«Նիկոլ Փաշինյանը թող հայտարարի, որ Արցախը երբեք չի լինելու Ադրբեջանի կազմում». Ավետիք Իշխանյան

Իրավապաշտպան, նախկին «Ղարաբաղ 2» կոմիտեի անդամ Ավետիք Իշխանյանը համամիտ չէ, որ ղարաբաղյան հակամարտությունը սկսվել է 1988-ից եւ 1994-ից համարվում է սառեցված հակամարտություն: Իր համոզմամբ, Արցախի հարցը սառեցված հակամարտություն է եղել դեռ 1921 թվականից: «Ովքեր որ հիշում են խորհրդային տարիները, 1921 թվականի այդ որոշումը բոլորի ցավն է եղել եւ քննարկման առարկան`փակ, խոհանոցային, երբեմն նույնիսկ բաց: Հայ մտավորականությունը, նույնիսկ Հայաստանի կոմունիստական ղեկավարությունը, երբ թվում էր, թե հարմար առիթ կա, Խրուշչովի իշխանության տարիներին, երբ թվում էր, թե ինչ-որ ազատություններ կան, նամակներ էին գրում Կրեմլ եւ մեծ հույսերով սպասում էին հարցի լուծմանը»,- Aravot.am-ի հետ զրույցում ասաց Ավետիք Իշխանյանը`հավելելով, որ 1988-ի պոռթկումը պատահական չէր, դա 1921 թվականի սառած հակամարտության պոռթկումն էր`այդժամ էլ գորբաչովյան ազատությունների հետ կապված. մեկնարկն այսպիսին էր`այդժամյա ավելի ազատամիտ խորհրդային իշխանությունները կուղղեն 1921 թվականին Ստալինի թույլ տված սխալը:

Հիշեցնենք, երեկ`փետրվարի 19-ին, լրացավ Արցախի ազատագրական պայքարի սկզբի 31 տարին: 1988-ի այդ օրը ԼՂԻՄ մարզային խորհուրդն իր ընդլայնված նիստում որոշում կայացրեց Ադրբեջանի ԽՍՀՄ-ի կազմից դուրս գալու գործընթաց սկսելու մասին:

«Դա իսկապես համաժողովրդական շարժում էր եւ մեծ հույսերով: Մենք` անարդարության դեմ դուրս եկանք ամբողջ խորհրդային միության դեմ: 1988-ի «Правда»-ի հոդվածն եմ հիշում ծայրահեղականների մասին…այդպիսի դեպք երեւի մեկ էլ եղել է 1921-ի փետրվարյան ապստամբությունը: Դա միայն հրապարակում հավաքված ժողովուրդը չէր: Բոլորը մեծ հույսերով սպասում էին եւ մեծ ցանկություն կար`արդարության հասնելու: Երբ սկսվեցին պատերազմական գործողությունները, մենք, փաստորեն մենակ էինք:

Խորհրդային միությունն Ադրբեջանի կողմն էր, դեռ խորհրդային տարիներից, հետագայում էլ Ռուսաստանը մասամբ չեզոքություն էր պահում, ամեն դեպքում, ներուժի տեսակետից`մարդկային, ֆինանսական, զինատեսակների եւ այլն, Հայաստանի ներուժը Ադրբեջանի ներուժի հետ համեմատելի չէր: Բաց մենք հաղթանակ գրանցեցինք, որովհետեւ կար պատմական անարդարության ուժեղ զգացողություն եւ իսկապես զարմանալի միասնություն`անկախ թե ով ինչ քաղաքական հայացքներ ուներ»,- Aravot.am-ի հետ զրույցում երեք տասնամյակ առաջ տեղի ունեցածը գնահատում է Ավետիք Իշխանյանը:

1994-ի հրադադարի ստորագրումից հետո ընկած ժամանակաշրջանը, մեր զրուցակիցը համարում է կորսված հնարավորությունների տարիներ: Նրա կարծիքով, եթե հետագայում էլ նպատակը մնար նույնը`վերականգնել արդարությունը, Հայաստանում պետք է ընդհանրապես կոռուպցիա չլիներ. «Թող ինձ ոչ ոք չասի` կոռուպցիա ամեն տեղ էլ կա: Ես բացարձակ արժեքների մասին եմ խոսում: Արցախի հիմնահարց եւ դրա արդար լուծման նպատակ ունեցող երկրում ոչ միայն չպետք է կոռուպցիա եւ դրա հետեւանքներ չլինեին, այլ շքեղ առանձնատներ չպետք է լինեին`անկախ այդ գումարների օրինական-անօրինական լինելու հարցից: Դա ապրելակերպ պետք է լիներ: Ազատագրված տարածքները այսօր պետք է ամբողջովին բնակեցված լինեին եւ Հայաստանից ու Արցախից ոչ թե արտագաղթ պետք է լիներ, այլ ներգաղթ: Դա պետք է քաղաքական ծրագիր լիներ ու պարտադիր չէ, որ դա օրենքով լիներ. կարող էր չգրված օրենք լիներ մարդկանց ուղեղում: Դա պետք է լիներ բարոյական, հոգեբանական պահ: Որեւէ պաշտոնյա չպետք է պաշտոն ստանձներ, եթե բանակում չէր ծառայել: Պաշտոնյաների որդիները բանակում պետք է ծառայեին: Պաշտոնյայի որդին չպետք է հպարտանար, որ հայրն իրեն «շուստրիությամբ» ազատել է բանակից, այլ պետք է վատ զգար: Սա պետք է լիներ պատերազմող եւ նպատակ ունեցող երկրի հոգեբանական վիճակը:

Փաստորեն, ինչ-որ պահի սկսած, (անուններ չի հնչեցնում, որպեսզի տպավորություն չլինի որեւէ մեկի դեմ է խոսում-Ն. Գ.), Հայաստանի տարբեր ղեկավարների, շատ գործիչների եւ քաղաքական շարժումների համար, Ղարաբաղի հարցը ոչ թե եղավ խթան`Հայաստանը զարգացելու, այլ եղավ բեռ եւ մտածում էին, թե այդ բեռից ինչպես ազատվել»,- ասաց մեր զրուցակիցը` հավելելով, որ սրանք են պատճառները, որ այս տարիների ընթացքում, Արցախի հարցի կարգավորման հետ կապված, հանրության շատ շրջանակներում, այդ թվում նաեւ իր մեջ, վստահություն չկա ցանկացած իշխանությունների գործողությունների նկատմամբ: «Բեռի հասկացողությունը որ դրվեց, դա նաեւ հոգեբանական նշանակություն ունեցավ`1990-ականներից բանակցությունների արդյունքում տարբեր տիպի փաստաթղթերի ձեւակերպման համար, որոնց անուններն են փուլային, փաթեթային, մադրիդյան, նորացված մադրիդյան…Նույնիսկ, եթե ինչ-որ հրաշքով նորից վերականգնվեր 1988 թվականը, ապա շատ դժվար կլիներ արդեն նախորդների դրած հիմքերը, մանավանդ ղարաբաղյան շարժման մասնակիցների, որոնք եկան իշխանության, փոխել եւ նոր հիմքեր դնել»,- ասում է Ավետիք Իշխանյանը:

Հարցի կարգավորման հիմքերի փոփոխությունը մեր զրուցակիցը սկզբունքորեն հնարավոր է համարում, բայց ընդգծում է`դրա համար պետք է ունենալ նախ ուժեղ կամք, ապա հստակ իմանալ, թե որոնք են լինելու հետագա քայլերը: Այս երկու հատկանիշների բացակայությունն է, ըստ նրա, որ մեզ հաճախ մղում է «աշխարհից նեղանալուն», երբ տարբեր միջազգային հարթակներում ընդունվում են Արցախի հարցով բանաձեւեր, որոնք մեզ համար այնքան էլ հաճելի չեն. «Կներեք, բայց պարզունակ մտածողություն ունեցող հասարակությունը սկսում է հայհոյել տարբեր գերտերությունների, երկրների, որ Հայաստանից վախենում են եւ այլն: Բայց մի շատ պարզ բան կա, որը մեր հանրությունը երբեք հաշվի չի առում`ամեն պետություն շարժվում է իր պետական եւ ազգային շահերով: Նույնիսկ, եթե տվյալ պետության ներկայացուցիչները մեր նկատմամբ որոշակի համակրանք ունեն, մեծամասամբ կանգնում են ավելի կոշտ դիրքորոշում ունեցողի կողքին. նրան համոզելը բավական բարդ է: Եթե դու ի սկզբանե պատրաստ ես ինչ-որ զիջումների եւ քեզ թույլ ես ցույց տալիս, բնականաբար, նրանք գործում են հօգուտ հակառակ կողմի: Այստեղ աշխարհից նեղանալու խնդիր չկա»:

Ավետիք Իշխանյանի գնահատմամբ`Արցախի հարցը հայ ժողովրդի, Հայաստանի եւ Արցախի, ընդհանրապես ապագայի հարցն է եւ եթե մեր հանրությունը համակերպվի, որ Արցախը ինչ-որ ձեւով պետք է լինի Ադրբեջանի կազմում, ապա ինքը համոզված է, որ կարճ ժամանակ հետո մենք կդառնանք ասորիների նման ժողովուրդ`աշխարհով մեկ ցրված եւ պետականություն չունեցող:

Հարցին`ինչո՞ւ վստահություն չկա «թավշյա հեղափոխությամբ» իշխանության եկած գործիչների վարած քաղաքականության նկատմամբ, մանավանդ, Նիկոլ Փաշինյանն ի սկզբանե հստակ հայտարարեց Արցախը բանակցային սեղան վերադարձնելու իր դիրքորոշման մասին, մեր զրուցակիցը պատասխանեց. «Արցախը բանակցությունների սեղան վերադարձնելը 1990-ականների վերջերից պարբերաբար լսել ենք`տարբեր ընդդիմադիր գործիչների եւ ուժերի կողմից: Կարծես թե դա այն բանալին է, որով Արցախի հարցը լուծվելու է դրական: Որպես տակտիկական հարց, ես դեմ չեմ պնդել, որ Արցախը պետք է վերադառնա բանակցությունների սեղան, բայց, ես շատ կցանկանամ, որ Հայաստանի ցանկացած ղեկավար հստակ հայտարարություն անի`ցանկացած բանակցություններում բացառում ենք փաստաթղթի ստորագրում, որ Արցախը պետք է լինի Ադրբեջանի կազմում: Սա պետք է ասվի, որ վստահենք այդ բանակցություններին, մնացածը տակտիկական հարցեր են»:

Ավետիք Իշխանյանի գնահատմամբ՝ այժմ Նիկոլ Փաշինյանի եւ Իլհամ Ալիեւի միջեւ նախաբանակցություններ են: Իսկ ԱԳ նախարարներ Մամեդյարովի եւ Մնացականյանի հանդիպումները, պաշտոնական բանակցություններ են: Ավելին, նրա գնահատմամբ, Ադրբեջանի ԱԳ նախարարի հայտարարությունները բավական հստակ են եւ արտացոլում են այս տարիների ընթացքում Ադրբեջանի կեցվածքը` Արցախին Ադրբեջանի կազմում լայն ինքնավարություն տալու մասով, իսկ Զոհրաբ Մնացականյանի խոսքերը «ոչինչ չեն ասում», քանզի «խաղաղություն, կարգավիճակ» արտահայտությունները միանգամայն Մամեդյարովի հայտարարությունների համատեքստում են`«խաղաղություն, կարգավիճակ` Ադրբեջանի կազմում»:

Ավետիք Իշխանյանը հստակություն է ուզում. «Նիկոլ Փաշինյանը թող հայտարարի, որ Արցախը երբեք չի լինելու Ադրբեջանի կազմում, մնացածը`ըստ բանակցությունների արդյունքների, ես ինձ բավական վստահ կզգամ: Եթե այսօր դրվի խնդիր, որ Արցախի հարցը մեր ապագայի հարցն է, այլ ոչ թե բեռ, որից պետք է ազատվել, ես ինձ վստահ կզգամ»: Նա մեջբերում է Ակսել Բակունցի հիշողությունները` 1915-ի մասին, որտեղ վերջում տողեր կան «…եւ այդ ամեն ինչը իզուր, իզուր, իզուր»: Ավետիք Իշխանյանը հուսով է, որ մի օր չենք ասի, որ 1988-ի շարժումը իզուր էր, որով, ի դեպ, բոլորն են հպարտանում, այդ թվում նաեւ ցանկացած զիջումների պատրաստ գործիչները:

Նելլի ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ