինի ծագում ունեցող գույքն իր շուկայական արժեքով չի կարող գերազանցել 50 միլիոն ՀՀ դրամը։ Ի՞նչ է նշանակում «բավարար հիմքեր»։ Ինչո՞ւ ուղղակիորեն չծանրաբեռնել դատախազությանը գույքի շուկայական գնահատում անելու պարտականությամբ։ Հակառակ դեպքում, բավարար հիմքեր կան ենթադրելու մեկ այլ բան, որ այս լղոզված նորմն ընդամենը գործիք է դատախազության ձեռքում ոչ թիրախային անձանց գույքերի նկատմամբ ուսումնասիրություն չսկսելու համար և ընդամենը ներկա իշխանությունների անվտանգության բարձիկի դեր է խաղալու։
Անհասկանալի է նաև, թե ո՞վ և ինչպե՞ս կարող է բողոքարկել դատախազության՝ ուսումնասիրություն չնախաձեռնելու մասին որոշումը կամ առհասարակ այդ որոշումը բողոքարկման ենթակա է, թե ոչ։ Սա նոր մոտեցում է ազգային իրավակարգում։ Դատախազությունն, ըստ էության, մեր՝ հարկատուներիս հաշվին իրականացնելու է վարչարարություն, որի արդյունավետության վերաբերյալ, արդարացիորեն, կարող են հարցեր ծագել և ինչու ոչ՝ լինեն անհամաձայնություններ։ Օրենքը պիտի նախատեսի՝ նման դեպքերում դատախազության որոշումներն ու գործողությունները /անգործությունը/ վարչական և դատական կարգով բողոքարկելու հնարավորություն։ Հենց այս հնարավորության մեջ է թաքնված արդյունավետ վարչարարության և ընդհանրապես՝ պետական կառավարման լիարժեքությունը։
– Նախագծի 5-րդ հոդվածում նախատեսված է ուսումնասիրություն սկսելու հիմքերի սպառիչ ցանկը, որում բացակայում է շահագրգիռ անձի դիմումի հիման վրա նման ուսումնասիրություն սկսելու հնարավորությունը։ Դա դիտավորությո՞ւն է, թե՞ պարզապես բացթողում:
– Նման հնարավորության առկայության դեպքում, գործնականում հնարավոր կլիներ այն իրավիճակը, երբ օրինակ՝ անձը դիմեր դատախազություն՝ ներկայացնելով հստակ ապացույցներ և հիմնավորումներ, որ ասենք 25 տարի առաջ պայմանական Պողոս Պողոսյան անունով պաշտոնյան ապօրինի տիրացել է թանկարժեք անշարժ գույքի (անգամ կարող էր կցել անկախ գնահատողի կողմից կատարված անշարժ գույքի գնահատման եզրակացությունը) և խնդրեր նախաձեռնել ուսումնասիրություն։ Կարծում եմ՝ ուսումնասիրության նման հիմքի բացակայությունը նույնպես ծառայում է, որպես ոմանց համար մտածված «անվտանգության բարձիկ»։
– Նախագծով նախատեսված է նաեւ, որ անձն իրավունք չունի հայցի ապահովման միջոցն ամբողջությամբ վերացնելու միջնորդություն ներկայացնել դատարան: Ի՞նչ նպատակ է սա հետապնդում:
– Այսպիսով խեղաթյուրվում է նաև հայցի ապահովման միջոց կիրառելու ինստիտուտը։ Իրավասու մարմինը հայցի ապահովում կիրառելու դիմումով դատարան դիմելու հնարավորություն ունի և դա նորմալ է, սակայն այն, որ անձն իրավունք չունի հայցի ապահովման միջոցն ամբողջությամբ վերացնելու միջնորդություն ներկայացնել դատարան, ամենևին էլ նորմալ չէ։ Այսպես, կիրառված հայցի ապահովման միջոցը կարող է մասնակիորեն վերացվել դատարանի կողմից շահագրգիռ անձի դիմումի հիման վրա, որի գույքի նկատմամբ կիրառվել է ապահովման միջոցը, եթե նա հիմնավորում է, որ գույքի մի մասը արգելանքից ազատելն անհրաժեշտ է իր փաստաբանի ծախսերը, իր կամ իր խնամքի տակ գտնվող անձանց ապրուստի ողջամիտ ծախսերը հոգալու կամ մասնագիտական կամ ձեռնարկատիրական գործունեություն իրականացնելու համար, որի հետ կապված է արգելադրված գույքը:
Ավելին, արգելադրված գույքի սեփականատերը զրկված է հակընդդեմ ապահովում պահանջելու իրավունքից, որը սովորական հայցային վարույթներում ունի։ Հայցի ապահովման այսպիսի ինտերպրետացիան հուշում է, որ այն ոչ թե իր իսկական նպատակին՝ դատական ակտի կատարումը հնարավոր դարձնելուն է ծառայելու, այլ դառնալու է դատախազության կարևոր զենքը գույքի սեփականատիրոջ հետ բանակցություններում:
– Քննարկումներում հաճախ խոսվում է գույքի օրինականությունն ապացուցելու մասին: Իսկ ի՞նչ խնդիրներ կան գույքի օրինականությունը ապացուցելու մասով:
– Նախագծի գլուխգործոցներից է այն, որ ըստ նախագծի. «Երրորդ անձանց կողմից անհատույց տրամադրված գույքը որպես օրինական եկամուտ վկայակոչելու դեպքում անձը կրում է գույքը տրամադրած անձի կողմից դրա ձեռքբերման օրինականությունը ապացուցելու պարտականություն» (նախագծի 25-րդ հոդվածի 5-րդ մաս)։ Այսինքն՝ եթե անձն անհատույց նվեր է ստացել որևէ գույք, ապա պետք է ապացուցի նաև, որ իրեն նվեր տվողն էլ իր հերթին է այն օրինական ճանապարհով ձեռք բերել։ Միայն կարելի է պատկերացնել, թե ի՞նչ դժվարությունների է հանդիպելու նման բեռ կրող անձն այն դեպքում, երբ, ասենք, նվիրատուն մահացել է կամ բացակայում է երկրից և կամ նրան պարզապես հնարավոր չէ գտնել:
– Ի՞նչ բացթողումներ կան նախագծում:
– Չի կարգավորվում այն հարցը, թե ինչպե՞ս է իրականացվելու գույքի գնահատումը։ Օրինակ, եթե գույքը շինություն է, ապա գնահատում իրականացնողն օբյեկտիվ գնահատում անելու համար պարտադիր պետք է մուտք գործի շինության ներսը, բայց քանի որ ուսումնասիրությունը գաղտնի է, դա գործնականում անհնարին է։ Եթե նախագծի հեղինակները հույսը դրել են այն հանգամանքի վրա, որ գնահատումն արվելու է առանց շինություն մուտք գործելու և դա անհետևանք է մնալու, ապա կանխատեսում եմ, որ անպայման հուսախաբ են լինելու։ Խնդիրն ավելի է բարդանում այն դեպքում, երբ իրավասու մարմինը պետք է պարզի նաև գույքի շուկայական արժեքը դրա ձեռքբերման պահին: Գործնականում որևէ օբյեկտիվ գնահատում ձեռք բերելն անհնար է։
– Նախագիծը շատ քննադատվեց նաեւ այն մասով, որ պետությանը մարդու անձնական կյանք ներխուժելու լայն հնարավորություն է ապահովում. Ինչի՞ մասին է խոսքը:
– Նախագծով ուսումնասիրությունն ավարտելու մասին որոշման վերաբերյալ շահագրգիռ անձանց ծանուցելու հնարավորություն չի նախատեսվում։ Այսինքն՝ այն դեպքում, երբ իրավասու մարմինը մի քանի ամիս կամ նույնիսկ տարի շարունակ տակնուվրա է անում անձի վերաբերյալ անձնական և մասնավոր կյանքին առնչվող բոլոր հնարավոր տվյալները, ամփոփելով եզրակացնում է, որ հայց հարուցելու հիմքեր չկան, ավարտում է ուսումնասիրությունը, և վերջ։ Այո, վերջ։ Շահագրգիռ անձն անգամ չի ծանուցվում այն մասին, որ իր նկատմամբ նման ուսումնասիրություն է իրականացվել և այն ավարտվել է։ Սա պարզապես անընդունելի է, քանի որ օրենքը կարող է դառնալ պետության քիթը անձի մասնավոր կյանք խոթելու և անպատիժ մնալու գործիք, քանի որ անձն այդպես էլ չի իմանում դրա մասին և զրկվում է իրավասու մարմնի որոշումները բողոքարկելու հնարավորությունից։
Նախագծում առկա խնդիրները չեն սահմանափակվում վերը շարադրվածներով։ Դրանք բազմաթիվ են և մեկ ակնարկով բոլորին անդրադառնալը դժվար է։ Այս նոր ներդրվող ինստիտուտն ամբողջովին խորթ է մեր ազգային իրավակարգին, չունի իր նախատիպը մեզ հայտնի ինստիտուտների մեջ, ուստի այն ավելի լայն, մանրամասն և տևական քննարկման առարկա պետք է դառնա։
Հենց այսպիսի օրենքների և դրանցից բխող իրավիճակների դեպքում է օգտագործվում «կաֆկայական աբսուրդ» (kafkaesque) եզրույթը, որ գալիս է Ֆրանց Կաֆկայի հայտնի «Դատավարությունը» ստեղծագործությունից։ Այսպիսի օրենքի ընդունման և կիրարկման պարագայում յուրաքանչյուր անձ, որը հայտնվելու է դատախազության թիրախում, իրեն զգալու է այդ ստեղծագործության գլխավոր հերոսի դերում՝ ընկնելով մի վարույթի մեջ, որից ո՛չ մուտք կա, ո՛չ ելք, և որևէ մեկը չի կարող բացատրել իրեն, թե ինչի մասին է այն և որն է իր մեղքը։
Զրույցը` Նելլի ԳՐԻԳՈՐՅԱՆԻ
