Հանրության լայն քննարկման առարկա է դարձել վարչապետ Փաշինյանի կառավարության ծրագիրը և բոլորը նշում են, որ դրանում թվային ցուցանիշներ գրեթե չկան: Մեր կարծիքով խնդիրը ծրագրի թվային հագեցվածությունը չէ, միևնույնն է կառավարության գործունեությունը հետագայում ընդդիմադիրների, յուրայինների, միջազգային կազմակերպությունների և ժողովրդի կողմից գնահատվելու է ցուցանիշներով՝ ՀՆԱ-ի, տնտեսական ակտիվության, ներդրումների, արտահանման, աղքատության, զբաղվածության, եկամուտների և աշխատավարձերի մակարդակի և այլ կարևոր բնութագրիչներով: Խնդիրն այլ է, իսկ ինչքանով է կառավարության ներկայացված ծրագիրը համահունչ հայտարարված «տնտեսական հեղափոխությանը», քանի որ այն ընդունվելու է, որպես այդ «տնտեսական հեղափոխության» մատրիցը կամ օրինակը և դրա մասին առաջին հերթին պետք է խորհի իշխող «Իմ քայլը» դաշինքն ու կառավարությունը, հատկապես ծրագրի ընդունումից հետո: Ընդհանրապես, ցանկացած հեղափոխություն ասոցացվում է երևույթների ժայթքումի, ակտիվության աննախադեպ աճի և այնպիսի նորացման հետ, որը հանգեցնում է դրա էության, ամբողջականության ու որակի փոփոխության:
Թավշյա հեղափոխությունը «հեղափոխական ձեռքբերումների» կապիտալիզացման խնդիր ունի, քանի որ այս փուլում իշխանությունը կառավարման բոլոր լծակներով ամբողջությամբ պատկանում է իշխող «Իմ քայլը» ուժին: Ձեռքբերումները կարող է չբերեն դիվիդենտներ անմիջապես և այսօր, սակայն պետք է գրանցվեն որպես անժխտելի որակական ակտիվ:
Այդ առումով մեր կողմից բարձրացվող հարցադրումը ենթադրում է նմանօրինակ որակական հիմնախնդրի լուծում, քանի որ գտնվում է երկրի տնտեսական ինքնիշխանության վերականգման, կոռուպցիոն սխեման կազմաքանդելու, հարկային քաղաքականության և սուբսիդավորման մեխանիզմների գործադրման առանցքում:
2019 թ. հունվարից գազի գինը «Գազպրոմ»-ը Հայաստանի համար բարձրացրեց 15 դոլարով և այն ՀՀ մաքսային սահմանին կկազմի 165 դոլար: Համաձայն ՀՀ վարչապետի մամուլի քարտուղարի հայտարարության հայ սպառողների համար գազի սակագինը կպահպանվի «Գազպրոմ-Արմենիա» ընկերության ծախսերի կրճատման և դրա արդյունավետության բարձրացման հաշվին։ Նշվում է նաև, որ ՀՀ կառավարության կողմից սպառողների համար սուբսիդավորման հարցը չի քննարկվել և չի քննարկվում: Այսպիսով, եթե վարչապետի և կառավարության հավաստմամբ սպառողները գազի համար վճարելու են գործող սակագնով և կառավարությունը այն չի սուբսիդավորելու, ապա նշանակում է, որ հայաստանյան սպառողները սուբսիդավորվելու են ռուսական «Գազպրոմ-Արմենիա» ընկերության կողմից: Զարգացման այս սցենարը կանխատեսելով մենք մշտապես առաջնային շեշտել ենք տնտեսական ինքնիշխանության վերականգման խնդիրը:
Հարկ է նկատել, որ երկրները այս կամ այն տարածաշրջանային և գլոբալ միջազգային միությունների մեջ մտնելով որոշակի չափով և սահմաններում՝ ամրագրված համաձայնագրերի ուժով զիջում են իրենց ինքնիշխանությունը, սակայն բոլոր դեպքերում տնտեսական ինքնիշխանությունը մնում է էքզիստենցիալ կամ իրական գոյության պայման: Այդ առումով հարկ է նշել, որ ՌԴ կառավարության և ՀՀ կառավարության միջև «ՀայՌուսգազարդ» ՓԲԸ-ի բաժնետոմսերի առքուվաճառք և հետագա գործունեություն պայմանագրով Հայաստանը ՌԴ-ին է հանձնել գազամուղները (ներառյալ Իրան-Հայաստան գազամուղը), գազաբաշխիչ ցանցը, գազապահեստարանը, գազ ներկրելու իրավունքը, սակայն դրանով և ոչ մի այլ միջպետական համաձայնագրով Հայաստանը չի զիջել բնական մենաշնորհ ծառայության՝ բնական գազի մատակարարման ոլորտում պետության կարգավորման գործառույթները, ներառյալ՝ ապառողների սուբսիդավորման գործառույթը:
Հարկ է նշել, որ ժողովրդի կառավարությունը գալով իշխանության պայքարի նպատակ թիրախավորեց տնտեսական ինքնիշխանության խոցերը՝ կոռուպցիան, կլիենտելիզմը՝ բիզնես վարելու հովանավորչությունը (կամ «տանիքների» դեմ պայքարը) և մենաշնորհները: Միևնույն ժամանակ ժողովրդի կառավարության տեսադաշտից դուրս մնաց տնտեսական ինքնիշխանության կարևոր դրսևորումը՝ բնական մենաշնորհ ծառայությունների՝ էլեկտրաէներգիայի և բնական գազի մատակարարման ոլորտում պետությունից զավթված բաշխման գործառույթները, այն է՝ ծառայություններ ստացողների սուբսիդավորման չհիմնավորված պատվիրակումները այդ իսկ ոլորտի բիզնես վարողներին: Հարկ ենք համարում շեշտել, որ «թավշյա հեղափոխությունից» հետո ամենալայն քննարկման և ուսումնասիրության առարկա դարձած բնական գազի և էլեկտրաէներգիայի չհիմնավորված բարձր սակագների հարցը մի խնդիր է, իսկ բնական մենաշնորհների ոլորտում պետությունից զավթված՝ սուբսիդավորման գործառույթի հարցը մեկ այլ, չնայած դրանց սերտ կապին:
Պետությունից զավթված (ուզուրպացված) բնական մենաշնորհների ծառայությունների՝ էլեկտրաէներգիայի և բնական գազի մատակարարման ոլորտում ծառայություններ ստացողների սուբսիդավորման պատվիրակումը՝ այդ իսկ ոլորտի բիզնես վարողներին և դրա վտանգավորության աստիճանը մինչ օրս տնտեսական պատասխանատուների և հանրության շրջանում մնում է լիարժեք չգնահատված: Առկա իրողությունը առաջացավ վարչապետ Կ. Կարապետյանի կառավարման օրոք, երբ 2016 թ. նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին «Գազպրոմ-Արմենիա» և «ՀԷՑ» ընկերություններին, ըստ էության, պատվիրակվեց անապահով որոշ խմբի սպառողներին և բիզնեսի առանձին խմբերին բնական գազի և էլեկտրաէներգիայի արտոնյալ ցածր սակագներով մատակարարումը: Այն տնտեսական բովանդակության առումով նշանակում է բնաիրային տեսքով սուբսիդավորում: Ընդ որում, նման սուբսիդավորումը այդ ընկերությունները իրականացնում էին ոչ թե իրենց շահույթները նվազեցնելով, այլ մնացած բոլոր սպառողների հաշվին: Իրականում դա պետության կողմից չստացված հարկն է, որն այնուհետև պետք է պետական բյուջեի խողովակով սուբսիդավորվեր նշված շահառուներին, ընդ որում, ոչ թե բնաիրային, այլ դրամական տեսքով: Այդ գործառույթի նման պատվիրակման նպատակն էր՝ հեռու պահել իշխանություններին, ի դեմս ՀՀ Հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի (ՀԾԿՀ) այդ երկու մենաշնորհ ոլորտի օպերատորների գնագոյացման խոհանոցից, քանի որ նրանք «ստանձնել են» կեղծ բարեգործական առաքելություն: Իրականում էներգակիրների՝ բնական գազի և էլեկտրաէներգիայի սակագների իջեցումը առանձին շահառուների համար ուղղորդված էր կլանային շահերի առանցքով՝ երբ տնտեսական շահերի միջոցով սպասարկվում է իշխանության բարձրագույն օղակի քաղաքական և կարգավորման ներքո գործող մասնավոր ընկերությունների շահերը, որը կոռուպցիայի դասական օրինակ է:
2019 թ. սկզբին, երբ ըստ պաշտոնական հաղորդագրության գազի գնի թանկացումը սպառողների սակագնի համար չեզոքացվելու է ռուսական «Գազպրոմ – Արմենիա» ընկերության կողմից, ի հաշիվ «Գազպրոմ-Արմենիա» ընկերության արդյունավետության բարձրացման և ծախսերի կրճատման, առաջնանում են մի շարք հարցեր, և կառավարությունը պետք է ունենա դրանց պատասխանները: Այդ հարցերի շարքում են.
1) Ինչպիսի՞ կարգավորման ռեժիմ է գործում ուղղակի ներդրող մայր ընկերության «Գազպրոմի» և իր արտերկրի դուստր ընկերության «Գազպրոմ-Արմենիա»-ի միջև նրանց առևտրի առարկայի (բնական գազի) գների բարձրացման դեպքում:
2) Ի՞նչ սցենարներ կարող են զարգանալ և ինչ հետևանքների դրանք կարող են հանգեցնել հայաստանյան սպառողի և կառավարության համար:
3) Տվյալ իրավիճակում պետության կարգավորով գործառույթը ինչպիսի՞ գործիքակազմով կարող է իրացվել, որպեսզի ապահովվի նպատակադրումը՝ հայաստանյան սպառողների համար գազի սակագնի մեծության պահպանումը:
Սկսենք առաջին հարցադրումից, որը ռուսական «Գազպրոմը» բնականաբար լավ է պատկերացնում: Այսպես, համաձայն Արժույթի միջազգային հիմնադրամի «Վճարային հաշվեկշռի և միջազգային ներդրումների դիրքի 6-րդ հրատարակության ուղեցույցի» (BPM6 Compilation Guide. Companion Document to the sixth edition of the Balance of Payments and International Investment Position Manual, https://www.imf.org/external/pubs/ft/bop/2014/pdf/ Guide.pdf) ստանդարտի ուղղակի ներդրող և դուստր փոխկապակցված կազմակերպությունների միջև ապրանքների առքն ու վաճառքը գրանցվում է շուկայական գներով (գազի ներմուծումը) և ընկերության մոտ բարձր գնով գործարքի արդյունքում մեծանալու է շահույթը: Միևնույն ժամանակ համաձայն նույն ստանդարտի գների միջև տարբերությունը դուստր «Գազպրոմ-Արմենիա» կազմակերպությունը իր հաշվեկշռում պետք է արտացոլի որպես ուղղակի ներդրում:
Ստորև դիտարկենք «Գազպրոմ-Արմենիա»-ի ընկերության մոտ հավելյալ (վերաներդրված եկամտի) ուղղակի ներդրման հետևանքները: Այդ գումարը արտացոլելով սեփական կապիտալի համապատասխան ենթաբաժնում հաշվետվության հաշվեկշռման առումով ընկերությունը ունի երկու հնարավորություն. նույն գումարի չափով ավելացնել ակտիվները կամ ծախսերը, օրինակ՝ գազապահեստարանի վրա կապիտալացվող ծախսերը կամ այլ ոչ կապիտալացվող ծախսեր իրականացնել: «Գազպրոմ-Արմենիան» գազի գնի տարբերության հավելյալ գումարը արտացոլելով հաշվեկշռի կապիտալի բաժնում նորմալ բիզնես կանխավարկածի տրամաբանությամբ այն կարտացոլի որպես կապիտալացվող հավելյալ ծախսեր երկարաժամկետ ներդրումային ակտիվների տեսքով: Նույն բիզնես կանխավարկածի տրամաբանությունը հուշում է, որ ընկերությունը դա չի ցույց տա որպես ընթացիկ ծախսեր, քանի որ լինելով ՀԾԿՀ-ի կարգավորման ներքո, այդօրինակ ծախսերի վերաբերյալ կարող է հակադարձում ստանալ առ այն, որ այդ ծախսերը այնքան էլ հիմնավորված չեն կամ ուռճացված են, իսկ գազապահեստարանի վրա կապիտալ ծախսերի կատարման անհրաժեշտությունը ուղղակի անհնար կլինի մասնագիտորեն վիճարկել, որն էլ օտարերկրյա ներդրում կհանդիսանա ՀՀ-ում: Դրա արդյունքում ընկերությունը ՀՀ-ին ի դեմս՝ ՀԾԿՀ-ի պաշտոնապես կհայտնի, որ իր մոտ առաջացել է ճեղքվածք կամ պարտք, որն ըստ միջազգային ստանդարտի ունի բոլոր հիմնավորումները, քանի որ ընկերությունը դրանց համաձայն՝ ավելացրել է ներդրումը սեփական կապիտալում, կատարել է կապիտալացվող բնույթի ծախսեր, իսկ գազի գնի տարբերության հաշվին հասույթը չի ստացել, գործելով կառավարության հետ ձեռքբերված համաձայնության ներքո, այն է՝ սպառված գազի վճարողների համար գանձումները կատարել գործող չբարձրացված սակագնով:
Ի դեպ, հանրությանը հայտնի չէ ՀՀ կառավարության և «Գազպրոմ-Արմենիա»-ի միջև հնարավոր ձեռքբերվելիք համաձայնության իրավական ձևաչափն ու բովանդակությունը, ուստի այդ խնդիրը նպատակահարմար չէ քննարկել:
Վերադառնալով բուն խնդրին նկատենք, որ էականը վերը նշված ճեղքվածքի կամ պարտքի մեծությունը չէ (նախկինում դա կազմել է 300 մլն դոլար), այլ երևույթն է:
Առաջացած պարտքի պահանջը «Գազպրոմ-Արմենիան» անխուսափելի կներկայացնի ՀԾԿՀ-ին և կառավարությանը, քանի որ ընկերությունը ըստ վերը նշվածի ներդրում է կատարելու ՀՀ-ում: Կառավարությունը, հասկանալի պատճառներով, այս դեպքում ժողովրդին չի կարող հայտարարել, որ գազի գինը բարձրացել է, բայց դա վերածվել է Հայաստանում օտարերկրյա ներդրումի և դրա պատճառով էլ առաջացել է պարտքը:
Ելնելով վերը նշվածից, հարկ է արձանագրել, որ «Գազպրոմ»-ի կողմից գազի գնի բարձրացման իրողությունից ելնելով վարչապետ Փաշինյանի կառավարությանը սպառնում է.
1) սպառված գազի վճարների դիմաց գազի գնի բարձրացման չափին հավասար պետական պարտքի կուտակում կամ
2) ըստ պաշտոնական շրջանառվող վարկածի հայաստանյան սպառողների սպառված գազի դիմաց ռուսական «Գազպրոմ-Արմենիա» ընկերության կողմից իրականացվող սուբսիդավորում, որը ևս հավասարազոր նույն սպառնալիքին, քանի որ ընկերության մոտ միևնույնն է առկա է լինելու ֆինասական ճեղքվածքը և պարտքի պահանջը ներկայացվելու է (մեկնաբանվեց վերը):
Հետևապես հարկ ենք համարում շեշտել, առաջին տարբերակի կանխումը երկրորդ տարբերակի միջոցով ծուղակ և ինքնախաբեություն է, քանի որ կարգավորման լծակները «Գազպրոմ Արմենիա»-ին հանձնելուց հետո միևնույնն է պետական պարտքի կուտակման վտանգը մշտապես առկախված է: Երկրորդ տարբերակը նաև նման է դանդաղ գործողության ականի, որը միևնույնն է պայթելու է, մնում է ընտրել ճայթիչը (կամ դետոնատորը) սեղմելու պահը: Պարզ տրամաբանությունը հուշում է, որ այն գործի կդրվի ժողովրդի իշխանությանը գահավիժեցնելու հարմար ընտրված պահին կամ այն ավելի «լսող» դարձնելու համար: Հակահեղափոխության թեզը թմբկահարելիս հարկ է նկատել իշխանության տակ դրվող ականները:
Հարցի խնդրահարույց առանցքը «Գազպրոմ-Արմենիա»-ի կողմից ընկերության ընթացիկ ծախսերի (ոչ կապիտալացվող ծախսերի) կրճատման հաշվին գազի գնի բարձրացման տարբերության ծածկումը կամ զրոյացումն է: Դրանք, ըստ էության, կարող են լինել իրական տնտեսվող ծախսեր՝ արդյունավետության բարձրացման և օպտիմալացման հաշվին կամ վերածվեն ներկայումս չկատարվող ու հետաձգվող ծախսերի: Այն դեպքում, երբ ՀՀ կառավարության և «Գազպրոմ Արմենիա»-ի միջև ձեռքբերված համաձայնության ներքո գազի գնի պահպանման կամ «զրոյացման խնդիրը» կատարում է ընկերությունը, ապա բիզնես կանխավարկածի տրամաբանության համաձայն (բնական մենաշնորհների կարգավորման տակ գտնվող բիզնեսին ոչ մի դեպքում ձեռնտու չէ հարկման բազայի նվազեցումը) ընկերությունը դրանք կներկայացնի ծախսերի ժամանակավոր սեղմում և կամ հետաձգում, օրինակ՝ մեկ տարով հետաձգում (որի պրակտիկան նախկինում ՀԾԿՀ-ի կարգավորման տակ գտնվող ընկերությունների համար կիրառվել է), հիմնավորելով, որ ի սկզբանե դրանք անհրաժեշտ ծախսեր են: Ելնելով պայմանավորվածությունից «Գազպրոմ Արմենիան» ժամանակավորապես չի կատարի դրանք, սակայն դրանք չի ներկայացնի որպես օպտիմալացում ու տնտեսում: Ըստ էության, դրանք կդիտվեն հետաձգված (առկախված) ծախսեր:
Հետևապես, «Գազպրոմ-Արմենիա»-ի ծախսերի օպտիմալացումն ու կրճատումը, դրանց արդյունավետության բարձրացումը, ներառյալ դրամական հոսքերի և ներդրումային սցենարի պրոեկցիան անաչառ պետք է հիմնավորվի ՀԾԿՀ-ի ու մեծ հաշվով ՀՀ կառավարության կողմից, որի դեպքում բիզնես կանխավարկածի տրամաբանությունը կհատվի իշխանությունների ու կարգավորող մարմնի տրամաբանության կանխավարկածի հետ, և ի հայտ կբերվեն արդյունավետության ու օպտիմալացման հաշվին տնտեսվող ծախսերը: Այսպիսով, եթե «Գազպրոմ-Արմենիա»-ի ծախսերի օպտիմալացման ու կրճատման խնդիրը վերածվի ծախսերի ժամանակավոր հետաձգմանը, ապա դա, ըստ էության, կնշանակի պարտքի կուտակում, որը հետո պետք է վճարեն սպառողները կամ պետությունը (գույք պարտքի դիմաց՝ սցենարը հիշում ենք):
Դրա հետ մեկտեղ մնում է մյուս կարևոր հարցը. տվյալ իրավիճակում պետության կարգավորով գործառույթը ինչպիսի գործիքակազմով կարող է համալրվել, որպեսզի ապահովվի նպատակադրումը՝ հայաստանյան սպառողների համար գազի սակագնի մեծության պահպանումը:
Կարգավորման մոտեցումն ու մեխանիզմները առկա են և հիմնված են էներգակիրների էկոլոգիական հարկման հայեցակարգի ներդրման, հարկային մանևրի և պետության այլ ոչ թե ծառայությունը մատուցող ընկերության կողմից գազ սպառողների սուբսիդավորման վրա (նույնը էլեկտրաէներգիայի դեպքում):
Բնական գազի գնի բարձրացման դեպքում մեր առաջարկը հանգում է հետևյալին. նպատակահարմար է ամբողջությամբ հանել բնական գազի համար ավելացված արժեքի հարկը (ԱԱՀ) և դրա փոխարեն ներդնել սպառված բնական գազի ակցիզային հարկը:
Սակայն, մինչ այդ ներկայացնենք էներգակիրների էկոլոգիական հարկման այն սցենարը, որն առաջարկվել է մինչև 2019 թ. գազի գնի թանկացումը, այն է՝ ակցիզային հարկի ներդրումը բոլոր վճարողների համար «զրոյական միասնական սակագին» (սակագին գումարած հարկ) ալգորիթմով: Ի դեպ, այն արդիական էլեկտրաէներգիայի համար (անվանենք այն «Տարբերակ I»): Այդ առաջարկը ներկայացվել է նաև նախկին կառավարությանը և ներկա կառավարությանը մինչ գազի գնի թանկացումը (դեռևս 2018 թ. հունիսին): Դրա բանաձևը հանգում է բնական գազի համար ակցիզային հարկի ներդրմանը, որի դեպքում բոլոր վճարողների համար գործում է «զրոյական միասնական սակագինը» (սակագին գումարած հարկ) ալգորիթմը, որով պահպանվում է նախկինում վճարվող սակագնի և «զրոյական միասնական սակագնի» մեծությունների հավասարությունը:
Այն իրագործելու համար անհրաժեշտ է ՀՀ հարկային օրենսգրքում ներմուծել երկու նոր բաժին. «Բնական գազի ակցիզային հարկը» և «Էլեկտրաէներգիայի ակցիզային հարկը»: Անհրաժեշտ է իրականացնել է դրանց ներդրման ճանապարհային քարտեզը, դրա շրջանակում ամրագրել բնական գազի և Էլեկտրաէներգիայի ակցիզային հարկերի հայեցակարգը, չափորոշիչները, մոտեցումներն ու կոնկրետ կառուցակարգերը:
«Տարբերակ I»-ի իրագործումը պարունակում է ռիսկեր, որոնք բաժանվում են երկու խմբի.
Առաջին խումբ ռիսկերը՝ սուբյեկտիվ թվացյալ ռիսկերն են: Այս մոտեցման ընդդիմախոսների չակերտավոր հակափաստարկը այն է, որ դա կբերի լայն սպառման և ընդհանուր բոլոր ապրանքների գների բարձրացմանը: Նշենք, որ դա թվացյալ և գործնական հիմնավորում չունեցող կանխավարկած է, քանի որ ինչպես նշվեց, բոլոր վճարողների համար գործում է «զրոյական միասնական սակագինը» (սակագին գումարած հարկ) ալգորիթմը: Սակագին գումարած հարկ մեծությունը չի գերազանցում մինչ այդ գործող սակագնի մեծությունը, որի լուծման հիմքը փաստացի առկա է ի հաշիվ՝ դեռևս 2016 թ. վերջին գազի և էլեկտրաէներգիայի համար կիրառվող 40-ական դրամների սուբսիդավորման բաղադրիչը (վարչապետ Կ. Կարապետյանի կողմից 2106թ. սեպտեմբերի 15-ի կառավարության նիստում ուղղակի տրված հանձնարարականով, որը ֆորմալացվեց նույն թվականի տարեվերջին), երբ գազի և էլեկտրաէներգիայի սակագնում առկա ռեզերվների հաշվին սահմանվեց 40-ական դրամների չափով կիրառվող սուբսիդավորման (արտոնյալ սակագներով) մեխանիզմ, որը տարածվեց գազ և էլեկտրաէներգիա սպառող անապահով բնակչության խմբի և բիզնեսի որոշ ոլորտների նկատմամբ: 2018 թ. կառավարության կողմից սեպտեմբերի 20-ին վարչապետ Փաշինյանի որոշմամբ ստեղծված ՀՀ-ում բնական գազի և էլեկտրաէներգիայի գնագոյացման վրա ազդեցություն ունեցող գործոնների և բաղադրիչների ամբողջական ուսումնասիրության աշխատանքային խմբի մատնանշած գազի սակագինը 10 տոկոսով և էլեկտրական հոսանքի սակագինը՝ 10 դրամով նվազեցնելու հնարավորությունը: 2018 թ. հունիսին ՀՀ Էներգետիկ ենթակառուցվածքների և բնական պաշարների նախարարության կողմից ՀԷՑ սեփականատեր «Տաշիր» ընկերության հետ ձեռքբերած համաձայնությունը՝ սոցիալապես անապահով ընտանիքների համար (որոնց թիվը կազմում է 110-120 հազար) էլեկտրաէներգիայի սակագինը 10 դրամով նվազեցնելու մասին պաշտոնական հայտարարությունը: Գազի և էլեկտրաէներգիայի սակագների նվազեցման ռեզերվների մասին պնդումը կատարեց նաև 2018 թ. դեկտեմբերին ԱԺ-ի նախորդ գումարման «Գազի և էլեկտրաէներգիայի սակագների հարցով ԱԺ Քննիչ հանձնաժողովը»: Հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովը 2018 թ. դեկտեմբերի 27-ին կայացրած որոշումը, ըստ որի 2019 թ. փետրվարի 1-ից անապահով ընտանիքների համար էլեկտրաէներգիան կէժանանա 10 դրամով, հիմք ընդունելով այն, որ էլեկտրաէներգետիկական համակարգում ձևավորվել էր դրական արդյունք, այն է՝ սակագնի նվազեցման ռեզերվ: Ի դեպ, հարց է առաջանում արդյոք ՀԾԿՀ-ն օրենքով օժտված է սոցիալական նման խնդրի կարգավորման լիազորությամբ, այն է՝ էժանացնելու այս կամ այն խումբ սպառողների էլեկտրաէներգիայի սակագինը:
Թվարկումը երկար չշարունակելու համար կրկին հղում անենք առավել կարևոր հանգամանքի վրա. 2019թ. Հայաստան ներմուծվող բնական գազի գնի 15 դոլարով թանկացման պայմաններում ՀՀ վարչապետի և կառավարության հավաստմամբ սպառողները գազի համար վճարելու են գործող սակագնով և կառավարությունը այն չի սուբսիդավորելու: Այն հաստատեց նաև փոխվարչապետ Տ. Ավինյանը հունվարի 30-ին արված հայտարարությամբ: Ինչպես վերը նշվեց դա նշանակում է, որ հայաստանյան սպառողները սուբսիդավորվելու են ռուսական «Գազպրոմ Արմենիա» ընկերության կողմից ի հաշիվ ծախսերի տնտեսման ռեզերվի:
Երկրորդ խումբ ռիսկերը՝ օբյեկտիվ ռիսկերն են, կապված՝ ՌԴ կառավարության և ՀՀ կառավարության միջև «ՀայՌուսգազարդ» ՓԲԸ-ի բաժնետոմսերի առքուվաճառք և հետագա գործունեություն պայմանների պայմանագրի հետ, որի 7-րդ հոդվածը կտրուկ սահմանափակում է հայկական կողմի իրավասությունները, մասնավորապես՝ «ՀայՌուսգազարդ» ՓԲԸ-ի և նրա իրավահաջորդ «Գազպրոմ-Արմենիա»-ի համար, ստորագրման օրվանից մինչև 2043 թ. ֆինանսական պարտավորությունների որևէ աճ, պայմանավորված՝ ՀՀ պետական բյուջե և կամ արտաբյուջետային ֆոնդեր պարտադիր վճարումների ավելացումով, նոր հարկերի սահմանումով կամ գործողների դրույքաչափերի բարձրացումով կամ սահմանափակումներով, որոնք կհանգեցնեն նույն արդյունքի: Խնդրի լուծումը տվյալ դեպքում այն է, որ բնական գազի և էլեկտրաէներգիայի ակցիզային հարկը չի սահմանվում «Գազպրոմ Արմենիա»-ի համար: Նշված ակցիզային հարկերը կսահմանվեն սպառողների համար, ընդ որում, դա միջազգային պրակտիկայում ընդունված մոտեցումներից է: Խնդիրը հարկման ամբողջ սխեմայի նպատակադրումն է, որից կարող են հետևել տարբեր մոտեցումներ, ձևաչափեր և կառուցակարգեր:
Մեխանիզմի կիրարկման կարևոր բաղադրիչը կարգավորվում է «Գազպրոմ- Արմենիա»-ի կողմից սպառողներին մատակարարվող գազի սակագնի և դրա ինքնարժեքի հաշվարկով, որը ևս կարգավորվում է վերը նշված պայմանագրի հավելվածում սահմանված ՀՀ լիազորված մարմնի կողմից «ՀայՌուսգազարդ»-ի ՀՀ սպառողներին վաճառվող բնական գազի և էլեկտրաէներգիայի գների սահմանումը” կարգով: Կարգի համաձայն «Գազպրոմ-Արմենիա»-ի ներդրումային կապիտալի շահութաբերության ներքին տարեկան նորման (IRR) պետք է կազմի 9 տոկոս (առանց գնաճի): Ի դեպ, դրա հաշվարկը մինչ օրս ՀԾԿՀ-ն չի իրականացնում, քանի որ ռուսական կողմի հետ համաձայնության չեն եկել բանաձևում կիրառվող տարրերի ընդգրկման շուրջ, որը կրկին հավաստում է «Գազպրոմ-Արմենիա»-ի ծախսերի խնդրահարույց լինելու փաստը:
Ըստ այդմ, խնդիրը հանգում է «Գազպրոմ Արմենիա»-ի ծախսերի և ինքնարժեքի հստակ սահմանմանը, այդ կազմակերպության հաշվետվողականության հստակեցմանը, որը մշտապես բազմաթիվ խնդրահարույց հարցեր է առաջացրել: Խնդրի լուծումը Հայաստանի ՀԾԿՀ-ի ոլորտում է: Այդ անկախ հանձնաժողովի գործունեությունը կարգավորվում է օրենքով, ինչևիցե համաձայն այդ նույն օրենքի 13–րդ հոդվածի հանձնաժողովը համագործակցում է պետական մարմինների հետ: Լուծման ձևաչափը հետևյալն է ՀՀ կառավարության միջգերատեսչական աշխատանքային խումբը և ՀԾԿՀ-ն մշակում և իրականացնում են սույն խնդրի լուծման ուղղված ծրագիրը:
Ծրագրի լուծումը հիմնված է 2016 թ. վերջին ի հայտ բերված գազի և էլեկտրաէներգիայի սակագնում սահմանված 40-ական դրամների չափով կիրառվող արտոնությունների գումարի, ինչպես նաև 2018 թ. ՀՀ կառավարության և ՀԾԿՀ-ի կողմից հայտնաբերված և այլ իրավասու մարմինների կողմից հայտարարված գազի և էլեկտրաէներգիայի ինքնարժեքի վերը նշված ռեզերվների վրա: Նշված ռեզերվները հիմք կծառայեն ակցիզային հարկի ներդրման համար: Առաջիկայում ևս գազի և էլեկտրաէներգիայի ծախսերի բոլոր տնտեսման հավաստի նվազեցումները ևս կծառայեն նույն նպատակին:
Իրական վիճակը ներկայում այն է, որ չճշտված տեղեկություններով «Գազպրոմ-Արմենիա» ընկերությունը այս ընթացքում չի դիմել ՀԾԿՀ-ին սակագինը փոխելու համար, որը ենթադրում է երկու կանխավարկած.
ա) «Գազպրոմ-Արմենիա» ընկերությունը իր վրա ստանձնում 15 դոլարի չափով հայաստանյան սպառողների սուբսիդավորումը կամ
բ) «Գազպրոմ-Արմենիա» ընկերությունը չի պատրաստվում նման սուբսիդավորում իրականացնել (և այդ մասին տեղեկացրել կամ տեղեկացնելու է ՀԾԿՀ-ին):
Դրա հետ կապված նշենք այն, որ փոխվարչապետ Տ. Ավինյանը հունվարի 30-ին հայտարարեց, որ գազի գնի հետ կապված տարբեր կոմպոնենտների՝ վերահաշվարկի, վերագնահատման, կորուստների վերանայման հաշվին «մենք կգտնենք կոնկրետ այն կետերը, որտեղ օպտիմալացումը հնարավոր է»:
Նկատենք երկու դեպքում էլ Հայաստանում սպառված գազի վճարների դիմաց կուտակվում է պետական պարտք (վերը մեկնաբանվեց): Մյուս կողմից այլ աղբյուր կառավարությունը չունի և սուբսիդավորման մասին հայտարարություն չի կատարել, առավել ևս 2019 թ. պետական բյուջեում ծախսի նման հոդվածի փոփոխության նախագիծ ԱԺ չի ներկայացրել (ըստ էության, բնական գազի դիմաց «Գազպրոմին» «Հայռուսգազարդի» 300 մլն. դոլար պարտքի պատմության կրկնվող սցենարն է):
Ստորև դիտարկենք «Տարբերակ II» առաջարկը, որը ներկայացվել է, կապված՝ 2019 թ. հունվարից «Գազպրոմ»-ից ՀՀ ներկրվող գազի գնի թանկացման հետ: Այն նպատակահարմար է կիրառել բնական գազի դեպքում: «Գազպրոմ-Արմենիա» ընկերության բնական գազի ԱԱՀ-ի հարկը ամբողջությամբ (կամ գրեթե ամբողջությամբ) փոխարինվում է սպառված բնական գազի ակցիզային հարկով, որով հարկվում են «Գազպրոմ Արմենիա» ընկերության գազի սպառողները:
Ընթերցողին չծանրաբեռնելու համար նշենք, որ հարկային առաջարկվող մանևրի, այն է՝ ԱԱՀ–ն ակցիզային հարկով փոխարինելու դեպքում ֆիսկալ փոփոխություն տեղի չի ունենա սպառողների համար: «Գազպրոմ Արմենիա» ընկերության համար հարկային բեռը ևս չի խստացվի, քանի որ դա նաև ամրագրված է միջպետական համաձայնագրով: Զուտ մանևրի հետևանքով ֆիսկալ փոփոխություն չի լինի նաև պետական բյուջեի համար, սակայն պետք է հաշվի առնել տնտեսվող կամ օպտիմալացվող ծախսերի հնարավոր ռեզերվների մասին, որն էլ իր հերթին կարող է հանդիսանալ ակցիզային հարկի լրացուցիչ բազա և հավելյալ հարկային եկամուտ բյուջեի համար:
«Գազպրոմ Արմենիա»-ի հարկային պարտավորությունները ներառում է նաև ընկերության կողմից վճարվող շահութահարկը, որի հաշվարկման բազա է հանդիսանում ընկերության շահույթը, դրա նվազեցվող բազայի մեջ մասնավորապես, ներառվում են ԱԱՀ-ի և կամ ակցիզային հարկի գումարը, ինչպես նաև բոլոր ծախսեր համարվող բաղադրիչները: Շահութահարկը հարկվում է 20 տոկոս դրույքաչափով:
Վերը նշվեց, որ համաձայն ՀՀ կառավարության հայտարարության սպառողի համար գազի սակագինը և ծախսերը նույն չափով պահպանելու խնդիրը իր վրա է ստանձնում «Գազպրոմ-Արմենիա» ընկերությունը, իսկ վերջինս սպառողների սակագինը նույն չափով պահպանելու համար ունի երեք հնարավորություն, այն է՝ նվազեցնել. ա) ընկերության կողմից իրականացված գազի տեղափոխման, պահեստավորման, հետագա տեղափոխման, և անմիջական սպառողին գազի մատակարարման ծախսերը, բ) ներդրումների համար պահանջվող չկապիտալացվող ծախսերը, գ) ընկերության շահույթի բաղադրիչը:
«Գազպրոմ-Արմենիա» ընկերությունը առաջնահերթ օգտագործելու է ա) և բ) բաղադրիչների, այն է՝ իր ծախսերի օպտիմալացման և արդյունավետության բարձրացման ռեզերվները և բնականաբար թույլ չի տա շահույթի բաղադրիչի նվազեցում: Այլ խնդիր է դրանք ներկայացնել հետաձգված ծախսեր, թե իրական տնտեսում:
Վերը նշվեց, որ այդ ռեզերվները ՀՀ կառավարության մակարդակով փաստացի բացահայտվել են դեռևս 2016 թ. նախկին կառավարության և 2018 թ. ներկա կառավարության օրոք: Այդ ռեզերվների հաշվին «Գազպրոմ Արմենիա» ընկերությունը առանց շահույթի բաղադրիչը նվազեցնելու կարող է պահովի գործող սակագնով ՀՀ սպառողներին գազի մատակարարումը, որով և կփոխհատուցվի գազի գնի 15 դոլարով բարձրացումը: Մինչդեռ վերը նշվեց, որ դրա իրականացումը «Գազպրոմ Արմենիա» ընկերությունը վերապահելով, առանց ՀԾԿՀ-ի հիմնավորումների, ի վերջո կունենանք պետական պարտք ընկերության կողմից հետաձգված ծախսերի ճեղքվածքի դիմաց:
Ընթերցողին պարզ է, որ մեր նպատակը չէր հիմնավորել գազի գնի վրա ազդող տնտեսման ենթակա ծախսերի մեծությունը և հետևապես դժվար է միանշանակ գնահատական տալ նրան, որ այդ տնտեսվող ռեզերվները փաստացի գերազանցում են ՀՀ մաքսային սահմանի վրա գազի գնի 15 դոլարով բարձրացումը: Դա կարող է հնչեցվել որպես կանխավարկած, որը հիմնավորման կարիք ունի: Դրա պատասխանը կարող է տալ ՀՀ կառավարության 2018թ. ստեղծված աշխատանքային խումբը, ՀԿԾԿ-ն և լրացուցիչ ուսումնասիրությունների արդյունքները:
«Գազպրոմ-Արմենիա» ընկերության բնական գազի ԱԱՀ-ի հարկը սպառված բնական գազի ակցիզային հարկով ամբողջությամբ փոխարինման խնդրում առակա է նաև կարևոր տեխնիկական խնդիր (որն, անպայման, կնկատեն մասնագետները և միանգամից անիրատեսական կհամարեն առաջարկվող մոտեցումը), կապված՝ «Գազպրոմ-Արմենիա» ընկերության կողմից ԱԱՀ-ի հաշվանցման հետ, որը պրակտիկ լուծումը կարող է լինել «Գազպրոմ-Արմենիա» ընկերության համար ԱԱՀ զրոյական դրույքաչափի կիրառումը, որի դեպքում նրան կփոխահատուցի ԱԱՀ հաշվանցման ենթակա գումարները:
Զուտ հարկային մանևրի առումով, այն է՝ ԱԱՀ-ն ակցիզային հարկով փոխարինումը առաջին հայացքից ոչինչ չի փոխում, սակայն չմոռանանք ծախսերի վերը թվարկված հնարավոր ռեզերվի մասին պաշտոնական հայտարարությունների երկար ցանկը, որն էլ իր հերթին կհանդիսանա ակցիզային հարկի լրացուցիչ բազան և հավելյալ հարկային եկամուտը բյուջեի համար: Ընդհանուր առմամբ անուղղակի հարկերի (ԱԱՀ-ի ակցիզային հարկի) առաջարկվող փոխարինումը, ինչպես նաև «զրոյական միասնական սակագին» մոտեցումը հնարավորություն են տալիս.
- ՀՀ պետական բյուջեի համար ապահովել նույն արդյունքը անուղղակի հարկերի զուտ փոխարինման առումով, սակայն ծախսերի արդյունավետության և տնտեսվող ռեզերվի հաշվին ապահովել լրացուցիչ հարկային մուտքեր հավելյալ ակցիզային հարկի տեսքով: Մյուս էֆեկտը կայանում է բյուջեի հարկային եկամուտների ճկունության բարձրացման և հարկատուների համար տնտեսական խթանները գործադրման մեջ:
- Տարատեսականացնել կամ դիվերսիֆիկացնել հարկի դրույքաչափը բնական գազի տարբեր սպառողների համար՝ էներգետիկայի ձեռնարկություններ, այդ թվում՝ ՋԷԿ-եր, գազալցակայաններ, արդյունաբերություն՝ ըստ ոլորտների, ջերմային տնտեսություններ, առևտրային և ոչ առևտրային պետական կազմակերպություններ ըստ ոլորտների՝ կրթության, առողջապահության և սոցիալական այլ ոլորտներ, բնակչություն: ԱԱՀ-ի դեպքում հարկը որպես կանոն նման դիվերսիֆիկացման մոտեցում չի ենթադրում:
- Ակցիզային հարկի համար որոշ խումբ սպառողների համար կիրառել ակցիզային հարկի պայմանագրային մոտեցումը: Միջազգային պրակտիկայում պայմանագրային հարկման այդ ինստիտուտը հանդիսանում է էկոլոգիական հարկերի հարկման կարևոր առանցքային բաղադրիչը և ունի լայն տարածում եվրոպական երկրների հարկային համակարգերում, այն որպես կանոն, անվանում են «Climate Change Agreement» (CCL): Այն ենթադրում է, որ սպառողի կողմից որոշակի ժամկետում (մեկ տարուց ոչ պակաս կտրվածքով) էներգախնայողության նախապես սահմանված սպառման ռեժիմների պահպանման դեպքում որոշակի միջակայքում ակցիզային հարկի դրույքաչափի նվազեցում: ԱԱՀ-ի դեպքում նման մոտեցումը ընդունելի չէ և չի կիրառվում:
- Ապահովել ՀՀ տնտեսական ինքիշխանությունը՝ ՀՀ սպառողների համար բնական գազի սուբսիդավորումը իրականացնել ոչ թե ռուսական «Գազպրոմ-Արմենիա»-ի կողմից, այլ ՀՀ ֆինանսների ու աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարությունների կողմից:
- Չխաթարել ՀՀ Հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի բնականոն և օբյեկտիվ գործունեությունը, որը կիմաստազրկվի գազի գնի սուբսիդավորման գործառույթը ռուսական «Գազպրոմ Արմենիա»-ի կողմից իրականացնելու դեպքում:
- Էներգակիրների էկոլոգիական հարկերի` բնական գազի և էլեկտրաէներգիայի ակիցիզային հարկի կիրառումը Հայաստանում տնտեսական խթանող հիմք կհանդիսանա. պետական պարտքի սպասարկումից՝ ինտենսիվ կառավարման անցման համար: Առավել հիմնավոր և արդյունավետ լուծումներով հնարավոր կլինի անդրադառնալ պետական արտաքին պարտքի կրճատման արմատական լուծմանը, «պարտքը բնապահպանության դիմաց» (Debt-for-Environment Swaps (DFES)) ալգորիթմով (շեշտում ենք կրճատման): Էներգակիրներից ստացվող հարկային եկամուտները միաժամանակ կլուծի երկու խնդիր.
ա) Հուսալի աղբյուր կհանդիսանան «պարտքը բնապահպանության դիմաց» (Debt-for-Environment Swaps (DFES)) ալգորիթմով երկրում դրանց համարժեք ծրագրերի ծախսերը իրականացնելու համար,
բ) էներգակիրների հարկումը ինքնին նպաստում է էկոլոգիական չափորոշիչի՝ ածխածնային և այլ վտանգավոր արտանետումների կրճատման խնդրին: Մեկ նպատակի համար միաժամանակ գործադրվում է միմյանցից անկախ երկու արդյունավետ գործիք, որն ի դեպ, արժևորվում է դոնոր վարկատու երկրների կողմից՝ այդ բարդ խնդրի բանակցությունների ընթացքում:
- Այն կխթանի վերականգնվող էներգիայի աղբյուրների հաշվին էներգետիկայի զարգացման առաջնահերթությունը:
- Այն կխթանի միջազգային համաձայնագրերով ստանձնած պարտավորությունների կատարումը: Մասնավորապես՝ 2015թ. նոյեմբերի 30-ից դեկտեմբերի 12-ը Փարիզի ՄԱԿ-ի կլիմայի փոփոխության շրջանակային կոնվենցիայի կողմ երկրների հերթական` 21-րդ համաժողովի ընդունած միջազգային համաձայնագրի՝ «Կլիմայի փոփոխության մասին» ՄԱԿ-ի շրջանակային կոնվենցիայի «Փարիզյան համաձայնագրի», ըստ որի Հայաստանը ստանձնել է ջերմոցային գազերի արտանետումների աճի սահմանափակման քանակական հանձնառությունը: Ի դեպ, ըստ այդ համաձայնագրի 2015-2019 թթ.՝ կամավոր, նախապատրաստական ներդրումների ժամանակաշրջանն է, իսկ 2020-2050թթ. համաձայնագրի ժամանակաշրջանի գործողությունների ժամկետն է:
- Այն ապահովում է բազմապատիկ (սիներգիկ) արդյունք, քանի որ էներգախնայողության և բնապահպանական վերարտադրող սարքավորումների և տեխնոլոգիաների պահանջները ինովացիոն լուծումների օգտագործման արդյունք կհանդիսանան բազմաթիվ ոլորտներում:
- Բիզնեսը կապահովի ա) նորարարությունների հանդեպ ընկալունակ նախաձեռնողական խթաններ, բ) երկարաժամկետ գործունեության իրատեսական մղումներ, գ) մրցունակության հավասար հնարավորություններ:
Ամփոփելով նշենք, որ առաջարկվող լուծումը հնարավորինս հիմնվում է բոլոր կողմերի շահերի հաշվի առնման վրա և ստեղծում է եզակի ու աննախադեպ հնարավորություն, այն է` արմատապես փոխում է հարկային համակարգի ամբողջական դոկտրինը, որը հարկային և ավելի լայն` տնտեսական քաղաքականության մեջ առաջ կբերի բոլորովին նոր որակ և լուծումներ և ամենակարևորը կապահովի ՀՀ տնտեսական ինքնիշխանությունը, զերծ պահելով նաև հանկարծակի պետական պարտքի առաջացումից:
ԱՐԱ ՔԱՌՅԱՆ
«Լոգիկա» գործարար և ֆինանսատնտեսական անկախ
հետազոտությունների կենտրոն» ՀԿ-ի նախագահ,
տ. գ. թ., դոցենտ
«Առավոտ» օրաթերթ,
19.02.2019
