«Նորարարական փորձագիտական զեկույցը գնում է Ադրբեջանի կողմից 89 միջնադարյան եկեղեցիների, 5480 նրբազարդ խաչքարերի և 22700 գերեզմանաքարերի ոչնչացման հետքերով». սա Սիմոն Մաղաքյանի և Սառա Փիքմանի աներևակայելի հոդվածի ենթավերնագիրն է, որն անցյալ շաբաթ հրապարակվել է Hyperallergic ամսագրում։ Իսկ հոդվածի վերնագիրն է՝ «Վարչակարգը թաքցնում է բնիկ հայոց մշակույթի ավերումը»։
2011 թ. ապրիլին, երբ Ադրբեջանում ԱՄՆ դեսպանը ցանկացավ այցելել Նախիջևան՝ հայկական մի տարածք, որը խորհրդային իշխանության կողմից դասակարգվում էր որպես Ադրբեջանի «ինքնավար հանրապետություն»՝ հազարավոր պատմական միջնադարյան հայկական խաչքարերի ոչնչացման փաստը ստուգելու համար, ադրբեջանցի պաշտոնյաները նրան արգելեցին՝ ասելով, որ դրանց ոչնչացման մասին զեկույցները կեղծ լուրեր են։
Ադրբեջանական ճնշումների տակ Նախիջևանի հնագույն հայ համայնքը վերացավ… Չբավարարվելով էթնիկ զտումներով, ադրբեջանցիները ջնջեցին հայկական հուշարձանների բոլոր հետքերը՝ պնդելով, որ ոչ մի հայ երբեք չի ապրել Նախիջևանում։
2005 թ. դեկտեմբերին Իրանի սահմանապահ ծառայությունից Հյուսիսային Իրանի հայկական եկեղեցու առաջնորդին զգուշացրեցին, որ Ադրբեջանում Ջուղայի հսկայական գերեզմանատունը, որը տեսանելի է Ադրբեջանի հետ սահմանից, ռազմական հարձակման տակ է։ Եպիսկոպոս Նշան Թոփուզյանը և նրա վարորդը շտապեցին տեսագրել հարյուրից ավելի ադրբեջանցի զինվորներին, որոնք սպառազինված մեծ մուրճերով, բեռնատարներով և ամբարձիչ կռունկներով, ոչնչացնում էին գերեզմանատան մնացած 2000 խաչքարերը, իսկ հազարից ավելի խաչքարեր արդեն վերացրել էին 1998 և 2002 թվականներին», տեղեկացրել են Մաղաքյանն ու Փիքմանը։
Հարթեցված տարածքը, որտեղ դարեր շարունակ կանգուն էին հայկական խաչքարերը, այժմ վերածվել է ռազմական հրաձգարանի։ «Ավերումը «մեծ ավարտն» էր Նախիջևանի հայկական անցյալի», գրել են երկու հեղինակները։
Մաղաքյանը և Փիքմանը հաղորդել են, որ «Գիտության զարգացման ամերիկյան ընկերությունը» (AAAS) օգտագործել է հեռակա սքանավորման տեխնոլոգիաներ՝ մշակութային ոչնչացման ուսումնասիրության մեջ։ 2010 թ. նրանց աշխարհատարածքի ուսումնասիրությունը եզրակացրել է, որ «արբանյակային տվյալները համապատասխանում են տեղում դիտորդների կողմից ներկայացված զեկույցներին, որոնք հայտնել են Ջուղայի գերեզմանատան արվեստի նմուշների ոչնչացման մասին»։
«Բացարձակ կեղծ և զրպարտող տեղեկություններ… [կեղծված] հայկական լոբբիի կողմից», հայտարարել է Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը, որը հաճախ սպառնում է Հայաստանին և խեղաթյուրում նրա պատմությունը:
Հեղինակները նաև մեջբերում են Նախիջևանի «տեղական ինքնակալ», նախագահ Ալիևի ազգական Վասիֆ Թալիբովի 2005 թ. դեկտեմբերի 6-ի թիվ 5-03/S հրամանագիրը, որով նա «հրամայել է իրականացնել Նախիջևանի հուշարձանների մանրամասն գույքագրում։ Երեք տարի անց հետազոտությունը Թալիբովի համախմբագրությամբ ամփոփվել է «Նախիջևանի հուշարձանների հանրագիտարանում՝ անգլերեն և ադրբեջաներեն լեզուներով»։ 522-էջանոց «Հանրագիտարանից» բացակայում են 89 միջնադարյան եկեղեցիները, 5440 նրբազարդ խաչքարերը և 22700 գերեզմանաքարերը, որոնք [հետազոտող Արգամ] Այվազյանը մանրակրկիտ փաստագրել էր։ Շատ քիչ ծանոթագրություններ կան ներկայումս այդ շրջանում գոյություն չունեցող հայկական քրիստոնեական համայնքների մասին, ինչպես առաքելական, այնպես էլ կաթոլիկ։ Այնուամենայնիվ, պաշտոնական ադրբեջանական հրատարակության նախաբանում «հայերը» հստակորեն բացահայտվում են որպես թիվ 5-03/S հրամանագրի պատճառ. «Դրանից հետո 2005 թ. դեկտեմբերի 6-ին որոշում ընդունվեց… յուրաքանչյուր հուշարձանի համար անձնագիր տրվեց… Հայերը մեր հանդեպ թշնամանք են ցուցաբերում, ոչ միայն անարդարացիորեն հողային պահանջներ ունենալով Նախիջևանից, այլ նաև մեր պատմական հուշարձաններից՝ միջազգային հանրությանը տալով կողմնակալ տեղեկատվություն։ Կատարված հետազոտությունը ևս մեկ անգամ հաստատում է, որ Նախիջևանը պատկանում է Ադրբեջանի թուրքերին…»։
Ցանկացած ադրբեջանցի, որը համարձակվում է հանդես գալ ի պաշտպանություն հայերի, նույնպես ենթարկվում է հարձակման որպես Ադրբեջանի թշնամի: Խիզախ ադրբեջանցի գրող Աքրամ Այլիսլին շատ թանկ վճարեց՝ պատմելով ճշմարտությունը հայկական հուշարձանների ոչնչացման մասին իր հայրենի Ագուլիս քաղաքում (այժմ՝ Այլիս)։ Հայտնի վիպասանը զայրացած էր, որ Ադրբեջանի կառավարությունը ոչնչացնում է հայկական եկեղեցիները: Իր «Քարե երազներ» վեպում, գլխավոր հերոսը Ագուլիսի մտավորականն է, որը հիշատակում է մինչև 1990-ականները գոյատևած 12 միջնադարյան եկեղեցիներից ութը և պաշտպանում է Ադրբեջանի մայրաքաղաք Բաքվում տեղի ունեցած հակահայկական կոտորածների զոհին։ Նախագահ Ալիևը վերացրեց նրա թոշակը և զրկեց «Ժողովրդական գրող» կոչումից։ Նրա գրվածքները հանվեցին դպրոցական ուսումնական ծրագրերից, գրքերը հրապարակավ այրեցին, իսկ նրա ընտանիքի անդամները հեռացվեցին աշխատանքից։ Նա փաստացի տնային կալանքի տակ էր գտնվում իր վեպի հրապարակումից հետո։ Այլիսլին բողոքել է Ագուլիսում հայկական եկեղեցիների ոչնչացման դեմ և հրաժարվել Ադրբեջանի խորհրդարանի պատգամավորի մանդատից։ 1997 թ. նա անվախորեն հեռագիր ուղարկեց նախագահ Ալիևին՝ հայկական եկեղեցիների ոչնչացումն անվանելով «վանդալիզմի գործողություն՝ իրականացված զինված ուժերի ներգրավմամբ և հակատանկային արկերի կիրառմամբ»։
Երկու հեղինակները զրուցել են ռուս լրագրող Շուրա Բուրտինի հետ, որը Այլիսլիի հետ հարցազրույց ունենալուց հետո մեկնել էր Նախիջևան և հայտնել, որ չի տեսել «տարածքի փառահեղ անցյալի հետքերը»: Բուրտինը եզրափակել է՝ «Նույնիսկ «Իսլամական պետությունը» չէր կարող նման ծանր հանցագործություն կատարել մարդկության դեմ»։
Հեղինակները հայտնում են, որ Այլիսլին 2018 թ. իր վավերագրական «Հրաժեշտ» գրության մեջ պնդել է, որ «քանդված եկեղեցիներից մեկի տեղում հինգ տարի առաջ կառուցված մզկիթը տեղացիների կողմից բոյկոտի է ենթարկվել, քանի որ «Այլիսում բոլորը գիտեն, որ եկեղեցու տեղում կառուցված մզկիթում հնչած աղոթքները չեն հասնում Ալլահի ականջին»։
Նախիջևանի բնակիչ Արգամ Այվազյանին, որը տասնամյակներ շարունակ լուսանկարել է տեղի հայկական հուշարձանները մինչև դրանց ոչնչացումը, Մաղաքյանն ու Փիքմանը մեջբերում են որպես աշխարհի լռությունը դատապարտողի. «Նախիջևանի հայկական անցյալի ոչնչացումը նավթով հարուստ Ադրբեջանի կողմից նրան ավելի վատն է դարձնում, քան «Իսլամական պետությանը», սակայն ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն և Արևմտյան երկրների մեծ մասը չտեսնելու են տալիս»։ «Իսլամական պետության» կողմից քանդված կառույցները, ինչպես Պալմիրան, կարող են վերականգնել, պնդում է Այվազյանը, սակայն «այն ամենը, ինչ մնացել է Նախիջևանի հայկական եկեղեցիներից և խաչքարերից, որոնք գոյատևել էին երկրաշարժերից, խալիֆներից, Թամեռլանից և Ստալինից հետո՝ իմ լուսանկարներն են»։
Հարութ Սասունյան
«Կալիֆորնիա Կուրիեր» թերթի հրատարակիչ և խմբագիր
www.TheCaliforniaCourier.com
Թարգմանությունը՝ Ռուզաննա Ավագյանի
