Ուզում եմ կրկին անդրադառնալ Հայաստանում կալանքի, դրա կիրառման բացասական պրակտիկայի, ընտրողաբար կիրառելու, կալանքի միջոցով մարդկանց «կոտրելու» հարցին:
Սա շարունակում է լայնորեն կիրառվել։ Անձնական ազատության և անձի անձեռնմխելիության իրավունքը շարունակում է մնալ Հայաստանում ամենաշատը ոտնահարվող իրավունքներից մեկը, իսկ կալանքը՝ որպես խափանման միջոց կիրառելը, դատարանների սիրելի գործիքը:
Տարիներ շարունակ ամենատարբեր քրեական գործերով, նաև այն գործերով, որոնք ունեին քաղաքական ենթատեքստ, անձի նկատմամբ կիրառվում էր կալանքը, որի ժամկետը պարբերաբար երկարաձգվում էր: Դա գործիք էր, որը հնարավորություն էր տալիս ապացույցներ ձեռք բերել, կոտրել անձին: Հաճախ հաշվի չէր առնվում նույնիսկ անձի առողջական վիճակը՝ «Հաց բերողին» բոլորս ենք հիշում:
Իսկ ի՞նչն է փոխվել այսօր:
Շարունակվում է նախնական կալանքը որպես պատժի կամ ապացույցներ ձեռք բերելու միջոց կիրառելու տխուր և վնասակար ավանդույթը։ ՀՔԾ-ն ու դատախազությունը համառորեն կալանք են պահանջում մի դեպքում, իսկ մեկ այլ՝ հանրային վտանգավոր արարքի դեպքում՝ ոչ։ Օրինակ, հանրային մեծ վրդովմունք առաջացրած նորակոչիկների ավտոբուսի վրա հարձակման դերակատարներից երկուսի համար շատ հանգիստ ընտրվեց ստորագրություն չհեռանալու մասին, իսկ մեկի պարագայում կիրառվեց գրավ:
Իսկ օրեր առաջ նախնական կալանքի վայրում մահացած Մհեր Եղիազարյանի գործով, ով 44 օր հացադուլի մեջ էր եղել, կալանքը որպես խափանման միջոց ընտրելու հիմքերը մեկնաբանության կարիք ունեն:
Ամենևին անակնկալ չէր նաև ՄԻԵԴ կանոնագրքի հիման վրա Սամվել Մայրապետյանի նկատմամբ միջանկյալ միջոցի կիրառումը: Առողջական նման խնդիրների առկայության պարագայում կալանքը որպես խափանման միջոց կիրառելը, իսկ այնուհետև՝ բուժման հնարավորությունը սահմանափակելը մարդու իրավունքների կոպտագույն խախտում է: Դա բնորոշ էր նախկին իշխանություններին, բայց մենք կարծես, թե հինը մերժել ենք նաև այդ պատճառով:
Նույն խնդիրների առջև ենք կանգնելու առաջիկայում՝ հայտնի գաղտնալսման հետ կապված: Այսօր նույնքան պարզ է, թե հայտնի գաղտնալսման առկայությամբ ՄԻԵԴ-ը ինչ որոշում է կայացնելու։ Էլի՞ պետք է զարմանանք՝ ինչպես միշտ առաջին անգամ։ Չենք կարող ձևացնել, թե գաղտնալսման փաստը չկա, ու չենք կարող ձևացնել, թե ճիշտ չենք հասկանում բովանդակությունը։
Որքանո՞վ է հիմնավորված, որ մարտի 1-ի գործով Ռ. Քոչարյանի նկատմամբ կալանքը, որպես խափանման միջոց ընտրելը համաչափ է։ Գտնվելով արտերկրում ՀՔԾ առաջին իսկ ծանուցագիրը ստանալով վերադարձել է Հայաստան, չի թաքնվել, չի խուսափել քննությունից։
Դատարանը պետք է առաջնորդվի անձի ազատության կանխավարկածից. ի՞նչ հիմքեր կան, որ նա կխոչընդոտի կամ չի ներկայանա քննությանը:
Երևի թե ավելորդ է շեշտել, որ կալանքը, որպես խափանման միջոց կիրառելու համար անհրաժեշտ է օրենսդրությամբ նախատեսված հստակ հիմքերի առկայություն՝ երբ քրեական գործով ձեռք բերված նյութերը բավարար հիմք են տալիս ենթադրելու, որ կասկածյալը կամ մեղադրյալը կարող է թաքնվել քրեական վարույթն իրականացնող մարմնից, խոչընդոտել մինչդատական վարույթում կամ դատարանում գործի քննությանը և այլն:
Բայց այս հիմքերը հիմնավորելու համար պետք է հստակ, բավարար և վերաբերելի հիմնավորումներ ներկայացնել, դրանք պետք է հիմնավորվեն գործում առկա փաստական տվյալներով:
Որո՞նք են այդ փաստական տվյալները, որոնք կալանքի որոշման համար հիմք են հանդիսացել:
Կալանքի լայնորեն և չհիմնավորված կիրառումը շատ լուրջ խնդիր է։ Շատ անգամ արվում է իներցիայով, շատ անգամ դատավորներներն են իրենց ապահովագրում, շատ անգամ մթնոլորտն է ստիպում։
Դատավորների վրա ազդեցությունն այսօր նույնքան ակնառու է, որքան նախկինում: Պարզապես փոխվել են մեխանիզմներն ու գործիքները։
Այստեղ բարդ լուծումներ են պահանջվում, այդ թվում՝ քաղաքական կամք՝ զերծ մնալու դատավորների հանդեպ ազդեցությունից: Ուղղակի որևէ իշխանություն պետք է մի պահից սկսած որոշի՝ չխառնվել դատարանների աշխատանքին։
Առանձին, չափազանց կարևոր խնդիր է նախաքննության ժամկետները անհարկի ձգձգելը, որն էլ իր հերթին առաջացնում է լարվածություն հասարակության շրջանում: Նախաքննության ժամկետների ձգձգումը բերում է կալանքի ժամկետի երկարաձգման:
Մանվելի Գրիգորյանի գործը երկրի քաղաքական իշխանությունը, իրավապահները և հեռուստաեթերը բացահայտված էին համարում դեռևս 8 ամիս առաջ։ Եթե այն, ինչը եթերից հրամցվել է հասարակությանը՝ ճիշտ է, ապա սա առանձնապես բարդ քրեական գործ չէ։ Այդ դեպքում ինչո՞ւ չի սկսվում դատավարությունը։ Ինչո՞ւ են հիվանդ մարդուն անընդհատ պահում կալանքի տակ. պատժում ե՞ն։
Ցավով պետք է արձանագրել, որ մեր երկրում այդպես էլ չի ձևավորվում ազատության կանխավարկածով առաջնորդվելու և կալանքը` որպես բացառիկ միջոց կիրառելու պրակտիկան, ինչն իր բացասական ազդեցությունն է ունենում ոչ միայն մարդու իրավունքների պաշտպանության վրա, այլև խաթարում է պետության իրավական հիմքերը:
Էլինար Վարդանյան
«Այլընտրանքային նախագծեր խումբ»
