Լայնուս Փոլինգը լրջորեն սխալվեց, երբ որոշեց ինչ-որ բան փոխել իր ավանդական նախաճաշի մեջ։
1964 թ․-ին՝ 65 տարեկան հասակում, նա սկսեց վիտամին C ավելացնել նարնջի հյութի մեջ, որը վայելում էր ամեն առավոտ։ Իսկ դա կոկա-կոլայի մեջ շաքար ավելացնելու նման մի բան էր, սակայն քիմիկոսն անկեղծորեն հավատում էր, որ հյութն այդպիսով ավելի օգտակար է դառնում։
Մինչ այդ նրա նախաճաշի մեջ ոչ մի անսովոր բան չկար, միայն արժե նշել այն, որ քիմիկոսը սովորաբար նախաճաշում էր վաղ առավոտյան՝ մինչ աշխատանքի գնալը, այդպես էր վարվում նաև ազատ օրերին, երբ աշխատավայր՝ Կալիֆոռնիայի տեխնոլոգիական համալսարան գնալու անհրաժեշտություն չկար։
Փոլինգն անխոնջ էր, աշխատանքում՝ չափազանց բեղմնավոր։ Օրինակ 30 տարեկանում նա առաջարկեց մոլեկուլներում ատոմների փոխազդեցության երրորդ հիմնական օրենքը՝ հիմնված քիմիայի և քվանտային մեխանիկայի վրա։
Կարդացեք նաև
20 տարի անց սպիտակուցների կառուցվածքի մասին նրա աշխատանքն օգնեց Ֆրենսիս Քրիքին ու Ջեյմս Ուոթսոնին 1953 թվականին առաջարկել ԴՆԹ-ի տարածական կառուցվածքի մոդելը, որի շնորհիվ հնարավոր դարձավ առաջ քաշել վարկած ԴՆԹ-ի ինքնավերարտադրման (ռեպլիկացիա) մասին։
Լայնուս Փոլինգ․ ամերիկացի քիմիկոս, բյուրեղագետ, Նոբելյան մրցանակի կրկնակի դափնեկիր՝ քիմիայի (1954) և խաղաղության (1962)։
1954 թ․-ին Լայնուս Փոլինգին Նոբելյան մրցանակ շնորհվեց՝ քիմիական կապերի բնույթի հետազոտությունների համար։
Լոնդոնի համալսարանական քոլեջի կենսաքիմիկ Նիկ Լեյնը 2001 թ․-ին իր «Թթվածին» գրքում նրա մասին գրել է․ «Փոլինգը XX դարի գիտության հսկան էր, որի աշխատանքները հիմնաքար դարձան ժամանակակից քիմիայի համար»։
Այնուհետև սկսվեց «վիտամին C-ի դարաշրջանը»։ 1970 թ․-ին հրապարակված իր «Ինչպես ապրել ավելի երկար և ավելի լավ ինքնազգացողություն ունենալ» բեսթսելլերում Փոլինգը հայտարարեց, որ այս վիտամինի հավելյալ չափաբաժինն օգնում է պայքարել հարբուխի դեմ։
Նա օրական ընդունում էր 18 000 մգ (18 գ) վիտամին C, որը 50 անգամ գերազանցում է օրական երաշխավորված նորման։
Այդ գրքի երկրորդ հրատարակության մեջ վիտամին C-ի օգնությամբ հաղթահարվող հիվանդությունների ցանկում ավելացավ նաև գրիպը։
1980-ական թթ, երբ ԱՄՆ-ում սկսեց տարածվել ՄԻԱՎ-ը, Փոլինգը հայտարարեց, որ վիտամին C-ն կարող է և հաղթահարել այդ վիրուսը։
1992 թ․-ին նրա գաղափարներին անդրադարձավ Time ամսագիրը, որի շապիկին գրված էր․ «Վիտամինների իրական ուժը»։ Հոդվածում վիտամինները ներկայացվում էին որպես սիրտ-անոթային հիվանդությունների, կատարախտի, անգամ քաղցկեղի դեմ հրաշք դեղամիջոց։
«Շատ ավելի գայթակղիչ են ենթադրությունները, որոնց համաձայն վիտամիններն ունակ են դանդաղեցնելու ծերացման գործընթացը»,- ասվում էր հոդվածում։
Մուլտիվիտամինների և սննդային այլ հավելումների վաճառքը զգալիորեն ավելացավ, ինչպես նաև Փոլինգի փառքը։
Սակայն նրա՝ որպես գիտնականի հեղինակությունը, ցավոք, տուժեց։ Հետագա տարիներին անցկացված գիտական ուսումնասիրությունները գործնականորեն չհաստատեցին վիտամին C-ի և սննդային այլ հավելումների օգտակարությունը։
Իրականում նարնջի հյութին ավելացված վիտամին C-ի ամեն մի գդալն ավելի շուտ վնասում էր Փոլինգին՝ օգնելու փոխարեն։
Համարվում է, որ հակաօքսիդանտները դանդաղեցնում են ծերացման գործընթացները։
Փոլինգի տեսությունը հիմնվում էր այն փաստի վրա, որ վիտամին C-ն հակաօքսիդանտ է՝ բնական հատուկ միացություն, որոնց թվին են պատկանում նաև վիտամին E-ն, բետա-կարոտինն ու ֆոլաթթուն։
Հակաօքսիդանտները չեզոքացնում են չափազանց ակտիվ մոլեկուլները, որոնք հայտնի են որպես ազատ ռադիկալներ․ այդ ունակության համար էլ համարվում են շատ օգտակար։
1954 թ․-ին Ռեբեկա Գերշմանը, որն այդ ժամանակ աշխատում էր Նյու Յորքի Ռոչեսթերյան համալսարանում, առաջին անգամ նկատեց այդ մոլեկուլների հետ կապված վտանգը։
1956 թ․-ին նրա հիպոթեզը զարգացրեց Բերկլիի Կալիֆոռնիայի համալսարանից Դենհամ Հարմանը՝ հայտարարելով, որ ազատ ռադիկալները բջիջների քայքայման, հիվանդությունների առաջացման, ծերացման պատճառ են։
XX դ-ի ընթացքում գիտնականները շարունակեցին ուսումնասիրել այդ թեման և շուտով Հարմանի գաղափարները համընդհանուր ճանաչում գտան։
Ահա թե ինչպես է դա կատարվում․ գործընթացը սկսվում է մեր բջիջներում առկա միկրոսկոպիկ միտոքոնդրիումներից։
Դրանց թաղանթներում սննդարար նյութերն ու թթվածինը վերածվում են ջրի, ածխաթթու գազի և էներգիայի։
Այդպես է կատարվում բջջային շնչառությունը՝ բոլոր բարդ կենսաձևերի համար էներգիայի աղբյուր համարվող մեխանիզմը։
Սակայն ամեն ինչ այդքան պարզ չէ։ Սննդարար նյութերից ու թթվածնից բացի այդ գործընթացի համար անհրաժեշտ է բացասական լիցքավորված մասնիկների՝ էլեկտրոնների անընդհատ հոսքը։
Էլեկտրոնների հոսքը տեղի է ունենում 4 սպիտակուցների միջով, որոնք գտնվում են միտոքոնդրիումների թաղանթներում․ դրանք կարելի է համեմատել ջրաղացների հետ։ Ողջ գործընթացն ուղղված է վերջնական արդյունքի՝ էներգիայի արտադրմանը։ Այս ռեակցիան մեր ողջ կենսագործունեության հիմքում է, սակայն այն կատարյալ չէ։
Էլեկտրոնները կարող են «փախչել» բջջային 3 «ջրաղացներից» և ռեակցիայի մեջ մտնել թթվածնի մոտակա մոլեկուլների հետ։
Կայունությունը վերադարձնելու համար ազատ ռադիկալները, սեփական լիցքը պահպանելու համար, մեծ վնաս են հասցնում իրենց շրջապատող համակարգերին՝ էլեկտրոններ կլանելով կենսականորեն անհրաժեշտ մոլեկուլներից, ինչպիսին օրինակ ԴՆԹ-ի կամ սպիտակուցների մոլեկուլներն են։
Հարմանն ու այլոք վստահեցնում էին, որ ազատ ռադիկալների առաջացումն աստիճանաբար վնասում է օրգանիզմին՝ առաջացնելով մուտացիաներ, հանգեցնելով ծերացման և այնպիսի հիվանդությունների առաջացման, ինչպիսին քաղցկեղն է։
Մի քանի տասնամյակ շարունակ հակաօքսիդանտների օգտակարության թեմայով փորձարկումներ անցկացվեցին, սակայն դրանց արդյունքներն այդքան էլ համոզիչ չէին:
Կարճ ասած՝ թթվածինը կյանքի աղբյուր է, սակայն այն կարող է ծերացման, հիվանդությունների, անգամ մահվան հանգեցնող գործոն դառնալ։
Հենց ազատ ռադիկալները սկսեցին կապել հիվանդությունների ու ծերացման հետ, դրանք դիտարկվեցին որպես թշնամիներ, որոնց անհրաժեշտ է արտաքսել օրգանիզմից։
1972 թ․-ին Հարմանը գրում է․ «Օրգանիզմում ազատ ռադիկալների քանակի նվազեցումը թույլ կտա նվազեցնել կենսաբանական քայքայումը՝ այդպիսով մարդուն առողջ կյանքի հավելյալ տարիներ նվիրելով»։
Նա խոսում էր հակաօքսիդանտների մասին՝ մոլեկուլների, որոնք ընդունելով ազատ ռադիկալների էլեկտրոնները, նվազեցնում են դրանց վտանգը։
Մի քանի տասնամյակ շարունակ այդ թեմայով փորձարկումներ անցկացվեցին, սակայն դրանց արդյունքներն այդքան էլ համոզիչ չէին։
1970 և 80-ական թթ․ լաբորատոր մկներին հակաօքսիդանտներ պարունակող տարբեր հավելումներ են ներարկել, կամ դրանք ավելացրել են մկներին տրվող կերի մեջ։
Որոշ մկներ անգամ գենետիկ մոդիֆիկացիայի են ենթարկվել, որպեսզի մի շարք հակաօքսիդանտների համար պատասխանատու գեները այդ մկների մոտ ավելի ակտիվ լինեն։
Գիտնականները ամենատարբեր մեթոդներ կիրառեցին, սակայն ստացված արդյունքները շատ նման էին՝ հակաօքսիդանտների ավելցուկը չէր դանդաղեցնում ծերացման գործընթացն ու չէր կանխարգելում հիվանդությունները։
«Ոչ մեկը չի կարողացել ստույգ ապացուցել, որ դրանք (հակաօքսիդանտները՝ խմբ․) երկարացնում են կյանքը, կամ լավացնում են առողջությունը,- ասում է Անտոնիո Էնրիկեսը Մադրիդի Սիրտ-անոթային հիվանդությունների ազգային կենտրոնից։- Հավելումներին մկները գրեթե չէին արձագանքում»։
Սակայն մարդկանց հնարավոր չէ տեղավորել լաբորատորիաներում ու ողջ կյանքի ընթացքում հետևել նրանց առողջությանը, ինչպես նաև բացառել բոլոր այն արտաքին գործոնները, որոնք կարող են ազդել վերջնական արդյունքի վրա։ Միակ բանը, որ մասնագետները կարող են անել, կլինիկական երկարատև հետազոտություններն են։ Դրանց սկզբունքը շատ պարզ է։ Սկզբում պետք է գտնել մի խումբ մարդկանց, որոնք մոտավորապես նույն տարիքի են և ապրում են նույն վայրում՝ վարելով նման կենսակերպ։ Այնուհետև նրանց պետք է երկու ենթախմբի բաժանել։
Առաջին խումբը ստանում է թեստավորման ենթակա հավելումը, երկրորդ խումբը՝ դատարկ դեղահաբ՝ պլացեբո։
Մինչև հետազոտության ավարտը ոչ մեկը չպետք է իմանա, թե ինչ հաբ է խմում, անգամ նրանք, ովքեր բաժանում են հաբերը։
1970-ական թթ․-ից սկսած բազմաթիվ նման փորձարկումներ են անցկացվել պարզելու համար, թե որքանո՞վ են հակաօքսիդանտները ազդում մեր առողջության ու երկարակեցության վրա։ Արդյունքներն այնքան էլ սփոփիչ չէին։
Օրինակ 1994 թ․-ին Ֆինլանդիայում հետազոտություն կազմակերպվեց 50-60 տարեկան 29 133 ծխող մասնակիցների շրջանում։ Բետա-կարոտինով սննդային հավելում ընդունող խմբում թոքերի քաղցկեղով հիվանդացությունն ավելացավ 16%-ով։
1994 թ․-ին Ֆինլանդիայում հետազոտություն կազմակերպվեց 50-60 տարեկան 29 133 ծխող մասնակիցների շրջանում․ արդյունքները մտահոգիչ էին։
Նման արդյունքներ գրանցվեցին նաև հետդաշտանային շրջանում գտնվող կանանց շրջանում անցկացված ամերիկյան հետազոտության ժամանակ։
Կանանց մի խումբը 10 տարվա ընթացքում ամեն օր ֆոլաթթու էր ընդունել, որից հետո նրանց մոտ պլացեբո ընդունող խմբի համեմատ 20 %-ով մեծացել էր կրծքի քաղցկեղով հիվանդանալու վտանգը։
Իհարկե, այս հետազոտությունները լիարժեք պատկեր չեն ձևավորում։ Մի քանի հետազոտություններ էլ ապացուցում են հակաօքսիդանտների օգտակարությունը, հատկապես այն դեպքերում, երբ դրանց մասնակիցները ճիշտ սնվելու հնարավորություն չեն ունեցել։
«Ենթադրությունը, որ հակաօքսիդանտներով հավելումները հրաշք դեղամիջոց են, անհիմն է»,- պնդում է Անտոնիո Էնրիկեսը։
Լայնուս Փոլինգը չէր էլ կասկածում, որ իր գաղափարները կարող են այդքան վտանգավոր լինել։
1994 թ․-ին նա մահացավ շագանակագեղձի քաղցկեղից։ Վիտամին C-ն նրա համար բալասան չդարձավ, թեև մինչև կյանքի վերջին պահը Նոբելյան մրցանակակիրը համոզված էր դրանում։ Արդյո՞ք նրա կողմից վիտամին C-ի չարաշահումը լրացուցիչ ազդեցություն ունեցավ հիվանդության զարգացման վրա․ դժվար թե երբևէ մենք այդ մասին հաստատ իմանանք, սակայն կարող ենք հաշվի առնել, որ կան բազմաթիվ հետազոտություններ, որոնք կապում են հակաօքսիդանտների ընդունումը քաղցկեղի հետ։ ԱՄՆ-ի Օնկոլոգիայի ազգային ինստիտուտի մասնագետների՝ 2007 թ․-ին հրապարակված հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ այն տղամարդիկ, որոնք մուլտիվիտամիններ են ընդունել, շագանակագեղձի քաղցկեղով հիվանդանալու ավելի մեծ ռիսկի են ենթարկվել, քան նրանք, որոնք չեն ընդունել։
Գիտնականներն աստիճանաբար սկսում են հրաժարվել ազատ ռադիկալների (օքսիդանտների) ու հակաօքսիդանտների հստակ բաժանումից։ Այժմ դա հնացած է համարվում։
Հակաօքսիդանտն ընդամենը անվանումն է, որը լիովին չի արտացոլում նյութի ողջ էությունը։
Դիտարկենք, օրինակ, Փոլինգի կողմից այդքան սիրված վիտամին C-ն։ Ճիշտ չափաբաժնով այն չեզոքացնում է բարձր ակտիվություն ունեցող ազատ ռադիկալները՝ դրանցից ստանալով ազատ էլեկտրոնները։ Այն դառնում է «տառապյալ մոլեկուլ», որն իր վրա վերցնելով հարվածը՝ պաշտպանում է շրջակա բջիջներին։
Առանց ազատ ռադիկալների մենք ավելի անպաշտպան կլինենք վարակների նկատմամբ։
Սակայն, վերցնելով էլեկտրոնը, հենց ինքն է դառնում ազատ ռադիկալ, որն ընդունակ է վնասելու բջջաթաղանթները, ԴՆԹ-ն ու սպիտակուցները։
Բարեբախտաբար նորմալ հանգամանքներում ռեդուկտազ ֆերմենտը վիտամին C-ն վերածում է հակաօքսիդանտի։ Սակայն ի՞նչ կլինի, եթե ֆերմենտը չհասցնի իր «բարի գործը» կատարել։
Ավելի ու ավելի շատ ապացույցներ են ի հայտ գալիս, որ ազատ ռադիկալներն անգամ օգտակար են առողջության համար։ Ազատ ռադիկալները հաճախ մոլեկուլային հաղորդակների դեր են ստանձնում, որոնք ազդակներ են հաղորդում բջջի մի մասից մյուսին։ Այդպիսով նրանք կարգավորում են բջջի աճի, բաժանման, մահվան գործընթացը։
Բջջի գոյության յուրաքանչյուր փուլում ազատ ռադիկալները շատ կարևոր դեր են խաղում։ Առանց դրանց բջիջները կշարունակեն աճել ու բաժանվել անվերջ․ այդ գործընթացն էլ անվանում են քաղցկեղ։
Առանց ազատ ռադիկալների մենք ավելի հաճախ կվարակվենք։ Օրգանիզմ ներթափանցած անցանկալի բակտերիաների կամ վիրուսների պատճառով առաջացած սթրեսի պայմաններում ազատ ռադիկալներն ավելի ակտիվորեն են արտադրվում՝ անձայն ազդակներ փոխանցելով իմունային համակարգին։
Արդյունքում իմունային համակարգի առաջամարտիկներ մակրոֆագերն ու լիմֆոցիտները սկսում են պայքարել առաջացած խնդրի դեմ։ Եթե դա բակտերիա է, ապա կկլանեն, սակայն բակտերիան, հայտնվելով թակարդում, դեռևս ողջ կմնա։ Այս դեպքում գործի կանցնեն ազատ ռադիկալները։ Իմունային համակարգի ներսում դրանք կառավարում են այն գործառույթը, որի շնորհիվ վատ հեղինակություն են ձեռք բերել՝ սպանում ու քայքայում են։
Սկզբից մինչև վերջ իմունային առողջ ռեակցիան կախված է օրգանիզմում ազատ ռադիկալների առկայությունից։ 2006 թ․-ին որոշ գենետիկներ ազատ ռադիկալները համեմատել են կրակի հետ․ կրակը վտանգավոր է, սակայն մարդիկ սովորել են այն գործածել ի օգուտ իրենց։
Կարճ ասած՝ հակաօքսիդանտների օգնությամբ ազատ ռադիկալներից ազատվելու կարիք չկա։
«Այլապես մենք որոշ վարակների առաջ անզոր կլինենք»,- ընդգծում է Էնրիկեսը։
Կենսաքիմիական գործընթացների կայունության համար։ Բարեբախտաբար մարդու օրգանիզմում կան համակարգեր, որոնք պատասխանատու են կենսաքիմիական գործընթացների կայունության համար։
«Մարդու օրգանիզմն ամեն ինչ հավասարակշռելու բացառիկ ունակությամբ է օժտված, ուստի հետևանքները (հավելումների ընդունման) ամեն դեպքում չափավոր կլինեն, և մենք դրա համար պիտի շնորհակալ լինենք նրանից»,- նշում է Նիկ Լեյնը։
Կյանքը երկարացնելու ամենալավ եղանակը առողջ սնունդն է․ մրգերն ու բանջարեղենը։
Ոչ մեկը չի հերքում, որ վիտամին C-ն առողջ ապրելակերպի անբաժան մասն է, այնպես, ինչպես նաև մյուս հակաօքսիդանտները։
Սակայն, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ հավելումները նշանակվում են բժշկի կողմից, կյանքը երկարացնելու ամենալավ եղանակը առողջ սնունդն է։
«Հակաօքսիդանտների ընդունումը արդարացված է միայն այն ժամանակ, երբ օրգանիզմում նկատվում է կոնկրետ նյութի ռեալ պակասորդ, ասում է Կլեվա Վիլանուեվան Մեխիկոյի Ազգային պոլիտեխնիկական ինստիտուտից։- Հակաօքսիդանտներ ստանալու ամենալավ եղանակը հակաօքսիդանտների կոնկրետ տեսակներ պարունակող սննդամթերքների օգտագործումն է»։
«Մրգերով ու բանջարեղենով հարուստ սննդակարգը, որպես կանոն, շատ օգտակար է»,- ասում է Նիկ Լեյնը։
Թեև նման սննդակարգի հիմնական առավելությունը հաճախ համարում են հակաօքսիդանտները, այստեղ կարևոր դեր ունի պրոօքսիդանտների և այլ նյութերի առողջ հավասարակշռությունը։
Տասնյակ տարիներ գիտնականները փորձում են հասկանալ հակաօքսիդանտների ու ազատ ռադիկալների բարդ կենսաքիմիան․ դրա համար ներգրավվել են հազարավոր կամավորներ ու ծախսվել միլիոններ, սակայն ժամանակակից գիտությունը ոչինչ չի կարող առաջարկել, քան դեռ դպրոցական նստարանից բոլորիս հայտնի կանոնը՝ ամեն օր պետք է մի քանի տեսակի միրգ ու բանջարեղեն ուտել։
Պատրաստեց Մարինե ԱԼԵՔՍԱՆՅԱՆԸ
