Փոփոխության տարին. Ի՞նչ կատարվեց, ի՞նչ է կատարվում և ի՞նչ սպասել
Մեկ տարին թույլ է տալիս՝ հիմնական ուրվագծերով պատասխանել այս հարցերին։ Մենք ուղղակի պարտավոր ենք դա անել, գոնե վերջին՝ ամենակարևոր հարցի պատասխանները կռահելու համար։
Ի՞նչ կատարվեց մեկ տարի առաջ
Սերժ Սարգսյանը իր պաշտոնավարման վերջին տարիներին բաց թողեց բարեփոխումներ նախաձեռնելու պահը։ Նրա պաշտոնավարման առնվազն վերջին 3 տարում խորքային բարեփոխումների սուր պահանջը ձևավորված էր։ Հանրությունն ուզում էր փոփոխություններ՝ խաղի կանոնների, մթնոլորտի, հնարավորությունների, կենսամակարդակի, ազատությունների՝ ամեն-ամեն ինչի։ Կյանքը լճացել էր։ Փոփոխություններ էր ուզում պետական համակարգը, իշխող վերնախավ մի մասը, որովհետև հասկանում էին, որ չի կարող այդպես շարունակվել։ Ս. Սարգսյանը չգնաց դրան, հապաղեց։ Բնավորությա՞ն խնդիր էր, թե՞ մարդկայնորեն պատրաստ չէր, թե՞ հոգնել էր բազմամյա պետական աշխատանքից, թե՞ ուներ սեփական պատկերացումները՝ բարեփոխումների պահի ու խորության մասին։ Սերժ Սարգսյանն ուներ պատվով հեռանալու և իշխանությունը ռեֆորմիստական անձանց հանձնելու հնարավորություն։ Առնվազն երկու հոգի (վարչապետ Կարեն Կարապետյան, աշխատակազմի ղեկավար Արմեն Գևորգյան) կարող էր ղեկավարել ռեֆորմիստական իշխանություն, երկրում ապահովել լայն կոնսոլիդացիա և փոփոխությունների ու առաջընթացի մթնոլորտ։ Բայց նա չգնաց այդ քայլին։ Սերժ Սարգսյանը, մեծ հաշվով, ուներ նաև հնարավորություն՝ իր ընտանիքի շրջանակներում պահելու իշխանությունը, այն աստիճանաբար հանձնելով ավելի երիտասարդ ու հեռանկարային Միքայել Մինասյանին, բայց դա էլ չարեց։
Կարդացեք նաև
Սա էր իրավիճակի հիմնական բնութագրիչը. հանրության 90 տոկոսը հոգնել էր, փոփոխություններ էր ուզում։ Փոփոխություններն անխուսափելի էին, բաց Սերժ Սարգսյանը չգնաց դրան։ Սրանով հանդերձ՝ ուզում եմ արձանագրել մի կարևոր պահ. Ս. Սարգսյանը այդ վիճակի, բարքերի և լճացման միակ մեղավորը չէ։ Գործող համակարգերը, քաղաքական, հանրային էլիտաները, լիդերները չափազանց ճկվող ու սեփական շահը հանրայինից վեր դասող կոմֆորմիստներ էին՝ երկար տարիներ։
Նիկոլ Փաշինյանն արեց այն, ինչին նույն 90 տոկոսը չէր հավատում։ Հուսահատության և համակերպվածության ճնշող մթնոլորտում նա իր մեջ ուժ գտավ՝ ընդվզում կազմակերպելու։ Այս առումով սա պատմական արարք է, և որևէ իմաստ կամ տրամաբանություն չկա դա նսեմացնելու։ Ն. Փաշինյանը բացեց Հայաստանում փոփոխությունների հնարավորության դուռը, և այն կարգախոսները, որոնցով նա եկավ իշխանության, լավագույն նախապայմանն էին՝ իսկապես գրագետ բարեփոխումների գնալու և երկրում առաջադիմական պոզիտիվ տրամադրություններ արմատավորելու համար։
Իհարկե, կան հարցեր, որոնք մինչ այսօր տարբեր միջավայրերում քննարկվում են. ինչո՞ւ Ս. Սարգսյանը, ունենալով բոլոր հնարավորությունները, չդադարեցրեց Ն. Փաշինյանի իշխանության գալը։ Հանգիստ դա կարելի էր անել Գյումրիից սկսած ցանկացած պահի, հանգիստ դա կարելի էր անել Ֆրանսիայի հրապարակում վրանների տեղադրման օրը (մի քանի տասնյակ մարդ էր, իսկ վրաններ քաղաքի կենտրոնում երբեք ոչ մի ընդդիմության թույլ չի տրվել), դա կարելի էր հանգիստ անել սակավաթիվ ցուցարարների ռադիոտուն ներխուժման օրը և այլն։ Ինչպե՞ս ստացվեց, որ բոլորի ընտանիքներում, աշխատատեղերում, սրճարաններում ներկա ԱԱԾ-ն չնկատեց հեղափոխությունը։ Սրանք հարցեր են, որոնք այսօր էլ կենսունակ են տարբեր շրջանակներում։ Ինձ դրանք առանձնապես չեն հետաքրքրում։ Դա որևէ կերպ չի փոխում իրականությունը և չի օգնում իրավիճակի մակրովերլուծությանը։
Ի՞նչ է կատարվում այսօր
Մեկ տարի անց Հայաստանը դարձել է էքսպերիմենտալ պետություն, և մենք բոլորս, մեր կամքից անկախ, վերածվել ենք մեծ էքսպերիմենտի մասնակիցների։
Որևէ դասական բնորոշման մեջ մեր իրականությունը չի տեղավորվում։ Հեղափոխության սկզբնական փուլի հիմնական կարգախոսները փոխվեցին՝ ներքին համերաշխության փոխարեն ստացանք բարիկադներ, ստեղծագործ, աշխատանքային մթնոլորտի փոխարեն ստացանք անվերջ քրգործերի, դատերի իրականություն, գրագետ բարեփոխումների և ծրագրերի փոխարեն՝ անվերջ ելույթներ։ Նոր դաշնակիցների փոխարեն մենք ստացանք «ռազմավարական լարվածություն» Ռուսաստանի հետ, «զրոյական հետաքրքրություն» ԱՄՆ-ի կողմից (ձևակերպումը վարչապետինն է), ակնհայտ ինդիֆերենտ վերաբերմունք Եվրամիության կողմից։
Երկրում ընթանում է սողացող անկառավարելիության պրոցես, և սա շատ վտանգավոր է։ Ուղղակի նայեք ցանկացած օրվա լրահոս և կտեսնեք. փողոցներ փակելը, միջպետական ճանապարհների փակումը, գյուղական բունտերը, գործադուլները, երկաթգծերի փակումը և այլն, դարձել են մեր առօրյան։ Հետխորհրդային տարածքում այդպես է միայն մեզ մոտ և Ուկրաինայում։ Արդյո՞ք մենք ուզում ենք ուկրաինական մոդել։ Մենք հասկանու՞մ ենք դրա գինը և հետևանքները։
Այսօրվա մտահոգիչ ընթացքի հիմքում, իմ խորին համոզմամբ, դեկտեմբերյան խորհրդարանական ընտրություններն էին։ Դա քվեարկություն էր, բայց որտե՞ղ էր ընտրությունը։ Ի՞նչ որակական ընտրության մասին էր խոսքը։ Արժե՞ր հանուն 88 տեղի զիջել պետության բովանդակությունը։ Անկեղծ լինենք. ուշ ընտրության դեպքում էլ «Իմ քայլը» գուցե ստանար իր 70-80 տոկոսը, ու դա ճիշտ կլիներ, նրանց ղեկավարն այդ փուլում ուներ դրա բարոյական իրավունքը, բայց մյուս խորհրդարանական ուժերը երկրում կապահովեին բովանդակություն, գաղափարական մրցակցություն և զսպվածության որոշակի մեխանիզմներ։ Խոսքը տվյալ պահին քանակի մասին չէր, այլ՝ որակի։ Չարվեց։ Դրանից հետո պրոցեսները գնացին այլ հունով, պատկերացումներն ու տեսլականները դարձան շատ պարզունակ։ Սկսեցին գերիշխող դառնալ ոչ թե ապագային միտված տրամադրությունները, այլ՝ անցյալին։ Անցյալի քենը, չարությունը գրավեցին մթնոլորտը, մի կերպ փակված էջերը մտան «նոր Հայաստան» ու թելադրեցին օրակարգ։
Այս պահին էքսպերիմենտը՝ մեր պետականության, Հայաստանում ու Արցախում ապրող մեր ժողովրդի մասնակցությամբ, բուռն զարգացման փուլում է, դրա նախնական արդյունքները շուտով վերջնականապես պարզ կդառնան. կամ մենք անելու ենք հետևություններ ու գնալու ենք խաղաղ, համերաշխ ու զարգացող երկրի ճանապարհով, կամ էքսպերիմենտի արդյունքում ստանալու ենք նոր պատմական իրականություն, վատագույն դեպքում՝ սիրիական կամ ուկրաինական մոդելով։
Ի՞նչ սպասել. ապագան
Մեկ տարի առաջ բոլորին պարզ դարձավ, որ հին պատկերացումներով պետություն կառավարել այլևս հնարավոր չէ։ Այդ տարբերակի նյութական և բարոյական ռեսուրսները սպառվել էին։ Պետք էին կառավարման և առաջընթացի նոր պատկերացումներ։ Եվ եղավ իշխանության խաղաղ հանձնում։ Սակայն, անգամ մեկ տարի անց, նոր պատկերացումների տեղը դեռևս մնում է թափուր։ Սա է մեծ հայկական էքսպերիմենտի պրոբլեմը։ Հին պատկերացումների մերժված մոդելին առայժմ փոխարինել է առանց պատկերացումների մոդելը։ Հենց սա է մեր իրականությունը դարձնում էքսպերիմենտ։
Բոլոր ոլորտներն առանձին-առանձին ունեն բարեփոխումների կարիք, և երկիրը ամբողջությամբ ունի խորը ռեֆորմացիայի կարիք։ Մենք կարիք ունենք շատ հարցերի, տեսանկյունների և մոտեցումների վերանայման։ Միայն դրանից հետո կարելի կլինի խոսել նոր Հայաստանի մասին, այն էլ՝ որպես փուլ։
Հիմա հարցեր. որտե՞ղ, ի՞նչ ռեսուրսներով, ի՞նչ ձևաչափերով է քննարկվել որևէ ռեֆորմ։ Ի՞նչ նոր գաղափարներ կան այս կամ այն ոլորտում։
Ովքե՞ր են «Նոր Հայաստանում» կոնկրետ ոլորտների բարեփոխիչները։ Սա չափազանց կարևոր ինստիտուտ է. ռեֆորմը ունենում է անուն ազգանուն՝ այն անհատի, որը դրա հեղինակն է ու շարժիչը։ Ո՞վ է տնտեսական բարեփոխումների հեղինակը, ո՞վ է մշակույթի ոլորտի բարեփոխիչը, ո՞վ՝ կրթական համակարգի բարեփոխիչը, ո՞վ՝ գիտական, ո՞վ սոցիալական ապահովության, ո՞վ՝ բնապահպանության, ո՞վ է սփյուռքի հետ նոր հարաբերությունների ճարտարապետը և այլն։ Ովքե՞ր են նոր հայկական ռեֆորմացիայի անհատական կրողները, և ի՞նչ գաղափարներով (առանց դրա չի լինում), ո՞ր թիմով ու ո՞ր մոդելի համակարգեր են ընտրված։ Ինչի՞ն ենք ձգտում, ի՞նչ փուլերով։
Երբ չկա ռեֆորմի ծրագիրը, չկա ռեֆորմի մոդելը, մնում է մարդ հանել-նշանակելը։ Անելու ուրիշ բան ուղղակի չի մնում։ Իշխանություն բանեցնելու ուրիշ տարբերակ ուղղակի չի մնում։ Մարդ ազատել-նշանակել կամ մարդ բռնել։
Որպես վառ օրինակ բերեմ պետհամալսարանի թեման. ակնհայտ է, որ ԵՊՀ-ն՝ այնպես, ինչպես մյուս բուհերը, ունի ռեֆորմացիայի կարիք։ Եթե չկա համալսարանի ռեֆորմացիայի մոդելը, եթե նոր իշխանությունը չի խրախուսում, «հրահրում» ներհամալսարանական քննարկումներ՝ մայր բուհի ռեֆորմի շուրջ, ապա պիտի սևեռվի ռեկտորի փոփոխության վրա։ Ուրիշ անելու բան ուղղակի չկա։
Եթե գնային հակառակ՝ իմ նշած ճանապարհով՝ բովանդակային ռեֆորմացիայի քննարկումների ճանապարհով, ապա շատ մեծ էր հավանականությունը, որ գործող ռեկտորն ուղղակի չդիմանար նոր գաղափարների, նոր լուծումների տեմպին և հեռանար, ու բնական ճանապարհով ծնվեին նոր թեկնածուներ՝ իրենց բարեփոխումների մրցակցային ծրագրերով։
Խոսում ենք տնտեսական հեղափոխության մասին։ Ասեք՝ ո՞վ է տնտեսական հեղափոխության հեղինակը, ո՞ր ծրագրով, ո՞ր ճանապարհային քարտեզով։ Աշխարհում չկա մի պետություն, որը տնտեսական բարեփոխումներ արած լինի՝ առանց կոնկրետ անուն ազգանունով բարեփոխիչի։ Ուղղակի չկա նման օրինակ։
Ամփոփում
Մեկ տարի անց Հայաստանի հիմնական խնդիրը բովանդակային դատարկությունն է։ Սա փակ համակարգերից ավելի բաց համակարգերի անցման շատ հայտնի պրոբլեմ է։ Եվ լոզունգների առատությունը ու ելույթների անդադարությունը հենց այս պրոբլեմի սրության մասին են վկայում։
Պետք է դուրս գալ անորոշության թակարդից։
Հայաստանը էքսպերիմենտալ փուլից հանելու, ըստ էության, երկու ճանապարհ կա. կամ գործող իշխանությունը ինքն է գիտակցում պրոբլեմը և իրականացնում է թիմերի և մոտեցումների ռեստարտ։ Ավարտվում է կառավարման կարմիր կոմիսարների փուլը, որը բնութագրվում է պարզունակ պատկերացումներով ու ագրեսիվ մեծամտութամբ, իշխանությունը վերջապես սկսում է նաև աշխատեցնել պետական կառավարման բուրգը, ու երկիրը մտնում է կանխատեսելիության և կայուն զարգացման շրջան։ Սրա համար արդեն քիչ ժամանակ է մնացել։ Եվ ժամանակի սղությունը որևէ մեկի սուբյեկտիվ ցանկությունը չէ. դա էքսպերիմենտի օրենքներից է։ Կամ էլ գործող իշխանությունը սկսվում է արագորեն մաշվել, ու հիմնական խնդիրն է դառնում՝ թույլ չտալ, որ իշխանությունը հայտնվի որևէ վտանգավոր պատահականության կամ որևէ կլանի ձեռքում (իշխանության ներսից կամ դրսից)։
Իմ մտահոգության թիվ մեկ խնդիրը երկիրը խեղդող պարզունակությունն է, որի պայմաններում չեն քննարկվում խորքային թեմաներ և, հետևաբար, չեն գտնվում խորքային ճիշտ լուծումներ։ Համոզված եմ, որ այս պրոցեսներին շատ ուշադիր հետևում է Ադրբեջանը, և խաղաղության կամ պատերազմի հեռանկարը կախված է մեր մեծ հայկական էքսպերիմենտի ընթացքից։
Վահե Հովհաննիսյան
«Այլընտրանքային նախագծեր խումբ»
