Նախագահի ինստիտուտը նոր Հայաստանի տեսլականում

Արտաշես Խալաթյան

ՄԱՀՀԻ ասոցացված փորձագետ

Սահմանադրագետ

ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

Նախագահի ինստիտուտը, թերևս, նորանկախ Հայաստանի ամենաֆունկցիոնալ ինստիտուտն է։ Անկախ Նախագահի ընտրությունների արժանահավատության վերաբերյալ հասարակության որոշակի շրջանակներում առկա անվստահությունից՝ Հայաստանի քաղաքական համակարգի առանցքը և գործառնման քաղաքական երաշխավորը եղել է հենց Նախագահը։ Նախագահի այս կայունացնող դերակատարումը, որը բխել է 1995թ. Սահմանադրության բոլոր խմբագրություններով պետության գլխին վերապահված սահմանադրակարգի և դրա բնականոն գործառնման երաշխավորի կարգավիճակից, նպաստել է ճգնաժամային իրավիճակներում պետական կառուցակարգերի անխափան աշխատանքին և ներհասարակական համեմատական կայունությանը։ Նախագահի այս դերակատարումը հատկապես ցցուն երևաց խորհրդային կոմունիստական դիկտատուրայից լիբերալ-ժողովրդավարության անցման և Արցախյան հակամարտության ընթացքում, երբ ժողովրդավարական տրանզիտի փուլում և զուգահեռաբար պատերազմական վիճակում գտնվող Հայաստանում իշխանական խիստ ուղղահայացը՝ ուժեղ Նախագահի գլխավորությամբ, ի զորու եղավ ապահովել հասարակական և պետական կարգի կայունությունը, ցավոտ ռեֆորմների իրականացումը և երկրի մարտունակությունը։

2018թ. ապրիլին համընկան երկու համակարգաստեղծ իրադարձություններ. Հայաստանն անցավ խորհրդարանական կառավարման համակարգի, և տեղի ունեցավ «Թավշյա հեղափոխությունը»։ Վերջինիս խաղաղ հանգուցալուծման մեջ կրկին մեծ դերակատարում ունեցավ Նախագահը, ով, թեև ուներ նախկինի համեմատությամբ շատ ավելի սահմանափակ լիազորություններ, այդուհանդերձ, արդեն իսկ ձևավորված նախագահակենտրոն քաղաքական ավանդույթի և անձնական խարիզմատիկ հատկանիշների շնորհիվ ստանձնեց պետականության ժառանգականության և պետական համակարգի ինստիտուցիոնալ հիշողության մարմնացումը՝ իրականացնելով հաշտարարի դեր քաղաքական բարիկադների երկու կողմերի միջև և նպաստելով քաղաքական ճգնաժամի սահմանադրական հանգուցալուծմանը։

ՆՈՐ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԸ ԵՎ ՆԱԽԱԳԱՀԸ

Առաջին հայացքից «Թավշյա հեղափոխությունն» ամփոփված էր լոկ Սերժ Սարգսյանի ու ՀՀԿ-ի հեռացման և Նիկոլ Փաշինյանի գլխավորած թիմի իշխանամուտի մեջ։ Իրականում իրավիճակը շատ ավելի բարդ է և բազմաշերտ։ Ի սկզբանե հասարակական և քաղաքական մոդուսի արմատական վերափոխման կարգախոսներով սկսված «Թավշյա հեղափոխությունը» Նիկոլ Փաշինյանի կողմից կառավարվեց այնպես, որ գործնականում դրա առաջնորդի համար հետնահանջի համար որևէ տեղ չթողեց։ ՀՀԿ-ի և գործնականում «Հին Հայաստանի» քաղաքական համակարգի ամբողջական մերժումը և դելեգիտիմացումը հանգեցրեց ոչ միայն իշխանափոխության, այլև ամբողջ կուսակցական համակարգի ամայացման։ Այսօր Հայաստանում գործնականում բացակայում է գոնե ընտրողների 20 տոկոսի վստահությունը վայելող որևէ կուսակցություն։ Խոսքը հենց կուսակցության՝ որպես քաղաքական ինստիտուտի մասին է։ Անձնիշխանության մակարդակում, բնականաբար, որևէ մեկը Նիկոլ Փաշինյանի բարձր լեգիտիմության վրա չի կասկածում։ Սակայն կայուն ժողովրդավարություն ունենալու համար հարկավոր է անձերի աստիճանական փոխարինում ինստիտուտներով կամ անձերի տարրալուծում ինստիտուտների մեջ։

Այսօր Հայաստանում ստեղծված է մի արտառոց իրավիճակ. խորհրդարանական կառավարման համակարգի պայմաններում երկրի կուսակցական համակարգը գտնվում է ավելի վատթար վիճակում, քան նախքան 2018թ. ապրիլը։ Դասական առումով ինստիտուցիոնալ հենարան չունի նաև Նիկոլ Փաշինյանը։ «Իմ քայլը» դաշինքն այսօր ներկայացնում է ամենատարբեր քաղաքական, հասարակական և մասնագիտական կողմնորոշում և հետագիծ ունեցող անձանց կոնգլոմերատ, իսկ վարչապետի «Քաղաքացիական պայմանագիրը» դեռևս բավարար չափով չի կայացել որպես կուսակցություն և գործնականում բավարար չափով հայտնի չէ լայն հասարակայնությանը և ամբողջովին գտնվում է Նիկոլ Փաշինյանի քաղաքական ստվերում։ Հանրային ընկալման և իրենց գործունեության քաղաքական և սոցիալական վերաիմաստավորման ու քաղաքական դաշտում դիրքավորման խնդիր ունեն նաև խորհրդարանում ներկայացված մյուս երկու ուժերը։

Արտախորհրդարանական կուսակցությունները գրեթե ամբողջությամբ մարգինալացված են՝ բացառությամբ, թերևս, Հայ հեղափոխական դաշնակցության և Հայ ազգային կոնգրեսի։ Տարբեր քաղաքական գաղափարախոսություն դավանող նորաստեղծ կուսակցություններն իրականում հիշեցնում են 16-17-րդ դարերի քաղաքական ակումբներ, որոնք ավելի մտավարժանքի վայր էին, քան ժողովրդի քաղաքական ներկայացուցչության սուբյեկտներ։

Ավելորդ է նշել, թե որքան կարևոր են կուսակցությունները խորհրդարանական կառավարման համակարգում՝ առանց որոնց արդյունավետ գործառման կառավարման այս ձևը դառնում է բովանդակազուրկ և կորցնում իր այն կառուցակարգային առավելությունները, որոնք շահեկանորեն տարբերում են իրեն նախագահական կամ կիսանախագահական համակարգերից։ Ոչ պակաս կարևոր է վերափոխվող կուսակցական համակարգում, այսպես կոչված, ժողովրդավարական կոնսեսուսի առկայությունը, այսինքն՝ հիմնական քաղաքական դերակատարները՝ իշխանություն, թե ընդդիմություն, մրցակցելով պետության զարգացման տեսլականների և գործիքակազմի հարցերում, պետք է ունենան միևնույն ինստիտուցիոնալ հենքն ու կողմնորոշումը՝ ժողովրդավարական հասարակարգի պահպանում և վերարտադրություն, ազատ և արդար ընտրական համակարգի վրա խարսխված քաղաքական համակարգ։ Հակառակ պարագայում, եթե քաղաքական համակարգում բաժանարար գծերն անցնեն ներկա և նախկին ռեժիմների միջև, որոնք ունեն հասարակության և պետության գոյաբանական հարցերի վերաբերյալ տրամագծորեն հակառակ պատկերացումներ և արժեքային տարամետ համակարգ, խաղաղ և ժողովրդավարական իշխանափոխությունը կարող է կառավարման ղեկին բերել, այսպես կոչված, «ռոյալիստներին»՝ նախկին կիսաավտորիտար ռեժիմի սատելիտներին, ինչը ժողովրդավարության ձևախեղման ուղիղ ճանապարհն է։ Ստացվում է, որ եթե բնականորեն չձևավորվի նոր ընտրախավի ժողովրդավարական այլընտրանք ընդդիմություն, և քաղաքական պայքարն ընթանա հնի և նորի արհեստական կաղապարում, «հների» վերադարձի կանխումը ռեյտինգային օբյեկտիվ կորուստ արձանագրող «նորերի» համար կարող է դառնալ ընտրական ժողովրդավարությունից նահանջելու  հարմար պատրվակ։

Փաստորեն առանց ժողովրդավարության ինստիտուցիոնալ կայացման հայրենի քաղաքական համակարգը կարող է ընկղմվել «կախարդական» նոր շրջանի մեջ, ինչը կարող է բերել կործանարար հետևանքների։

Տնտեսական տեսանկյունից Հայաստանն ինչ-որ առումով վերապրում է հետխորհրդային առաջին տարիներն այն իմաստով, որ կրկին օրախնդիր է հասարակության տնտեսական և քաղաքական համակարգի արմատական վերափոխումը՝ վերադառնալով տարիների ընթացքում կորսված լիբերալ ժողովրդավարության ինստիտուտներին և արժեբանությանը։ Ընդ որում, ի տարբերություն ՀՀՇ-ի իշխանության տարիների, այս անգամ խնդիրը շատ ավելի բարդ է և հակասական, քանի որ եթե Խորհրդային Միությունը գործառնում էր հստակ գաղափարական և ինստիտուցիոնալ հիմքեր ունեցող տնտեսական և քաղաքական համակարգով, և գոյություն ուներ տնտեսական, քաղաքական և, ինչու ոչ, աշխարհաքաղաքական այլընտրանք՝ հանձին ժողովրդավարական Արևմուտքի, ապա «Նոր Հայաստանի» տնտեսական և քաղաքական մոդելի վերափոխումն ու ներդրվող համակարգի վերաիմաստավորումն ունի քաղաքական մակարդակում տեսլականի հստակեցման և այդ տեսլականի իրացման ծրագրային և կառուցակարգային հիմքերի ձևավորման խնդիր՝ ներառյալ նախորդ համակարգին քաղաքական և իրավական գնահատական տալը։ Այս գործընթացը, բնականաբար, չի կարող զերծ լինել կուսակցական մոտիվացիաներից և դրանցով պայմանավորված շահարկումներից, ինչը հղի է Հայաստանի համար համակարգաստեղծ նշանակության գործընթացի նենգափոխման և անգամ արժեզրկման վտանգով։

Մտահոգիչ են նաև այն տրանսֆորմացիաները, որոնք տեղի են ունենում քաղաքական համակարգի մեկ ուրիշ հիմնասյան՝ հասարակական սեկտորի հետ։ «Թավշյա հեղափոխության» հետևանքով տարիներ շարունակ watchdog-ի գործառույթ իրականացնող հասարակական կազմակերպությունների աչքի ընկնող ներկայացուցիչների և քաղաքացիական ակտիվիստների մի զգալի մասը համալրեց պետաիշխանական համակարգը՝ ծառայության անցնելով Ազգային ժողովում, Կառավարությունում և պետական այլ ինստիտուտներում։ Այս գործընթացն առնվազն կարճաժամկետ հեռանկարում անխուսափելիորեն թուլացնելու է քաղաքացիական հասարակությանը՝ սահմանափակելով նրա գործառույթների իրացման կադրային բազան։ Պակաս կարևոր չէ նաև հանրային սեկտորում, այսպես կոչված, դեմոտիվացման վտանգը, երբ տարիներ շարունակ իրականացնելով կիսաավտորիտար համակարգի քաղաքացիական վերահսկողության գործառույթը և լինելով նախորդ վարչակազմի գաղափարական հակոտնյան՝ այսօր հասարակական կազմակերպությունները կարծես թե չունեն այն նույն «եռանդը» և նպատակասլացությունը՝ քաղաքացիական «զսպաշապիկում» պահելու «քայլող հեղափոխականներին», հատկապես, որ նոր վարչակազմում մեծ թիվ են կազմում իրենց ոչ վաղ անցյալի գործընկերները, ինչպես նաև վերացել է գաղափարական և աշխարհհայացքային այն անջրպետը, որը կար նախորդ իշխանական էլիտայի կառավարման շրջանում։

Եթե կարճաժամկետ կտրվածքում նոր իշխանության և ժողովրդի հետադարձ կապը դեռ ուժեղ է, և քաղաքական ղեկավարության մոտ պահպանվում է իներցիոն հաշվետվողականությունը, հանրային սեկտորի պասիվությունը կարող է անմիջապես բացասական ազդեցություն  չունենալ, սակայն երկարաժամկետ հեռանկարում դա կարող է համակարգային լուրջ ձևախեղումների հանգեցնել, քանի որ ժողովրդավարության կայունությունն ու վերարտադրությունը պայմանավորված են նրանով, թե որքանով են ապահովված իշխող քաղաքական խմբի կառուցակարգային հակակշիռները, որոնց թվում հանրային-քաղաքացիական ինստիտուտներն ունեն մեծ նշանակություն։

Վերոնշյալից հետևում է, որ հատկապես անցումային այս շրջանում, երբ դեռևս չի ձևավորվել այն ինստիտուցիոնալ առանցքը, որի շուրջ բնականորեն տեղի կունենա իրական ժողովրդավարական կոնսոլիդացիա, երբ չեն կայացել ժողովրդավարական կոնսոլիդացիայի տնտեսական նախապայմանները, Սահմանադրության և քաղաքական համակարգի ժողովրդավարական ընդհանուր վեկտորի պահպանման համար խիստ կարևոր է դառնում Նախագահի ինստիտուտը։ Քաղաքական համակարգի ինստիտուցիոնալացումը և տնտեսաքաղաքական ցավոտ ու հաճախ ոչ պոպուլյար բարեփոխումների իրականացումը ենթադրում է վերկուսակցական առաքելություն և դրա վրա հիմնված քաղաքական առաջնորդություն։ Սրանից հետևում է, որ նոր քաղաքական-կառուցակարգային և տնտեսական միջավայրի ձևավորումը չի կարող լիարժեք իրացվել  միայն քաղաքական պայքարում անմիջականորեն ներգրավված անհատների կողմից, որքան էլ նրանց ներկայիս վարկանիշը լինի բարձր։

Սույն համատեքստում քննարկենք «Նոր Հայաստանում» Նախագահի իրավաքաղաքական գործիքակազմը։

ՆԱԽԱԳԱՀԸ՝ ՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԳԼՈՒԽ  ԵՎ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹՅԱՆ ԵՐԱՇԽԱՎՈՐ

ՀՀ նախագահի կարգավիճակն ամրագրված է ՀՀ Սահմանադրության 123-րդ հոդվածում, որի համաձայն՝ Հանրապետության նախագահը պետության գլուխն է, հետևում է Սահմանադրության պահպանմանը, իր լիազորություններն իրականացնելիս անաչառ է և առաջնորդվում է բացառապես համապետական և համազգային շահերով ու իր գործառույթներն իրականացնում է Սահմանադրությամբ սահմանված լիազորությունների միջոցով: Մեջբերված հոդվածի վերլուծության արդյունքում կարելի է առանձնացնել ՀՀ նախագահի հետևյալ հիմնական փոխկապակցված գործառույթները` ա) պետության գլխի գործառույթ և բ) Սահմանադրության երաշխավորի գործառույթ: ՀՀ նախագահի կարգավիճակի նման սահմանումը համապատասխանում է խորհրդարանական կառավարման ձևի պետություններում Նախագահի ինստիտուտին վերապահվող սահմանադրաիրավական դերին և նշանակությանը[1]:

Որպես պետության գլուխ և ՀՀ Սահմանադրության երաշխավոր՝ Նախագահը նախևառաջ հետևում է Սահմանադրության պահպանմանը։ Սահմանադրության ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս առանձնացնել ՀՀ նախագահի կողմից Սահմանադրության պահպանմանը հետևելու գործառույթի իրականացման երկու հիմնական դրսևորում` օրենքների և պետական իշխանության մարմինների ենթաօրենսդրական ակտերի սահմանադրականության նկատմամբ վերահսկողություն, որն իրականացվում է Նախագահի կողմից նշված նորմատիվ իրավական ակտերի` Սահմանադրությանը համապատասխանության որոշման նպատակով Սահմանադրական դատարան դիմելու միջոցով և պետական իշխանության մարմինների համակարգի և լայն առումով քաղաքական ու պետական կարգի սահմանադրական գործունեությանը նպաստելուն և աջակցելուն նպատակաուղղված լիազորություններ[2]:

Նախագահի սույն լիազորությունն արդեն իսկ կայունացնող ազդեցություն ունի երկրի իրավական և քաղաքական համակարգի համար, քանի որ հայտնի է, որ օրենքների և այլ նորմատիվ ակտերի միջոցով իշխող վարչակազմի կողմից իրականացվում է որոշակի պետական քաղաքականություն։ Ցանկացած քաղաքական ծրագիր և տեսլական, ի վերջո, իր վրա կրում է իշխանության ղեկին գտնվող անձանց սուբյեկտիվ և, ինչու ոչ, կոնյուկտուրային մոտեցումները, որոնք միշտ չէ, որ կարող են թելադրված լինել համազգային և համապետական նկրտումներով։ Իսկ հատկապես ներկայիս անցումային ժամանակաշրջանում խիստ կարևոր է քաղաքական որոշումները պահել համապետական և համազգային օրակարգի շրջանակներում։ Իրավական դաշտում դրա հիմնական դրսևորումներից մեկը հենց վերկուսակցական կարգավիճակ ունեցող Նախագահի կողմից պետական որոշումների նկատմամբ սահմանադրական վերահսկողության տարրեր պարունակող մոնիթորինգի իրականացումն է և այդ առումով Սահմանադրական դատարանին ցուցաբերվող քաղաքական աջակցությունը։ Ունենալով Նախագահի ինստիտուցիոնալ աջակցությունը՝ ի դեմս այս կամ այն իրավական ակտի կամ դրա առանձին դրույթների սահմանադրականությունը վիճարկող դիմումի՝ Սահմանադրական դատարանը ձեռք է բերում լրացուցիչ կշիռ և անկախություն քաղաքական իշխանության հետ փոխհարաբերություններում ու սահմանադրական արդարադատություն իրականացնելիս։

Ինչ վերաբերում է քաղաքական-պետական կարգի սահմանադրական գործունեությանը նպաստող լիազորություններին, ապա Նախագահը դրանց գործադրման միջոցով հանդես է գալիս սահմանադրական «խաղի կանոնների» պաշտպանի դերում:

Այդպիսի լիազորություններ են Կառավարության և պետական իշխանության այլ մարմինների ձևավորմանը և պաշտոնատար անձանց նշանակմանը մասնակցելը,  պետական իշխանության բարձրագույն մարմինների սահմանադրական լիազորությունների վերաբերյալ վեճերով սահմանադրական դատարան դիմելը և այլն: Հանրապետության նախագահի այս լիազորությունները հավասարակշռող ազդեցություն ունեն, ըստ սահմանման, քաղաքական բնույթ ունեցող օրենսդիր և գործադիր իշխանությունների փոխհարաբերությունների վրա, նպաստում են խորհրդարանի և կառավարության ներդաշնակ գործունեությանը և համակեցությանը` կանխելով կամ կանխարգելելով իշխանության ճյուղերի և լայն առումով քաղաքական ուժերի միջև տարաձայնությունների կամ առճակատումների դեպքերում սահմանադրական կարգի խաթարումը։

Սահմանադրության երաշխավորի գործառույթն ունի ոչ միայն նորմատիվ, այլև քաղաքական նշանակություն, որը հենց դրսևորվում է նորմատիվ դաշտում։ Մասնավորապես, Սահմանադրության պահպանմանը հետևելու Նախագահի գործառույթը կառավարման բոլոր ձևերում և հատկապես խորհրդարանական համակարգում չի հանգում միայն Սահմանադրության նորմերի ձևական պահպանմանը և, հետևաբար, պետական իշխանության մարմինների` դրանցից բխող  լիազորությունների իրացմանը հետևելուն: Սահմանադրության պահպանումը ենթադրում է նաև քաղաքական, սովորութային, ազգային, էթիկական, բարոյահոգեբանական և բազմաթիվ այլ գործոնների առկայություն և համադրում, որոնք միտված են Սահմանադրության հիմնարար սկզբունքների իրագործմանը, Սահմանադրության «ոգու» պահպանմանը: Բնականաբար, այդպիսի սկզբունքներ և պետական քաղաքականության հիմնադրույթներ են պարունակվում նաև ՀՀ Սահմանադրությունում[3]: Ուստի Նախագահի առաջնային խնդիրներից մեկը պետք է լինի իր գործունեությամբ նպաստել  սահմանադրականության կանոններով պետական իշխանության մարմինների համակարգի ձևավորմանը, որը հիմնված է ոչ միայն քաղաքական, այլև լայն իմաստով պետական և ազգային շահի գիտակցված իրացման հրամայականի վրա: Նման սահմանադրական իրողության պարագայում կապահովվի սահմանադրական կարգի լիարժեք գործողությունը, որն ի վերջո հիմնված է հասարակության բնականոն զարգացման և հասարակության անդամների բարեկեցության ընդհանուր տեսլականի վրա:

Սահմանադրության վերկուսակցական երաշխավորի կարգավիճակում Նախագահի դերակատարումը հատկապես ցցուն կարող է դրսևորվել ճգնաժամային իրավիճակներում։ Այդ ժամանակ Նախագահը փաստորեն նման է «պահեստային խաղացողի», ով հիմնական քաղաքական-պետական դերակատարների անգործության դեպքում գործադրում է իր «քաղաքական ներուժը» և դրան համապատասխան «ճգնաժամային» լիազորությունների զինանոցը` հանդես գալով սահմանադրական կարգի պաշտպանի դերում: «Թավշյա հեղափոխությունը» դարձավ Նախագահի հենց այսպիսի հակաճգնաժամային դերակատարման առաջին փորձաքարը, երբ կային երկու հակամարտող քաղաքական բևեռներ, որոնց բախումն այն ժամանակ հավանական էր, ինչը կարող էր հանգեցնել ընդհուպ քաղաքացիական պատերազմի։ Նախագահը կարողացավ էապես նպաստել իրավիճակի հանգուցալուծմանը՝ խորհրդարանական կառավարման փուլ թևակոխած Հայաստանում իրապես ստանձնելով սահմանադրակարգի անաչառ պաշտպանի դերակատարում։ Նախագահն անձամբ դուրս եկավ բազմահազարանոց ցուցարարներին ընդառաջ և ուղղակի բանակցության մեջ մտավ ընդդիմության առաջնորդ Նիկոլ Փաշինյանի հետ։ Դրան հաջորդեցին Նախագահի քաղաքական կոնսուլտացիաները, իրավիճակի հանգուցալուծմանն ուղղված հետագա քայլերը, որոնք շարունակվեցին նաև Սերժ Սարգսյանի հրաժարականից հետո՝ ընդհուպ մինչև արտահերթ խորհրդարանական ընտրություններ և դրանցից անդին։

Պակաս կարևոր չեն Նախագահի նախաձեռնություններն արտաքին քաղաքականության, տնտեսության և կրթության ոլորտներում, ինչը ցույց է տալիս, որ պետության գլխի սահմանադրական կարգավիճակը որքան էլ առաջին հայացքից թվա անորոշ կամ արարողակարգային, իրականում բավական առաձգական է և կարող է ներառել «ոչ դասական» գործառույթների լայն շրջանակ։ Իսկ ընձեռնված գործիքակազմից օգտվելու չափն ու արդյունավետությունը կախված է մի խումբ գործոններից՝ Նախագահի անձնական հատկանիշներ, քաղաքական իշխանության կամք և պետականակենտրոն տեսլական, քաղաքական մշակույթ և այլն։

Կարող ենք փաստել, որ ներկայիս բախտորոշ ժամանակաշրջանը փաստացի Նախագահի ինստիտուտի նորացված կարգավիճակի շարունակվող «քեյսն է», որը թույլ է տալիս գիտակցել պետության գլխի մեծ նշանակությունը ժողովրդավարական համակարգի կառուցման գործում, ինչպես նաև նախանշել Նախագահի ինստիտուտի ուժեղացման ուղղությունները։ Ըստ այդմ, ակնբախ է, որ Նախագահը գոր­ծուն մասնակցութ­յուն կունենա  «Նոր Հայաստանի» պե­տա­կա­նա­շի­նութ­յան և սահմանադրական կար­գի պաշտպա­նութ­յան գոր­ծում՝ ել­նե­լով ոչ միայն պե­տա­կան իշխա­նութ­յան բարձ­րա­գույն մարմին­նե­րի հա­մա­կար­գում Նա­խա­գա­հի ինս­տի­տու­տի կարևո­րութ­յու­նից և «պահանջվածութ­յու­նից», որ­պի­սի հան­գա­ման­քը տե­սա­նե­լի է նաև այլ պե­տութ­յուն­նե­րի սահ­մա­նադ­րա­կան փորձն ու­սում­նա­սի­րե­լիս, այլև Հա­յաս­տա­նի հա­սա­րա­կութ­յան իրավագի­տակ­ցութ­յան և քա­ղա­քա­կան պրակ­տի­կա­յի առանձնահատկութ­յուն­նե­րից. Նախա­գա­հի՝ որ­պես իշ­խա­նա­զոր անձ-ինս­տի­տու­տի հանրա­յին ըն­կա­լու­մը Հա­յաս­տա­նում թույլ է տա­լիս փաս­տել, որ այս պե­տա­կան ինստիտու­տը, թեև փո­փոխ­ված կարգավիճակով, շա­րու­նա­կե­լու է նշա­նա­կա­լից ազդեցութ­յուն ու­նե­նալ հան­րա­յին-պետական կյան­քում: Ի վեր­ջո, Նա­խա­գա­հի սահմանադ­րաի­րա­վա­կան կար­գա­վի­ճա­կը պետա­կան կա­ռա­վար­ման հա­մա­կար­գի ցանկա­ցած մո­դե­լի պա­րա­գա­յում չի հան­գում միայն իշ­խա­նա­կան-հար­կադ­րա­կան բնույթի գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րի կա­տար­մա­նը: Նախագահի քա­ղա­քա­կան խո­սույ­թը, որ­պես պե­տու­թյան գլխի կող­մից նույն այդ պետության քա­ղա­քա­կա­նութ­յան բա­նա­վոր հրապարա­կա­յին ձևա­կեր­պում և արտահայտում, ևս շատ կարևոր է պե­տաիշ­խա­նա­կան հա­մա­կար­գի բնա­կա­նոն գործառնման հա­մար: Ա­ռա­վել ևս խորհր­դա­րա­նա­կան համակար­գում, որ­տեղ ընդգծ­վում է Նա­խա­գա­հի քա­ղա­քա­կա­նա­պես չե­զոք և վերկուսակ­ցա­կան կար­գա­վի­ճա­կը, տար­բեր առիթ­նե­րով նրա հրա­պա­րա­կա­յին ելույթները, հան­դի­պում­ներն Ազ­գա­յին ժո­ղո­վի պատգամա­վոր­նե­րի, վար­չա­պե­տի և նախարար­նե­րի, այլ պաշ­տո­նա­տար ան­ձանց հետ, ընթա­ցիկ քա­ղա­քա­կան հիմնահարցե­րի վերա­բեր­յալ իր դիր­քո­րոշ­ման բարձ­րա­ձայ­նու­մը, պե­տաիշ­խա­նա­կան օղակ­նե­րի գործառնման ըն­թաց­քում սահ­մա­նադ­րա­կան պա­հանջ­նե­րի կա­տար­ման թերաց­ման վերաբեր­յալ Նա­խա­գա­հի դի­տո­ղութ­յուն­նե­րը և ն­մա­նա­տիպ այլ գործողություն­ներ պա­կաս կարևոր նշա­նա­կութ­յուն չու­նեն և ազ­գի հա­մախմբ­ման ու պետութ­յուն-հա­սա­րա­կութ­յուն հետա­դարձ կա­պի ամ­րապնդ­ման հար­ցում խիստ անհրաժեշտ են: Պա­տա­հա­կան չէ, որ փոփոխ­ված Սահ­մա­նադ­րութ­յամբ ևս անդ­րա­դարձ կա Նա­խա­գա­հի գոր­ծա­ռու­թա­յին ապարա­տի այս բա­ղադ­րի­չին: Մաս­նա­վո­րա­պես, Սահմանադ­րութ­յան 128-րդ հոդ­վա­ծի համա­ձայն՝ Հան­րա­պե­տութ­յան նա­խա­գահն իր իրավա­սութ­յան մեջ մտնող հար­ցե­րի վերաբեր­յալ կա­րող է ու­ղերձ հղել Ազ­գա­յին ժողովին: Սույն ի­րա­վադ­րույթն ուղղ­ված է Նախա­գա­հի վեր­կու­սակ­ցա­կան ի­րա­վա­րար դե­րի սահմանադ­րա­կան ամ­րապնդ­մա­նը և Նախա­գա­հի քա­ղա­քա­կան խո­սույ­թի իրավական արժևոր­մա­նը: Միևնույն ժա­մա­նակ սույն ի­րա­վա­նոր­մը Նա­խա­գա­հի, այս­պես կոչ­ված, «ոչ դա­սա­կան» լիա­զո­րութ­յուն­նե­րի միայն մի աս­պեկտն է, և օբ­յեկ­տի­վո­րեն հնարա­վոր չէ Նախա­գա­հի սահ­մա­նադ­րա­կան կարգավիճակից բխող նրա փաս­տա­ցի գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րի ամ­բող­ջա­կան շրջա­նա­կին տալ ձևա­կան սահ­մա­նադ­րա­կան ամրագրում:

Մի շարք հե­ղի­նակ­ներ գտնում են, որ խորհր­դա­րա­նա­կան կա­ռա­վար­ման հա­մա­կար­գում քա­ղա­քա­կան ազ­դե­ցութ­յան և բա­րո­յա­կան հե­ղի­նա­կութ­յան շնոր­հիվ նա­խա­գահն իրականաց­նում է նաև ‹‹չե­զոք իշ­խա­նութ­յան›› (“Pouvoir neutre”) ո­րոշ գոր­ծա­ռույթ­ներ՝ սահմա­նադ­րա­կան կա­յուն կա­ռա­վար­ման ա­պա­հով­ման, ինչ­պես նաև իշ­խա­նութ­յան ճյուղերի միջև ա­ռա­ջա­ցած կոնֆ­լիկտ­նե­րը բա­նակ­ցութ­յուն­նե­րի ճա­նա­պար­հով կարգավորելու գոր­ծում[4]: Ըստ էութ­յան, նա­խա­գա­հի ‹‹չե­զոք իշ­խա­նութ­յուն›› հասկացությունը սեր­տո­րեն կապ­ված է Սահ­մա­նադ­րութ­յան և սահ­մա­նադ­րա­կա­նութ­յան մշտադիտարկման գոր­ծա­ռույ­թի հետ, ո­րը են­թադ­րում է ոչ միայն զուտ ի­րա­վա­կան, այլև քա­ղա­քա­կան և բա­րո­յա­կան գոր­ծի­քա­կազ­մի առ­կա­յութ­յուն, ո­րի մի­ջո­ցով նա­խա­գա­հը կարող է և պետք է ներ­գոր­ծի քա­ղա­քա­կան հա­մա­կար­գի սուբ­յեկտ­նե­րի վար­քագ­ծի վրա՝ նրանց պա­հե­լով սահ­մա­նադ­րա­կան ժո­ղովր­դա­վա­րութ­յան գոր­ծող հա­մա­կար­գի շրջանակնե­րում և թույլ չտա­լով ար­տա­սահ­մա­նադ­րա­կան և բռ­նա­պե­տա­կան զարգացումներ:

Սույն հա­մա­տեքս­տում տե­ղին է մեջ­բե­րել Նոր­վե­գիա­յի փոր­ձը, որ­տեղ գոր­ծում է բովանդակա­յին ի­մաս­տով հա­ման­ման՝ խորհր­դա­րա­նա­կան միա­պե­տութ­յան համակարգը: Միա­պե­տը, որ­պես պե­տութ­յան գլուխ, այդ երկ­րում ևս չու­նի գործադիր կար­գադ­րիչի գործուն լիա­զո­րութ­յուն­ներ, սա­կայն, հան­դի­սա­նա­լով Նորվեգիայի հա­սա­րա­կութ­յան մեջ ամենաբարձր հե­ղինա­կութ­յուն ու­նե­ցող ան­ձը՝ կարևոր գոր­ծա­ռույթ է կա­տա­րում Նորվեգիա­յի սահ­մա­նադ­րա­կան հա­մա­կար­գում: Ժողո­վուրդն ըն­կա­լում է միա­պե­տին որպես միջ­կու­սակ­ցա­կան հա­կա­մար­տութ­յուն­նե­րից վեր կանգ­նած և նոր­վե­գա­ցի ազ­գի պատ­մա­կան բո­վան­դա­կութ­յունն ար­տա­հայ­տող ֆիգուր[5]:

Ուստի պետության գլխի և Սահմանադրության պահապանի սահմանադրաիրավական կարգավիճակը ՀՀ Նախագահին վերապահում է քաղաքականաստեղծմանը և սահմանադրական կարգի բնականոն գործառնմանը նպաստելուն ուղղված գործառույթներ, որոնց իրացման գործիքակազմը, ի տարբերություն իշխանության այլ ճյուղերի, առավելապես զուրկ է իշխանական-հարկադրական բաղադրիչից, սակայն պետաիշխանական համակարգում Նախագահի կառուցակարգային կարևորագույն դերի և անձնական հատկությունների շնորհիվ կարող է լինել ոչ պակաս արդյունավետ:

ՆԱԽԱԳԱՀԻ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎԻՃԱԿԻ ԱՄՐԱՊՆԴՄԱՆ ՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

Ինչպես վերը ներկայացվեց, Նախագահի կարգավիճակն ընձեռում է բավական ընդարձակ գործիքակազմ ֆորմալ կամ ոչ ֆորմալ կերպով ներազդելու Հայաստանի քաղաքական համակարգի վերափոխման գործընթացին։ Սույն համատեքստում, հատկապես հաշվի առնելով սահմանադրական նոր փոփոխությունների վերաբերյալ չդադարող խոսակցությունները՝ կարելի է մտածել նաև Նախագահի կարգավիճակն ամրապնդելու հնարավորության մասին։

Մասնավորապես, գործող Սահմանադրությամբ առկա չէ Ազգային ժողովի արձակման որևէ արդյունավետ կառուցակարգ։ Այդ պատճառով վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի հրաժարականի հետ կապված ստեղծվեց սահմանադրական խճողված և ճգնաժամածին իրավիճակ, երբ խորհրդարանում չկար կայուն մեծամասնություն, այն ակնհայտորեն չէր արտահայտում ժողովրդի քաղաքական տրամադրությունները, բայց և չկար մի ինստիտուտ, որը սահմանադրորեն լիազորված կլիներ արձակել այն և նշանակել արտահերթ ընտրություններ։ Նման իրավիճակը հանգեցրեց քաղաքական շահարկումների և հասարակական-քաղաքական տրամադրությունների վտանգավոր արմատականացման՝ հնարավոր բացասական հետևանքներով։

Այս համատեքստում կարելի է քննարկել Նախագահին Ազգային ժողովն արձակելու լիազորության վերապահումը, երբ խորհրդարանում առկա չէ կայուն մեծամասնություն, և հնարավոր չէ ձևավորել Կառավարություն: Այդպիսով, կամրապնդվի Նախագահի կարգավիճակը՝ որպես պետության գլուխ և Սահմանադրության երաշխավոր, ինչը երկարաժամկետ կտրվածքով ևս օգտակար կլինի Հայաստանի սահմանադրական կայունության համար, և ապագայում կբացառվեն նմանատիպ պատային իրավիճակները, երբ սահմանադրական կայունությունն ու քաղաքական որոշակիացումը կդրվեն քաղաքական բանակցությունների և շահարկումների զոհասեղանին։

Նախագահի սահմանադրական լիազորությունների զինանոցում այսօր առկա է Առաջին ատյանի և Վերաքննիչ դատարանների նախագահներին և դատավորներին, ինչպես նաև Վճռաբեկ դատարանի պալատների նախագահներին և դատավորներին նշանակելու լիազորությունը (ՀՀ Սահմանադրություն, 166-րդ հոդված)։ Դատական իշխանության ոլորտում Նախագահի՝ որոշակի լիազորությունների տիրապետումը խորհրդարանական կառավարման համակարգի պայմաններում ընդունված պրակտիկա է և ողջունվել է նաև Եվրոպայի խորհրդի Վենետիկի հանձնաժողովի կողմից։ Մասնավորապես, Վե­նե­տի­կի հանձ­նա­ժո­ղո­վը, դա­տա­վոր­նե­րի նշա­նա­կում­նե­րին նվիր­ված 2007թ. իր զե­կույ­ցում անդրադառ­նա­լով դա­տա­վոր­նե­րի նշա­նակ­ման գործընթա­ցին, նշել է, որ նա­խա­գա­հի կողմից դա­տա­վոր­նե­րի նշա­նա­կու­մը խնդրահարույց չէ խորհր­դա­րա­նա­կան կա­ռա­վար­ման պա­րա­գա­յում, որ­տեղ նա­խա­գա­հը քա­ղա­քա­կա­նա­պես չե­զոք է, և ն­րա կող­մից դատավորների ուղ­ղա­կի նշա­նա­կու­մը չի վտան­գում դա­տա­կան իշ­խա­նութ­յան անկախությու­նը: Նույ­նը չի կա­րե­լի ա­սել նախագահա­կան կամ կի­սա­նա­խա­գա­հա­կան կառա­վար­մամբ պե­տութ­յուն­նե­րում նախա­գա­հի կող­մից դա­տա­վոր­նե­րի նշա­նակ­ման մասին (European Commission For Democracy Through Law (Venice Commission) Judicial Appointments Report Adopted by the Venice Commission at its 70th Plenary Session (Venice, 16-17 March 2007):

Հաշվի առնելով դատական համակարգում այսօր առկա լուրջ խնդիրները՝ կապված քաղաքական ազդեցությունների և կոռուպցիոն դրսևորումների հետ, հարկավոր է դիտարկել դատական իշխանության ապաքաղաքականացման, անկախության աստիճանի բարձրացման և դատավորների մասնագիտական բարեխղճության երաշխիքների ավելացման հնարավորությունը։ Որպես նման մի գործիք կարելի է դիտարկել դատավորների նկատմամբ կարգապահական վարույթի հարուցման լիազորության տրամադրումը Նախագահին։ Ներկայում այդ լիազորությունը վերապահված է Արդարադատության նախարարին, ինչը հազիվ թե օրինանաչափ է, եթե հաշվի առնենք ավանդաբար գործադիր իշխանության ֆորմալ և ոչ ֆորմալ մեծ ազդեցությունը դատարանների նկատմամբ և կարգապահական գործի բացումը դատավորների նկատմամբ ընտրողական և քաղաքական մոտիվներով կիրառվող պատժի կիրառման վտանգը մերօրյա իրավական մշակույթի պայմաններում։ Մինչդեռ նման լիազորության վերապահումը Նախագահին միանգամայն տեղավորվում է վերջինիս սահմանադրական կարգավիճակում և կարող է նպաստել դատավորների անկախության և մասնագիտական որակի բարձրացմանը, դատավորների կողմից իրենց պաշտոնեական լիազորություններն իրականացնելիս հնարավոր իրավախախտումների բացահայտմանն ու կանխմանը, արդարադատության ոլորտում Նախագահի՝ որպես Սահմանադրության երաշխավորի դրական ներգործության մեծացմանը, ինչպես նաև կնվազեցնի դատական իշխանության նկատմամբ գործադիր իշխանության ներազդեցության հնարավորությունները։ Միևնույն ժամանակ դատավորին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու մենաշնորհը կշարունակի պատկանել Բարձրագույն դատական խորհրդին։

Ընդլայնման կարիք ունի նաև Նախագահի՝ նորմատիվ իրավական ակտերի սահմանադրականության ապահովմանը նպաստելու գործառույթը։ Ինչպես հայտնի է, սահմանադրականության ապահովման կարևորագույն տարրերից է ոչ միայն սահմանադրական արդարադատության մարմնի պատշաճ գործառումը, սահմանադրական ձևախեղումների բացահայտումը և դրանց հաղթահարման ուղղությամբ իրավապարտադիր լուծումներ տալը՝ համապատասխան ակտերի ձևով, այլև պետական այլ մարմինների կողմից այդ որոշումների կենսագործումը, որի միջոցով Սահմանադրական դատարանի իրավական դիրքորոշումները ներազդում են իրավաստեղծ և իրավակիրառ պրակտիկայի վրա: Առանց Սահմանադրական դատարանի որոշումների պատշաճ կատարման և կիրառման՝ սահմանադրական արդարադատության գործառույթի իրացումը կլինի կիսատ, իսկ դրա արդյունքը՝ ամորֆ: Այս համատեքստում շատ կարևոր է խորհրդարանի կողմից Սահմանադրական դատարանի որոշումների իրավապարտադիր դրույթներին համապատասխան օրենսդրական փոփոխությունների կատարումը, օրենսդրական բացերի և հակասահմանադրական կառուցակարգերի վերացումը: Քաղաքական, իրավագիտակցության, պառլամենտարիզմի մշակույթի պակասի և այլ պատճառներով Հայաստանի խորհրդարանի կողմից այս ուղղությամբ ձեռնարկվող քայլերը հաճախ համարժեք չեն կամ ուշացած են: Հենց սույն հարցում իր խոսքը կարող էր ասել Նախագահը, ով, ունենալով Սահմանադրական դատարանում վարույթ նախաձեռնելու լիազորություն, կարող էր նաև ակտիվ դերակատարում ստանձնել Սահմանադրական դատարանի որոշումների կատարման ապահովման ուղղությամբ: Համակարծիք ենք Գ.Գ. Հարությունյանի հետ, ով գտնում է, որ պետության գլուխը սահմանադրական մշտադիտարկման համակարգի արդյունավետ գործողության և Սահմանադրական դատարանի որոշումների կատարման երաշխավորն է[6]:

Այս առումով Սահմանադրությամբ Նախագահին օրենսդրական նախաձեռնության իրավունքով օժտելը կարող է լինել հավասարակշռված լուծում: Ընդ որում, կանխելու համար Նախագահի ինստիտուտի ավելորդ քաղաքականացումը՝ նրա օրենսդրական նախաձեռնության իրավունքը կարող է տարածվել միայն Սահմանադրական դատարանի որոշումների իմպլեմենտացման համար անհրաժեշտ օրենքների ընդունման կամ փոփոխման նախաձեռնությունների վրա: Ելնելով Նախագահի՝ Սահմանադրության վերկուսակցական երաշխավորի կարգավիճակից և նրա օրենսդրական նախաձեռնության իրավունքի բնույթից՝ Ազգային ժողովի կանոնակարգ-օրենքով կարելի է Նախագահի կողմից ներկայացված օրենքների նախագծերը ճանաչել անհետաձգելի և դրանց հետ կապված օրենսդրական գործընթացը կազմակերպել արագացված իրավական ռեժիմով:

ԱՄՓՈՓՈՒՄ

Նախագահը բոլոր կառավարման ձևերի պայմաններում էլ, անկախ իր ֆորմալ լիազորությունների ծավալից, ունի մեծ քաղաքական և խորհրդանշական նշանակություն։ Ցան­կա­ցած պե­տութ­յուն պետք է ու­նե­նա այն­պի­սի ինս­տի­տուտ, ո­րը հետևի սահմանադրական կար­գի պահ­պան­մա­նը, խորհր­դան­շի ինք­նիշ­խան պե­տա­կա­նութ­յունն ու ազ­գի միաս­նութ­յու­նը, հաշ­տա­րա­րի դեր կա­տա­րի պե­տա­կան իշ­խա­նութ­յան տար­բեր մարմին­նե­րի միջև վե­ճե­րի և բա­խում­նե­րի ժա­մա­նակ` թույլ չտա­լով դրանց արտասահմանադ­րա­կան լու­ծում­ներ: Ճգնա­ժա­մա­յին ի­րա­վի­ճակ­նե­րում հենց այդ­պի­սի ներդաշ­նա­կեց­նող և վեր­կու­սակ­ցա­կան ինս­տի­տուտն է կոչ­ված թույլ չտալ սահմանադրական կար­գի խա­թա­րում և սահ­մա­նադ­րա­կան ի­րա­վա­հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի ձևա­խե­ղում: Նման ինս­տի­տու­տի դե­րում Հա­յաս­տա­նում հան­դես է գա­լու հենց Նախագահը, ինչի ականատեսը դարձանք «Թավշյա հեղափոխության» օրերին: Անցումային այս բախտորոշ ժամանակաշրջանում Նախագահն ունի պետականակենտրոն մեծ առաքելություն, որի իրականացման ուղղությամբ Նախագահի, վարչապետի և լայն առումով քաղաքական նոր ձևավորվող էլիտայի համագործակցությունն այլընտրանք չունի։

 «Ժողովրդավարություն, անվտանգություն և արտաքին քաղաքականություն» ծրագիր (NED)

Միջազգային և անվտանգության հարցերի հայկական ինստիտուտ (ՄԱՀՀԻ)

[1] Օրինակ`Հունաստանի Սահմանադրության 30-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն` Նախագահը հանդիսանում է սահմանադրական կարգի կարգավորիչը: Քանի որ սահմանադրական կարգն այնպիսի համակարգ է, որի պայմաններում պետության կողմից ապահովվում է մարդու և քաղաքացու իրավունքների պահպանումը, և, համապատասխանաբար, պետությունը գործում է Սահմանադրությանը համապատասխան, Նախագահը Հունաստանում փաստորեն հանդիսանում է սահմանադրական կառուցակարգերի և պետության սահմանադրական գործունեության կարգավորիչն ու երաշխավորը, ինչը նշանակում է, որ առնվազն արարողակարգային իմաստով նա նաև հանդիսանում է պետության գլուխը: Իտալիայի Սահմանադրության 87-րդ հոդվածի 1-ին մասի համաձայն`Իտալիայի Նախագահը պետության գլուխն է և ներկայացնում է ազգային միասնությունը: Այս ձևակերպումը ևս, ըստ էության, խոսում է այն մասին, որ Նախագահը հանդիսանում է սահմանադրական կարգի, և որ նույնն է` Սահմանադրության երաշխավորը: Պրոֆեսոր Վ. Չիրկինի կարծիքով՝ պետության գլուխն իրականացնում է սահմանադրական կարգի պաշտպանի կամ երաշխավորի գործառույթ, որը նշանակում է նաև Սահմանադրության պաշտպանության գործառույթի իրականացում (Чиркин В.Е., Глава государства, Москва, 2010, стр. 192): Իսկ գերմանացի իրավագետներ Իզենզեեն և Կիրհոֆը գտնում են, որ խորհրդարանական կառավարման համակարգ ունեցող Գերմանիայում նախագահն առնվազն արարողակարգային մակարդակում հանդիսանում է թիվ մեկ պետական պաշտոնյան, որը վերահսկողություն է իրականացնում սահմանադրական համակարգի լեգիտիմության նկատմամբ և մասնակցում է քաղաքական համակարգի ձևավորմանն ու գործունեությանը (Й. Изензее, П. Кирхофф, Государственное право Германии, Москва, 1994, էջ 225-230):

[2] Տե՛ս ՀՀ Սահմանադրության 129-րդ հոդվածի 1-ին մաս, 168-րդ հոդվածի 4-րդ մաս, 131-րդ հոդված, 133-135-րդ հոդվածներ, 137-138-րդ հոդվածներ, 149-150-րդ հոդվածներ, 166-րդ հոդվածի 1-ին, 3-4-րդ, 6-7-րդ մասեր:

[3] Տե՛ս ՀՀ Սահմանադրության 1-3 գլուխներ:

[4] Տե՛ս Տանչև Ե., Իշխանությունների տարանջատման սկզբունքի համեմատական և բուլղարական կիրառումները, Հայկական Քաղաքագիտական Հանդես 2(4), 2015թ., http://arjps.org/articles/arm/02_2015/Tanchev.pdf, էջ 40:

[5] Տե՛ս Исаев М.А. Механизм государственной власти в странах Скандинавии. – М.: Городец, 2005, с. 97-98.

[6] Տե՛ս Գ. Հարությունյան, Սահմանադրական մշակույթ. պատմության դասերը և ժամանակի մարտահրավերները, Վերահրատարակություն` լրամշակումներով, Երևան, «Նժար», 2016թ., էջ 84: