Հայաստան-ԵՄ ներդրումների խթանման և պաշտպանության համաձայնագրի կնքման հեռանկարները և ներդրումների պաշտպանության հիմնարար սկզբունքները գործող Հայաստան-ԵՄ անդամ երկրներ պայմանագրերում

Արա Վարդանի Պապյան

Միջազգային առևտրի, ներդրումային իրավունքի և

ԵՄ իրավունքի հարցերով ՄԱՀՀԻ ասոցացված փորձագետ

Լոզանի համալսարանի ասպիրանտ

ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

Քաղաքական, իրավական և տնտեսական ռիսկերը կարող են ծագել կոռուպցիայի, բյուրոկրատական քաշքշուկների, հովանավորչության, ի վնաս օտարերկրյա ներդրողի օրենքների հակասական մեկնաբանությունների և անկանխատեսելի փոփոխությունների, թույլ նորմատիվ իրավական բազայի, ոչ անկախ դատական համակարգի, պետական մարմինների կողմից իրականացվող անվերջ ստուգումների, տարածաշրջանում զինված հակամարտությունների, հեղափոխությունների, քաղաքացիական անհնազանդությունների հետևանքով։

Ռիսկերի վերոնշյալ թվարկումը շարունակելի է, քանի որ դրանք առաջանում են ոչ միայն առկա թույլ իրավական և տնտեսական ինստիտուտների պատճառով, այլև կառավարության շրջադարձային, վնասակար գործողությունների հետևանքով, որոնք կարող են տարատեսակ ձևաչափեր կրել։ Միևնույն ժամանակ, կառավարությունները կարող են հետապնդել  որոշակի լեգիտիմ նպատակներ և ինքնիշխանությունից ելնելով՝ իրականացնել որոշակի օրենսդիր գործունեություն՝ առանց ներդրողին վնաս հասցնելու մտադրության, այդուհանդերձ, թողնելով այդպիսի փաստացի ազդեցություն։

Օտարերկրյա ներդրողներն այս հնարավոր ռիսկերը կառավարելու համար կարող են հենվել միջազգային իրավական այնպիսի մեխանիզմների վրա, ինչպիսիք են՝ Երկկողմանի ներդրումների խրախուսման և պաշտպանության մասին համաձայնագրերը (Bilateral Investment Treaties – BITs)  և Ներդրումների խրախուսման և պաշտպանության մասին դրույթներ պարունակող համաձայնագրերը (Treaties with Investment Protection Provisions – TIPs):[1] Այս ներդրումային համաձայնագրերը կարևորագույն նշանակություն ունեն, քանի որ նրանց մեծ մասը կանոնակարգում է ներդրողի «ոչ խտրական» մուտքը և հիմնումը երկրում, հիմնումից հետո երաշխիքներ է տրամադրում «անօրինական էքպրոպրիացիայից», երաշխավորում է «Արդար և անաչառ վերաբերմունք» (Fair and Equitable Treatment), երաշխավորում է ներդրումների ֆիզիկական պաշտպանվածություն՝ «Լիակատար պաշտպանվածություն և ապահովություն» (Full Protection and Security), երաշխավորում է կապիտալի «ազատ ռեպատրիացիա» և այլ պաշտպանության մեխանիզմներ։ Ամենակարևորը, ներդրողները հնարավորություն ունեն միջազգային չեզոք հարթակներում  ներկայացնել հայց, եթե իրենց իրավունքները խախտվել են, և ստանալ պարտադիր կատարման ենթակա վճիռ՝ կրած վնասների փոխհատուցմամբ։ Սա իրականացվում է «Ներդրողն ընդդեմ Պետության» վեճերի լուծման մեխանիզմի միջոցով։

Սակայն այս ամենը չի նշանակում, որ ռիսկեր առկա են միայն ներդրողների համար, քանի որ երկիրը, փորձելով ներդրումային համաձայնագրերի միջոցով տնտեսության մեջ ներգրավել անհրաժեշտ ֆինանսական միջոցներ՝ նորարարական տեխնոլոգիաներ և արտադրական օբյեկտներ, աշխատատեղեր ստեղծելու համար ինքն իրեն կանգնեցնում է բազմամիլիոնանոց հայցերի ռիսկի առջև՝ ներդրողին վնասող գործողությունների համար։

ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ, ԵՄ ՆԵՐԴՐՈՒՄԱՅԻՆ ԱՐՏԱՔԻՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ  ՆՈՐ ՀԱՄԱՁԱՅՆԱԳՐԻ ԿՆՔՄԱՆ ՀԵՌԱՆԿԱՐՆԵՐԸ

2009թ. ուժի մեջ մտած Լիսաբոնի համաձայնագիրը կարևոր փոփոխություն է մտցրել ԵՄ ներդրումային քաղաքականության մեջ։ Լիսաբոնի համաձայնագիրը ԵՄ «Ընդհանուր կոմերցիոն քաղաքականության» կարգավորման շրջանակ է բերում օտարերկրյա ուղղակի ներդրումները[6] (ՕՈՒՆ), ինչը ԵՄ «Բացառիկ» իրավասություն[7] է, և որտեղ համաձայնագրեր կարող է կնքել բացառապես ԵՄ-ը։ Մինչև Լիսաբոնի համաձայնագրի ուժի մեջ մտնելը օտարերկրյա ներդրումների պաշտպանության մասին համաձայնագրերը գտնվում էին ԵՄ Անդամ երկրների տիրույթում և կնքվում էին Անդամ երկրների կողմից։[8] Սա նույնպես հստակ տեսանելի է 1999թ. «Գործընկերության և համագործակցության մասին համաձայնագրում», որի համապատասխան դրույթները սահմանում են ՀՀ և Եվրոպական համայնքների Անդամ երկրների միջև ներդրումների խթանմանը և պաշտպանության համաձայնագրերի կնքմանն ուղղված  համագործակցության անհրաժեշտությունը՝ հաշվի առնելով համապատասխան իրավասությունները և լիազորությունները։[9]

Սակայն օտարերկրյա ուղղակի ներդրումների նկատմամբ ԵՄ իրավասության առկայությունը դեռ չի նշանակում, որ ԵՄ-ը կարող է միայնակ գործել և ներդրումների պաշտպանության մասին համաձայնագրեր կնքել երրորդ երկրների հետ։ Ներդրումների պաշտպանության մասին համաձայնագրերի բանակցողներն ընդարձակ սահմանումներ են ներառում «օտարերկրյա ներդրում» և «օտարերկրյա ներդրող» հասկացությունների վերաբերյալ, քանի որ օտարերկրյա ներդրումները միշտ չէ, որ կրում են ուղղակի բնույթ, և կարող են լինել նաև անուղղակի ներդրումներ։ Ընդարձակ սահմանումները հնարավորություն են տալիս պաշտպանել ներդրումների բոլոր հնարավոր տեսակները։ Հետևաբար, ի լրումն օտարերկրյա ուղղակի ներդրումների՝ համաձայնագրերը ներառում են «պորտֆելային ներդրումներ» (բաժնետոմսեր կամ ընկերություններում մասնակցության ցանկացած ձև), որը 2017թ. ԵՄ Դատարանի (European Court of Justice) կողմից ճանաչվել է որպես «Ընդհանուր» իրավասություն։[14] Ավելին, ներդրող-պետություն վեճերի լուծման համակարգը նույնպես ճանաչվել է որպես «Ընդհանուր» իրավասություն։ Եվրոպական դատարանն այս որոշմանն է հանգել ԵՄ-Սինգապուր Ազատ առևտրի համաձայնագրի կնքման գործի քննության ընթացքում, որտեղ դատարանն արձանագրել է, որ համաձայնագիրը չի կարող կնքվել միայն ԵՄ կողմից նաև այն պատճառով, որ պորտֆելային ներդրումները և ներդրող-պետություն վեճերի լուծման համակարգն «Ընդհանուր» իրավասություններ են։ Քանի որ ԵՄ-ի համար անիմաստ կլինի ներդրումների պաշտպանության համաձայնագիր կնքել առանց պորտֆելային ներդրումների պաշտպանության և ներդրող-պետություն վեճերի լուծման համակարգի. ԵՄ-ն այս ոլորտում միայնակ համաձայնագրեր ստորագրելու համար բավարար իրավասություններ և հնարավորություններ չունի։

Վերոհիշյալ գործոնները ստեղծում են մի իրավիճակ, որտեղ ԵՄ «Բացառիկ» իրավասությունները խաչվում են ԵՄ-ի և Անդամ երկրների «Ընհանուր» իրավասությունների հետ. նման իրավիճակներում ԵՄ-ն Անդամ երկրների հետ միասին կնքում է, այսպես կոչված, «Խառը» համաձայնագրեր, որը պահանջում է ԵՄ և Անդամ երկրների միասնական մասնակցություն համաձայնագրի բանակցմանը, կնքմանը, վավերացմանը և կիրարկմանը։ «Խառը» համաձայնագրերը կարևորագույն գործիքներ են, որոնք պահանջում են վավերացման ավելի երկար ժամանակ, սակայն չեզոքացնում են իրավասությունների մասին ԵՄ և Անդամ երկրների միջև բանավեճերը և ապահովում են համաձայնագրերի ամուր իրավական հիմքը։ Վերջինս կարևորագույն հարց է, քանի որ սխալ իրավական հիմքի վրա կնքված համաձայնագիրը առոչինչ է։

Համապարփակ և ընդլայնված գործընկերության մասին 2017թ. համաձայնագիրը[15] (CEPA) նույնպես կնքվել է որպես «Խառը» համաձայնագիր, որի պատճառների մասին անդրադարձ կկատարվի առանձին հոդվածաշարով, սակայն անհայտ պատճառներով այն չի ներառել ներդրումների պաշտպանության մասին հիմնարար դրույթներ, որոնք ամբողջապես կտեղավորվեին համաձայնագրի ձևաչափի մեջ։ Փոխարենն այն ներառում է մեկ հոդված, որը հնարավորություն է տալիս համաձայնագիրը լրացնել ներդրումների պաշտպանության դրույթներով՝ համաձայնագրի ուժի մեջ մտնելուց հետո 3 տարվա ընթացքում, ներդրումային դաշտի և իրավական կարգավորումների ամբողջական վերանայումից հետո։[16] ՕՈՒԵ-ին վերաբերվող դրույթների մասով վերանայման գործընթացը սկսել է ՀԸԳՀ-ի ժամանակավոր կիրառելիության օրվանից։:[17] Վավերացման գործընթացը կարող է դյուրացվել՝ ստանալով Խորհրդի որոշումը, որը ԵՄ Անդամ երկրների համար կսահմանի ժամանակացույց այն ավարտելու համար: Սակայն ՀՀ իշխանությունների կողմից այս ուղղությամբ ենթադրաբար ոչ մի գործողություն չի նախաձեռնվել, ինչը դարձնում է համաձայնագրի վավերականացման ժամկետներն անկանխատեսելի, և, հետևաբար, հայտնի չէ, թե երբ կսկսվի ներդրումային միջավայրի և իրավական կարգավորումների ամբողջական վերանայումը։

Մինչդեռ համաձայնագրում ներդրումների պաշտպանության դրույթների ներառումը խիստ կարևոր նշանակություն ունի։ Դրույթները կտարածվեն ԵՄ Անդամ բոլոր երկրների ներդրողների վրա` ներկայիս 16 երկրների փոխարեն։ 28 առանձին համաձայնագրերի փոխարեն մեկ համաձայնագիր կնքելը համաձայնագրի կիրարկումը և մեկնաբանությունը կդարձնի ավելի կանխատեսելի և հստակ թե՛ ներդնողների, թե՛ Անդամ երկրների համար։ Հայաստանի Հանրապետության համար այն կստեղծի հնարավորություն իր ներդրումների պաշտպանության մասին 16 համաձայնագրերը վերանայելու հարցում, որոնք ունեն բազում բացեր։ Մասնավորապես, Հայաստանի համար խիստ կարևոր է վերանայել իր կողմից տրամադրվող ընդհանրական ձևակերպված պաշտպանության երաշխիքները, որոնք միջնորդ դատարանների կողմից կարող են ընդարձակ մեկնաբանությունների արժանանալ՝ ի վնաս Հայաստանի։ Ի լրումն գործող պաշտպանության երաշխիքների վերաշարադրման՝ անհրաժեշտ է համաձայնագրում ավելացնել դրույթներ, որոնք հնարավորություն կստեղծեն Հայաստանի համար հնարավորինս անկաշկանդ գործել շրջակա միջավայրի պաշտպանության հետ կապված հարցերում՝ առանց արբիտրաժի վտանգի առջև կանգնելու։

ՆԵՐԴՐՈՒՄՆԵՐԻ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱՐԱՐ ԴՐՈՒՅԹՆԵՐԸ ՀՀ-ԵՄ ԱՆԴԱՄ ԵՐԿՐՆԵՐ ԵՐԿԿՈՂՄԱՆԻ  ՆԵՐԴՐՈՒՄԱՅԻՆ ՀԱՄԱՁԱՅՆԱԳՐԵՐՈՒՄ

• Ներդրումների նախահիմնադրում

Հայաստանի Հանրապետություն-Ֆինլանդիա ներդրումների մասին համաձայնագիրը մեկն է ԵՄ անդամ երկրների հետ կնքված համաձայնագրերից, որը շեղվում է «վերահսկվող մոդելից» և կիրառում է ներդրողների մուտքի և հիմնադրման «լիարժեք ազատականացման» մոդելը, քանի որ ներդրումների «հիմնադրման» և «ձեռքբերման» համար տրամադրում է «Ազգերի առավել բարենպաստ» ռեժիմ, ինչը նշանակում է, որ Հայաստանը չի կարող ֆինն ներդրողներին ցուցաբերել նվազ բարենպաստ վերաբերմունք, քան ցուցաբերում է երրորդ երկրների ներդրողներին՝ ներդրումներ իրականացնելու և ձեռք բերելու առումով։ Միևնույն ժամանակ, համաձայնագիրը երաշխավորում է «Ազգային մոտեցում» «ձեռքբերման» մասով, ինչը նշանակում է, որ Հայաստանը չի կարող ֆինն ներդրողներին վերաբերվել նվազ բարենպաստ, քան Հայաստանի ներդրողներին։ Սա նշանակում է, որ ֆինն ներդրողները մուտք են ունենում տնտեսական այն ոլորտներ, որոնք բաց են ՀՀ ազգային ներդրողների համար՝ ՀՀ ներդրողների հետ հավասար պայմաններով։ Այլ երկրների պրակտիկայի հետ համեմատելիս, ինչպիսիք են՝ Կանադան և ԱՄՆ-ը, ինչպես նաև՝ «Հյուսիս-ամերիկյան ազատ առևտրի համաձայնագիրը» (North American Free Trade Agreement – NAFTA), որոնք նույնպես կիրառում են «լիարժեք ազատականացման» մոդելը, ակնառու է շատ էական տարբերություն․ նրանք բացառություններ են ամրագրում ռազմավարական կարևորություն ունեցող տնտեսական ոլորտներում։ Սա նշանակում է, որ նրանք չեն ստանձնում այդ ոլորտներում շուկայի մուտք տրամադրելու պարտավորություն: Հայաստանի կողմից կնքված համաձայնագրերը չեն տրամադրում նման բացառություններ։ Հայաստանը օտարերկրյա ընկերություններին մշտապես տրամադրել է շուկայի մուտք ռազմավարական կարևորություն ունեցող ոլորտներում, ինչպիսիք են՝ էներգետիկ ոլորտը, տրանսպորտը, ջրամատակարարումը և հեռահաղորդակցությունը, որտեղ որոշ ոլորտներ վերահսկվում են ՌԴ պետական ձեռնարկությունների կողմից։

Միևնույն ժամանակ, Հայաստանն Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության (ԱՀԿ) Ծառայությունների ոլորտի ընդհանուր համաձայնագրի «Հատուկ պարտավորությունների ցուցակում» նույնպես որդեգրել է բավական ազատական մոտեցում՝ սահմանելով նվազագույն սահմանափակումներ «Կոմերցիոն ներկայություն» ռեժիմում, որը լավագույնս կապված է ԱՀԿ բոլոր Անդամ երկրներից օտարեկրյա ներդրողների՝ Հայաստանի շուկա մուտք գործելու և ներդրումներ հիմնելու հետ:[20] Հորիզոնական ցուցակում «Կոմերցիոն ներկայություն» ռեժիմում շուկայի մուտքն անսահմանափակ է, և առկա են «Ազգային մոտեցման» նվազագույն սահմանափակումներ, որոնք կապված են օտարերկրյա ֆիզիկական անձանց համար հողի ձեռքբերման արգելքի հետ (իրավաբանական անձանց թույլատրվում է հող ձեռք բերել)։ Հատուկ պարտավորությունների ոլորտային ցուցակում նույնպես առկա են նվազագույն սահմանափակումներ շուկայի մուտքի և «Ազգային մոտեցման» համար։[21]

Այս ամենը ցուցադրում է Հայաստանի կողմից կիրառվող ոչ հստակ, որոշ դեպքերում՝ հակասական ներդրումային քաղականությունը, որը պետք է ենթարկվի վերանայման։

• Ներդրումների հետհիմնադրում

Ոչ խտրական մոտեցման սկզբունքներ առկա են նաև ներդրումների հիմնադրումից հետո, և կախված կոնկրետ համաձայնագրերում առկա ձևակերպումներից՝ նրանք տարածվում են որոշակի գործողությունների վրա, ներառյալ՝ ներդրումների ընդլայնման, գործողության մեջ դնելու, կառավարման, պահպանման, օգտագործման, տիրապետման և վաճառքի կամ այլ կերպ տնօրինելու հետ։

Հայաստանի ներդրումների պաշտպանության համաձայնագրերը երաշխավորում են պաշտպանություն անօրինական էքսպրոպրիացիայից և ազգայնացումից։ Կարևոր է նշել, որ էքսպրոպրիացիան և ազգայնացումը, որպես այդպիսին, արգելված գործողություններ չեն։ Առկա են մի քանի պայմաններ, որոնք պետք է պահպանվեն, որպեսզի այս գործողությունները համարվեն օրինական։ Այն պետք է իրականացվի պետական շահի համար, առանց խտրականության, օրենքով սահմանված կարգով, վճարելով ադեկվատ և արդյունավետ փոխհատուցում։ Համաձայնագրերը պաշտպանում են ոչ միայն ուղղակի էքսպրոպրիացիայից, որը ենթադրում է ներդրողի ակտիվների ֆիզիկական բռնագանձում, ինչը մեր ժամանակներում հազվադեպ է հանդիպում, այլ նաև՝ անուղղակի էքսպրոպրիացիայից և էքսպրոպրիացիային համարժեք ազդեցություն ունեցող գործողություններից։

Մյուս կարևոր երաշխիքն «Արդար և անաչառ» (Fair and Equitable Treatment – FET) վերաբերմունքն է, որի նորմատիվ բովանդակությունը դեռևս ամբողջապես չի սահմանվել, և ընդարձակ ձևակերպումները հանգեցնում են ստանդարտի ընդարձակ մեկնաբանությունների: Հայաստանի կողմից կնքված համաձայնագրերից շատերը չեն կապում FET-ը միջազգային իրավունքի հետ (ավտոնոմ FET), ինչը ներդրող-երկիր վեճի առկայության դեպքում կարող է հանգեցնել ընդարձակ մեկնաբանությունների: Երկրները կարող են այս ստանդարտը խախտելու մեջ մեղավոր ճանաչվել նաև այն դեպքերում, երբ ձախողել են ապահովել կայուն և կանխատեսելի իրավական դաշտ, չեն ապահովել պատշաճ իրավական գործընթացներ, ներդրողի հետապնդման, հարկադրանքի, իշխանության չարաշահման, անբարեխիղճ վերաբերմունքի, կամայական, խտրական կամ անհետևողական գործողությունների պարագայում, նաև այն դեպքում, երբ պետությունը ներդրողին ներկայացրել է կոնկրետ երաշխիքներ և չի ապահովել այդ երաշխիքները՝ խախտելով ներդրողի օրինական ակնկալիքները։[23]

Մյուս կարևոր պաշտպանության երաշխիքը «Լիակատար պաշտպանվածության և ապահովության» ստանդարտն է, որը կապված է պետության կողմից ներդրողի սեփականության ֆիզիկական պաշտպանության հետ այն վնասներից, որոնք առաջանում են պետական մարմինների և մասնավոր անձանց գործունեության հետևանքով։ Այս ստադարտի համաձայն՝ պետությունները պարտավոր են առնվազն գործողություններ ձեռնարկել կանխելու ներդրողին պատճառվող վնասները: Եթե նույնիսկ պետության կողմից ձեռնարկվող գործողությունները չեն եղել հաջողված և չեն կանխել վնասը, «Լիակատար պաշտպանվածություն և ապահովություն» տրամադրելու պարտավորությունը կարող է համարվել կատարված։

ՄԱԿ-ի Առևտրի և զարգացման կոնֆերանսի (United Nations Conference on Trade and Development – UNCTAD) բազան պարունակում է տվյալներ, ըստ որի՝ Հայաստանը 3 անգամ վեճի կողմ է եղել։ Ներկայումս նոր արբիտրաժային վարույթներ են սկսում ընդեմ Հայաստանի։ Միևնույն ժամանակ, արբիտրաժային վարույթների մասին առկա տեղեկատվությունը կարող է ամբողջական չլինել՝ հաշվի առնելով այն, որ ներդրումային արբիտրաժի վարույթները շատ հաճախ իրականացվում են գաղտնի։ Թափանցիկության բացակայությունը տեսանելի է նաև Հայաստանի դեպքում։ Investment Arbitration Reporter (IA Reporter)-ը 2012 թվականին դիմել է ՀՀ Կառավարությանը՝ խնդրելով տրամադրել TS Investment Corp v Republic of Armenia գործով արբիտրաժի որոշումը, որը կայացվել է հօգուտ Հայաստանի, սակայն, իրենց պնդմամբ, ՀՀ պետական մարմիններն անտեսել են իրենց հարցումները։

«Ժողովրդավարություն, անվտանգություն և արտաքին  քաղաքականություն» ծրագիր (NED)

Միջազգային և անվտանգության հարցերի հայկական ինստիտուտ (ՄԱՀՀԻ)

[1] Պրեֆերենցիալ համաձայնագրեր և մասնագիտացված համաձայնագրեր, ինչպիսին է էներգետիկ խարտիան, որոնք համատեղում են նաև  ներդրումների պաշտպանության հիմնարար դրույթներ։

[2] Եվրոպական Միության գործունեության մասին համաձայնագիր (Լիսաբոնի համաձայնագիր), հոդված 216 (1)_։

[3] Նույն տեղում։

[4] Note: EU Member States may exercise Shared Competences if EU has refused or ceased exercising them.  In addition to exclusive and shared competences, EU has competence to support, coordinate or supplement the actions of the Member States.

[5] Նույն տեղում, հոդված 2(2)։

[6] Նույն տեղում, հոդված 207 (1)։

[7] Նույն տեղում, հոդված 3(e)։

[8] ԵՄ Անդամ երկրները կնքել և վավերացրել են մոտ 1200 ներդրումների պաշտպանության մասին երկկողմանի համաձայնագիր։

[9] Համաձայնագիր գործընկերության և համագործակցության մասին, մի կողմից՝ Հայաստանի Հանրապետության և մյուս կողմից՝ Եվրոպական համայնքների ու դրա անդամ պետությունների միջև։ Հոդվածներ 47 (1) և 47 (2)

[10] Եվրոպական հանձնաժողովի կոմունիկացիան Եվրոպական խորհրդարանին, Եվրոպական խորհրդին, Եվրոպական տնտեսական և սոցիալական հանձնաժողովին, Շրջանների կոմիտեյին – Նոր Եվրոպական միջազգային ներդրումային քաղաքականությանն ընդառաջ։ COM/2010/0343 առ 07.07.2010թ․

[11] Նույն տեղում, էջ 5։

[12] Եվրոպական խորհրդարանի և Խորհրդի (EU) No 1219/2012 Կարգավորում ԵՄ Անդամ Երկրների և երրորդ երկրների միջև Երկկողմանի ներդրումային համաձայնագրերի անցումային գործքիքակազմ հիմնադրելու մասին։ OJ L 351, 20.12.2012թ., էջ 40-46։

[13] Նույն տեղում, հոդված 3։

[14] Եվրոպական դատարանի 2/15 Եզրակացություն առ 16 մայիսի 2017 թվական, էջ 43։

[15] Համապարփակ և ընդլայնված գործընկերության մասին համաձայնագիր մի կողմից՝ Եվրոպական միության, Եվրոպական ատոմային էներգիայի համայնքի և նրանց Անդամ երկրների, և մյուս կողմից՝ Հայաստանի Հանրապետության միջև (CEPA)։

[16] Նույն տեղում, հոդված 203։

[17] Council Decision (EU) 2018/104 of 20 November 2017 on the signing, on behalf of the Union, and provisional application of the Comprehensive and Enhanced Partnership Agreement between the European Union and the European Atomic Energy Community and their Member States, of the one part, and the Republic of Armenia, of the other part (Council Decision) Article 3 (e) and CEPA Article 385 (7)

[18] Համաձայնագրերի ամբողջական ցանկը , 20.01.2019թ.

[19] Agreements of Promotion and Protection of Investments between the Republic of Armenia and Austria, Belgium-Luxembourg Economic Union (BLEU), Bulgaria, Finland, France, Germany, Greece, Italy, Latvia, Lithuania, Netherlands, Romania, Spain, Sweden, United Kingdom 20.01.2019թ.

[20] Trade in Services – Armenia – Schedule of Specific Commitments in Services (last access on 14 Feb.2019)

[21] Legal documentation and certification services (CPC 8613)- limitation on market access and NT to Notary services, which shall be supplied by the State, Auditing service (CPC 862)- limitation only on market access- Enterprises must be sole proprietorships or partnerships, Technical testing and analysis services (CPC 8676)- limitation only on market access – service supplier shall be Armenian legal entities, Telecommunication services- unlimited market access since 2013, Financial Services- no limitation on market access except that banking service suppliers can not supply insurance services, Settlement and clearing services for financial assets, including securities, derivative products, and other negotiable instruments (CPC 81319)- no market access. The service can be supplied only by the Central Bank, Freight transport agency services and freight inspection (CPC 748+749)- no limitation on market access. Limitation on NT- Customs clearance must be performed by a licensed customs agent established in the Republic of Armenia.

[22] Caroline Henckels; Protecting Regulatory Autonomy through Greater Precision in Investment Treaties: The TPP, CETA, and TTIP, Journal of International Economic Law, Volume 19, Issue 1, 1 March 2016, Pages 27–50 .

[23] Yannaca-Small, Katia. (2018). Arbitration under international investment agreements: A guide to the key issues (2nd ed.). Oxford: Oxford Univ. Press. p. 504; see also Gaukrodger, D. (2017), “Addressing the balance of interests in investment treaties: The limitation of fair and equitable treatment provisions to the minimum standard of treatment under customary international law”, OECD Working Papers on International Investment, 2017/03, OECD Publishing, Paris.

[24] Arcuri, Alessandra, and Francesco Montanaro. “Justice For All? Protecting The Public Interest In Investment Treaties.” Boston College. Law School. Boston College Law Review 59.8 (2018): 2791. Web