Արցախյան բանակցային գործընթացի մասին ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հայտարարություններում վերջին շրջանում տեղ գտնող տերմինոլոգիայի վերաբերյալ իմ հնչեցրած մեկնաբանություններից հետո մամուլում «հետաքրքիր» դիսկուրս ծավալվեց։ Ամեն ինչ սկսվեց նրանից, երբ անդրադարձա գերիների փոխանակման առիթով հունիսի 28-ին Մինսկի խմբի տարածած հերթական հայտարարության մեջ «Սուբստանտիվ բանակցություններ» տերմինի առկայության մտահոգիչ հանգամանքին։ Շատերը իմ մտահոգությունները կիսեցին, սակայն ոմանք պարզունակ գնահատականներ տվեցին, չփորձելով խորանալ խնդրի էության մեջ։
Այսպես, հուլիսի 1-ին հրապարակվեց ««Սուբստանտիվ բանակցությունների» թեզը նոր չէ՝ Աշոտյանը մանիպուլացնում է» վերնագրով մի հոդված, որտեղ հեղինակը փորձում է հավաստիացնել, թե «Սուբստանտիվ բանակցություններ» տերմինը ՀՀԿ-ի իշխանության տարիներին ևս օգտագործվել է համանախագահների հայտարարություններում՝ ՀՀԿ փոխնախագահին մեղադրելով հանրային կարծիքը մանիպուլացնելու մեջ։
Այս պարզունակ տրամաբանությանը նույնքան պարզունակ արձագանք տալուց խուսափելու համար նախ անդրադառնամ, թե ինչ է իրենից ենթադրում «սուբստանտիվ բանակցություններ» տերմինը։
«Սուբստանտիվ բանակցություններ» կամ «բովանդակային բանակցություններ» տերմինը ըստ էության նույնական է ուղղակի «բանակցություններ» տերմինի հետ։ Այս արտահայտության մեջ սուբստանտիվ բառը ինքնին որևէ ձևով չի ազդում բանակցություններ բառի իմաստի կամ բովանդակության վրա։ Չեն կարող լինել բանակցություններ առանց բովանդակության, եթե նույնիսկ այդ բանակցությունները մասնակից մի, կամ մի քանի կողմերի համար ուղղակի ժամանակ շահելու նպատակ են հետապնդում, ապա դրանք նույնպես բովանդակային են, և դրանց բովանդակությունը հենց ժամանակ շահելուն ուղղված քայլերի ամբողջականությունն է։
Կարդացեք նաև
Ուրեմն ինչո՞վ էին պայմանավորված Մինսկի խմբի կողմից վերջին շրջանում հաճախ օգտագործվող «սուբստանտիվ բանակցություններ» տերմինի վերաբերյալ իմ մտահոգությունները։ Այստեղ, ինչպես նաև դիվանագիտական հաղորդակցության շատ այլ դրվագներում, ինչպես ասում են՝ «սատանան թաքնված է» ոչ թե տեքստում, այլ «համատեքստում»։ Հետևաբար Մինսկի խմբի հայտարարությունները պետք է դիտարկել դրանց «համատեքստի» տեսանկյունից։
Այո, Մինսկի խումբը նախկինում նույնպես իր տարածած հայտարարությունների մեջ օգտագործել է «սուբստանտիվ բանակցություններ» եզրույթը։ Սակայն այն օգտագործվել է բոլորովին այլ համատեքստում։ Ապրիլյան պատերազմից հետո Ադրբեջանը հայտնվել էր միջազգային ճնշման ներքո, իսկ Վիեննայի և Սանկտ Պետերբուրգի պայմանավորվածություններից հետո Մինսկի խմբի համանախագահները և միջազգային հանրությունը վերջինից պահանջում էին նախ և առաջ կատարել այդ պայմանավորվածություններով ստանձնած պարտավորությունները, միայն հետո անցնել այլ «բովանդակային» հարցերի քննարկմանը։
Միջազգային հանրության ճնշման մասին խոսել է նաև ինքը՝ Ալիևը, ուստի դրան մանրամասն չանդրադառնամ։ Ըստ էության, սա բնականաբար չի նշանակում, որ Վիեննայի և Սանկտ Պետերբուրգի բանակցություններն ու դրա արդյունքում ձեռք բերված պայմանավորվածությունները եղել են «բովանդակազուրկ». դրանց «բովանդակությունը» եղել է սահմանին անվտանգության երաշխիքների ներդրումը։ Ակնհայտ է, որ բանակցությունների հետագա ընթացքում Ադրբեջանի կողմից այս պայմանավորվածությունների կատարման հարցը դարձել է բանակցությունների՝ այլ բովանդակություն ունեցող հարցերի քննարկմանն անցնելու նախապայման։ Այսինքն, Վիեննայի և Սանկտ Պետերբուրգի բանակցությունների «բովանդակությունը» Ադրբեջանին չի բավարարել, ուստի այդ երկրի արտգործնախարարությունը փորձել է փոխել «բովանդակայինն (substantive)» եզրույթի նշանակությունը, այն հարմարեցնել իր շահերին և դիտարկել միայն արցախյան հարցում հայկական կողմից միակողմանի զիջումների տեսանկյունից։
Այն, որ Ադրբեջանը փորձել է այդ տերմինը յուրովի մեկնաբանել, դա չի նշանակում, որ համանախագահների համար նույնպես դրա նշանակությունը փոխվել է։ Այսպես, վերոհիշյալ հոդվածում նշված՝ հունիսից մինչև հոկտեմբեր Մինսկի խմբի և միջնորդների բոլոր հայտարարություններում «սուբստանտիվ բանակցություններ» եզրույթը օգտագործված է բոլորովին այլ համատեքստում։ Բոլոր այդ հայտարարություններում «սուբստանտիվ բանակցություններ» տերմինից առաջ նախ անդրադարձ է կատարվում Վիեննայի և Սանկտ Պետերբուրգի համաձայնություններին:
Օրինակ՝ 2016 թ-ի սեպտեմբերի 22-ի հայտարարությունը՝
«Հանդիպման ընթացքում մենք հատուկ ուշադրություն դարձրինք Վիեննայի և Սանկտ Պետերբուրգի հանդիպումների ժամանակ կայացված որոշումների իրականացմանը։ Մասնավորապես մենք քննարկեցինք հետագա քայլերը, որոնք կտանեն կարգավորմանը միտված «սուբստանտիվ բանակցությունների» համար մթնոլորտի ստեղծմանը»[1]։
2016թ-ի հոկտեմբերի 26-ի հայտարարությունը՝
«Համանախագահները կարևորեցին Վիեննայի և Սանկտ Պետերբուրգի որոշումների լիակատար իրագործումը։ Համանախագահները նաև քննարկեցին հարատև խաղաղությանը միտված «սուբստանտիվ բանակցությունները» խթանելու վերաբերյալ ընթացիկ աշխատանքային առաջարկները»[2]։
Նույն տրամաբանության մեջ էր նաև Ջոն Քերիի հայտարարությունը, որտեղ նա նախ խոսում է Վիեննայի և Սանկտ Պետերբուրգի որոշումների իրականացման, այնուհետև միայն «սուբստանտիվ բանակցությունների» մասին[3]։
Ակնհայտ է, որ նշված հայտարարություններում Մինսկի խումբը «բովանդակային բանակցություններ» տերմինը օգտագործել է բանակցությունների մեկ այլ «բովանդակության»՝ Վիեննայի և Ս. Պետերբուրգի որոշումները կյանքի կոչելու «համատեքստում»։ Այդ համատեքստից դուրս դրա օգտագործումը մինչ այդ համանախագահների կողմից խիստ հազվադեպ է եղել, կամ օգտագործվել է մեկ այլ իրողության համատեքստում։ Օրինակ վերոնշյալ հոդվածում հիշատակված Մինսկի խմբի 2013թ-ի դեկտեմբերի 19-ի հայտարարության մեջ ասվում է՝
«Նախագահներն ու համանախագահները քննարկեցին նոյեմբերի 19-ի Վիեննայի հանդիպման և դրան հաջորդած դեկտեմբերի 4-5-ի Կիևում արտգործնախարարների հանդիպման արդյունքները։ Նրանք իրենց պատրաստակամությունը հայտնեցին 2014թ-ի հունվարին շարունակելու «այս սուբստանտիվ բանակցությունների» առաջխաղացումը»[4]։
Դժվար չէ նկատել, որ Մինսկի խումբը իր հայտարարության մեջ «այս սուբստանտիվ բանակցությունները» ասելով նկատի ունի Վիեննայում և Կիևում ունեցած բանակցությունները։ Սուբստանտիվ բառն օգտագործվում է՝ ընդգծելու համար վերոնշյալ բանակցությունները, որոնք բնականաբար բովանդակային էին։ Ոչ ոք չի հերքում, որ ինչպես ապրիլյան պատերազմից առաջ, այնպես էլ դրանից հետո բանակցություններն ունեցել են բովանդակություն։ Ուղղակի այդ բովանդակությունը ապրիլյան պատերազմից առաջ և հետո էապես փոխվել է։
Իսկ այժմ վերադառնանք բանակցությունների ներկայիս փուլին։ Ինչպես նշվեց, Ադրբեջանի ԱԳՆ-ն դժգոհ էր Ապրիլյան պատերազմին հաջորդող բանակցությունների բովանդակությունից, և սկսեց «բովանդակություն» բառին այլ նրբերանգներ հաղորդել։ Արդեն անդրադարձանք, թե ինչ էական տարբերություն կար համանախագահների կողմից այս տերմինի օգտագործման համատեքստի ու դրա վերաբերյալ ադրբեջանական ակնկալիքների միջև։ Իշխանափոխությունից հետո ՀՀ իշխանությունները որդեգրեցին «Արցախը բանակցությունների սեղան վերադարձնելու» մարտավարությունը, որը ենթադրում էր որ մինչև բանակցությունների լիարժեք եռակողմ ձևաչափի վերականգնումը հակամարտության կարգավորման այլ «բովանդակային» հարցեր չեն քննարկվելու։ Պատահական չէ, որ վարչապետն ու ԱԳՆ-ն ամեն հանդիպումից և բանակցությունների հերթական փուլից հետո շտապում էին հայտարարել, որ քննարկվել են բանակցությունների ձևաչափին վերաբերող հարցեր։ Այսինքն` նրանք փորձում էին որպես բանակցությունների «բովանդակություն» ներկայացնել բանակցային սեղանի շուրջ Արցախի վերադարձի քննարկումները։ Այս ուղղությամբ ինչպիսի հաջողություններ գրանցվեցին, թողնում եմ ձեր դատողությանը։
Փաստերը հետևյալն են՝
– Մինսկի խմբի վերջին հայտարարությունների մեջ բանակցությունների եռակողմ լիարժեք ձևաչափի վերականգնման մասին խոսք չկա,
– չկա նաև անդրադարձ Վիեննայի և Սանկտ Պետերբուրգի որոշումներին,
– փոխարենը կան ինչ-որ կոնկրետ ծրագրեր քննարկելու մասին արտահոսքեր,
– և այս «համատեքստում» պարբերաբար հայտարարվում է «սուբստանտիվ բանակցությունների» մասին։
-Հիմա հա՞րց։ Ո՞րն է բանակցությունների այս փուլի բովանդակությունը։ Ի՞նչ «համատեքստում» են համանախագահները օգտագործում «սուբստանտիվ բանակցություններ» տերմինը։ Ի վերջո, ապրիլյան պատերազմից հետո բանակցությունների «բովանդակությունից» Ադրբեջանի դժգոհությունը դեռևս պահպանվո՞ւմ է։ Գուցե այժմ «սուբստանտիվ» տերմինը օգտագործվում է ի հակակշիռ հայկական կողմի այն հավաստիացումների՞ն, որ փաստացի բանակցությունները ընթանում են բանակցային ձևաչափի, այլ ոչ թե հակամարտության կարգավորման շուրջ։
Հայաստանի ԱԳՆ մամլո խոսնակի վերջին հայտարարությունը խիստ ուշագրավ է. «Պետք է շարունակել քայլեր ձեռնարկել՝ խաղաղությանը նպաստող միջավայրի ձեւավորման, ռիսկերի նվազեցման, միջադեպերի հետաքննության մեխանիզմների եւ վստահության ամրապնդման միջոցառումների ներդրման համար: Դրանք ամրագրվել են մի շարք հանդիպումներում : Վերոնշյալը հայկական կողմի համար շարունակում է մնալ առարկայական»: Այսինքն, միայն հայկակա՞ն կողմի համար: ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը դրանք այլևս չի՞ համարում առարկայական: Եթե այդպես է, ապա սա ինքնախոստովանություն է, որ Հայաստանում իշխանափոխությունից հետո Վիեննայի և Սանկտ Պետերբուրգի պայմանավորվածությունների պարտադիր կատարման անհրաժեշտությունը «ջրվեց» Դուշանբեում հայկական կողմի հանցավոր կարճատեսության պատճառով, և հիմա հնչող այս շեշտադրումները այլևս ուշացած են, ապարդյուն և միակողմանի:
Ի վերջո մեր երկրում ո՞վ է հանրային կարծիքի «սուբստանտիվ» մանիպուլացման առաջամարտիկը։
[1]https://www.osce.org/mg/266881
[2]https://www.osce.org/mg/277091
[3]https://2009-2017.state.gov/r/pa/prs/ps/2016/06/259256.htm
[4]https://www.osce.org/mg/109865
ԱՐՄԵՆ ԱՇՈՏՅԱՆ
ՀՀԿ փոխնախագահ,
ԱԺ արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովի նախկին նախագահ
«Առավոտ» օրաթերթ,
09.07.2019
