Արցախի ՄԻՊ. Հանրային ծառայողի արտահայտվելու ազատության սահմանափակումը կարող էր հետապնդել քաղաքական զսպվածությունը և էթիկայի կանոնների պահպանումը երաշխավորելու նպատակ

Մարդու իրավունքների պաշտպանի իրավական դիրքորոշումը՝ հանրային ծառայողի արտահայտվելու ազատության վերաբերյալ

2018թ. նոյեմբերի 3-ին Արցախի Հանրապետության հանրային ծառայող Մոնթե Մադոյանը Ֆեյսբուք սոցիալական ցանցի իր էջի միջոցով հրապարակայնորեն ԱՀ Մարդու իրավունքների պաշտպանի ուշադրությունն է հրավիրել իր արտահայտվելու ազատության սահմանափակման կոնկրետ օրինակի վրա՝ ակնկալելով Պաշտպանի դիրքորոշումը դրա վերաբերյալ:

Հաշվի առնելով, որ վերջինիս կողմից բարձրացված հարցը առերևույթ վերաբերում էր Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանությանը Արցախում՝ Մ. Մադոյանին առաջարկվել է գրավոր դիմումով ներկայացնել իր բողոքի մանրամասները: Վերջինս հրաժարվել է գրավոր դիմումով բողոք ներկայացնել իր կողմից կատարված հրապարակային հայտարարության վերաբերյալ՝ ֆեյսբուք սոցիալական ցանցի միջոցով հրապարակելով որոշակի փաստեր և փաստարկներ, որոնք, իր համոզմամբ, սահմանափակում են իր խոսքի և մտքի ազատության իրավունքը:

Հարցի ուսումնասիրության արդյունքում, Պաշտպանը եկել է այն եզրահանգման, որ Մ. Մադոյանի ներկայացրած հարցը վերաբերում է արտահայտվելու ազատությանը, որն ամրագրված է մարդու իրավունքների միջազգային իրավունքում, այդ թվում՝ Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին միջազգային դաշնագրով (հոդված 19) և Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին կոնվենցիայով (հոդված 10), ինչպես նաև ԱՀ Սահմանադրությամբ, որի 42-րդ հոդվածի 1-ին մասը հռչակում է.
«Յուրաքանչյուր ոք ունի իր կարծիքն ազատ արտահայտելու իրավունք: Այս իրավունքը ներառում է սեփական կարծիք ունենալու, ինչպես նաև առանց պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների միջամտության և անկախ պետական սահմաններից՝ տեղեկատվության որևէ միջոցով տեղեկություններ ու գաղափարներ փնտրելու, ստանալու և տարածելու ազատությունը»:

Կարևորելով արտահայտվելու ազատության պատշաճ պաշտպանությունն Արցախում՝ միևնույն ժամանակ պետք է շեշտադրել հետևյալ կետերն ընդհանրապես արտահայտվելու ազատության և մասնավորապես ներկայացված հարցի վերաբերյալ՝

1. Արտահայտվելու ազատությունը չի կարող բացարձակ լինել, և դրա հնարավոր սահմանափակման հիմքերը և սահմաններն ամրագրված են ինչպես Դաշնագրի 19-րդ հոդվածի 3-րդ կետով և Կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածի 2-րդ կետով, այնպես էլ Սահմանադրության 42-րդ հոդվածի 3-րդ մասով:

2. Դաշնագրի 19-րդ հոդվածի 3-րդ կետում հստակ ընդգծվում է, որ արտահայտվելու իրավունքի նկատմամբ թույլատրելի են որոշ սահմանափակումներ, որոնք կապված են այլ անձանց կամ ամբողջ հասարակության իրավունքների ու շահերի հետ: 3-րդ կետում բերված են այն պայմանները, որոնց առկայության դեպքում միայն կարող են սահմանափակումներ արվել, մասնավորապես՝
• Դրանք պետք է սահմանվեն օրենքով,
• Կարող են դրվել միայն 3-րդ կետի (ա) և (բ) ենթակետերում նշված պատճառներով,
• Տվյալ մասնակից պետության համար պետք է հիմնավորված լինեն որպես «անհրաժեշտ» այդ նպատակներից որևէ մեկի շրջանակում:

Այսպիսով, 19-րդ հոդվածի 3-րդ կետը նշում է, որ արտահայտվելու ազատության սահմանափակումները պետք է սահմանվեն օրենքով և լինեն անհրաժեշտ՝
ա) Այլ անձանց իրավունքները կամ հեղինակությունը հարգելու համար,
բ) Ազգային անվտանգությունը, հասարակական կարգը, բնակչության առողջությունը կամ բարոյականությունը պաշտպանելու համար:
Դաշնագրի թիվ 34 ընդհանուր մեկնաբանությունն ավելի մանրամասնորեն է անդրադառնում արտահայտվելու ազատության հնարավոր դրսևորումներին և դրանց սահմանափակումներին:

3. Արտահայտվելու ազատության հնարավոր սահմանափակման մասին դրույթ պարունակում է նաև մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին եվրոպական կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածի 2-րդ կետը, համաձայն որի՝ այս ազատությունների իրականացումը, քանի որ այն կապված է պարտավորությունների հետ, կարող է պայմանավորվել այնպիսի ձևականություններով, պայմաններով, սահմանափակումներով կամ պատժամիջոցներով, որոնք նախատեսված են օրենքով և անհրաժեշտ են ժողովրդավարական հասարակությունում՝ ի շահ պետական անվտանգության, տարածքային ամբողջականության կամ հասարակության անվտանգության, անկարգությունները կամ հանցագործությունները կանխելու, առողջությունը կամ բարոյականությունը, ինչպես և այլ անձանց հեղինակությունը կամ իրավունքները պաշտպանելու, խորհրդապահական պայմաններով ստացված տեղեկության բացահայտումը կանխելու կամ արդարադատության հեղինակությունն ու անաչառությունը պահպանելու նպատակով:

Իսկ ՄԻԵԴ իրավաբանությունը վերոգրյալի կապակցությամբ հանգում է հետևյալին՝
• Սահմանափակման միջոցները պետք է հիմք ունենան ներպետական օրենսդրությունում, այսինքն՝ սահմանված լինեն օրենքով,
• Միջամտությունը պետք է հետապնդի իրավաչափ նպատակ (Կարապետյանը և ուրիշներն ընդդեմ Հայաստանի, §37),
• Արտահայտվելու ազատության սահմանափակման յուրաքանչյուր դեպք պետք է նեղ մեկնաբանություն ստանա, և ցանկացած սահմանափակման անհրաժեշտություն պետք է համոզիչ կերպով հիմնավորվի (§44):

Կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածի 2-րդ կետի իմաստով «անհրաժեշտ» ածականը ենթադրում է ծայրահեղ սոցիալական անհրաժեշտության առկայություն։ Պայմանավորվող պետություններին վերապահված է հայեցողական լիազորությունների որոշակի շրջանակ՝ գնահատելու այդպիսի անհրաժեշտության առկայությունը, սակայն դա սերտորեն փոխկապակցված է եվրոպական վերահսկողության հետ (§45):

4. ԱՀ Սահմանադրության 42-րդ հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն՝ կարծիքի արտահայտման ազատությունը կարող է սահմանափակվել միայն օրենքով՝ պետական անվտանգության, հասարակական կարգի, առողջության և բարոյականության կամ այլոց պատվի ու բարի համբավի և այլ հիմնական իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության նպատակով:
Ելնելով Դաշնագրով, Կոնվենցիայով և Սահմանադրությամբ ամրագրված վերոնշյալ դրույթներից՝ կարելի է արձանագրել, որ արտահայտվելու ազատության սահմանափակման աստիճանը հարաբերական է՝ կախված իրավիճակից և այլ էական հանգամանքներից:

5. Անդրադառնալով ԱՀ հանրային ծառայող Մոնթե Մադոյանի արտահայտվելու ազատության ենթադրյալ սահմանափակման հարցին՝ հարկ է նախևառաջ հասկանալ, թե արդյոք պետության կողմից միջամտություն է եղել նրա իրավունքների հանդեպ: Ըստ Մ. Մադոյանի հրապարակման՝ գործատուն իրեն բանավոր քանիցս զգուշացրել է իր ազատության սահմանափակման մասին, ինչը նշանակում է, որ ըստ էության առկա է միջամտություն:

6. Առաջնորդվելով Դաշնագրում և Կոնվենցիայում ամրագրված վերոնշյալ չափորոշիչներով՝ պետք է արձանագրել, որ տվյալ դեպքում էական հանգամանք է Մ. Մադոյանի՝ հանրային ծառայողի կարգավիճակը, որով պայմանավորված որոշակի սահմանափակումներ են նախատեսվում «Հանրային ծառայության մասին» ԼՂՀ օրենքով: Մասնավորապես, նշյալ օրենքի 6-րդ հոդվածով սահմանված են հանրային ծառայության հիմնական սկզբունքները, որոնցից է նաև 1-ին մասի 6-րդ կետով սահմանված՝ հանրային ծառայողի քաղաքական զսպվածությունը:

Նույն օրենքի 21-րդ հոդվածով սահմանված են հանրային ծառայողի հիմնական պարտականությունները, այդ թվում՝ էթիկայի կանոնները պահպանելը: Իսկ 28-րդ հոդվածը սահմանում է հանրային ծառայողի և բարձրաստիճան պաշտոնատար անձի էթիկայի կանոնները՝

«Հանրային ծառայողի և բարձրաստիճան պաշտոնատար անձի էթիկայի կանոնները նորմերի համակարգ է, որոնք միտված են ապահովելու հանրային ծառայողի և բարձրաստիճան պաշտոնատար անձի պատշաճ վարքագիծը, բացառելու հանրային և մասնավոր շահերի բախումը, ամրապնդելու հասարակության վստահությունը հանրային ինստիտուտների նկատմամբ» (հոդված 28, մաս 1):
Քաղաքական զսպվածության և էթիկայի կանոնները պահպանելու դրույթներն առնչվում են, ի թիվս այլ իրավունքների և ազատությունների, նաև արտահայտվելու ազատությանը: Իսկ այլ անձանց (այդ թվում՝ իշխանություն կրող անձանց) մասին անհարգալից և վիրավորական արտահայտություններով զուգակցվող կարծիքներն առավել ևս չեն կարող համապատասխանել նշված դրույթներին:

7. Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի՝ Կարապետյանը և ուրիշներն ընդդեմ Հայաստանի գործով որոշմամբ ՄԻԵԴ-ը համարում է, որ հանրային ծառայողի եւ պետության՝ որպես գործատուի միջեւ վստահության եւ հավատարմության առանձնահատուկ կապը կարեւոր է, ինչը նշանակում է, որ հանրային ծառայողն իր գործառույթներն իրականացնելիս պետք է հարգի եւ ապահովի այդ կապը:

8. Ինչ վերաբերում է պետության կողմից կիրառվող սահմանափակումներին, ապա ՄԻԵԴ վերոնշյալ որոշումն ընդգծում է, որ հստակ կատեգորիայի հանրային ծառայողների քաղաքական չեզոքությունը (տվյալ դեպքում՝ քաղաքական զսպվածությունը) պահպանելու անհրաժեշտությանն ուղղված միջոցները կարող են սկզբունքորեն իրավաչափ եւ համաչափ համարվել՝ Կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածի շրջանակներում (տե՛ս Ահմեդն ու այլոք ընդդեմ Միացյալ թագավորության [Ahmed and Others v. the United Kingdom] գործը, 1998 թվականի սեպտեմբերի 2, § 63, Վճիռների եւ որոշումների մասին զեկույցներ 1998-VI): Այնուամենայնիվ, ըստ ՄԻԵԴ-ի՝ այդպիսի միջոցը չպետք է կիրառվի ընդհանուր ձեւով, ինչը կարող է ազդել պաշտպանվող իրավունքի էության վրա՝ առանց հաշվի առնելու խնդրո առարկա հանրային ծառայողի գործառույթներն ու դերը եւ, մասնավորապես, յուրաքանչյուր դեպքի հանգամանքները (տե՛ս, mutatis mutandis, Քյուչյուկբալաբան եւ Քուտլուն ընդդեմ Թուրքիայի [Küçükbalaban and Kutlu v. Turkey] գործը, թիվ 29764/09 եւ 36297/09, § 34, 2015 թվականի մարտի 24. եւ Դեդեկանն ու Օքն ընդդեմ Թուրքիայի [Dedecan and Ok v. Turkey] գործը, թիվ 22685/09 եւ 39472/09, § 38, 2015 թվականի սեպտեմբերի 22):

9. Պետք է նշել, որ հանրային ծառայողի կարգավիճակի (ներառյալ՝ դրանից բխող իրավունքների ու պարտականությունների) հանրային ընկալումը, ընդհանուր առմամբ, չի սահմանափակվում կոնկրետ ժամային և տարածական հատկանիշներով: Դրա մասին է վկայում «Հանրային ծառայության մասին» ԼՂՀ օրենքի՝ էթիկայի կանոններին առնչվող վերոբերյալ 28-րդ հոդվածի 2-րդ մասը.
«Սույն հոդվածի պահանջները վերաբերում են հանրային ծառայողի և բարձրաստիճան պաշտոնատար անձի ինչպես լիազորությունների իրականացմանը, այնպես էլ նրա ամենօրյա վարքագծին»:
ՈՒստի, պետք է հաշվի առնել, որ հասարակության ընկալումներում հանրային ծառայողը կարող է մեծապես կրել իր կարգավիճակը և դրանով պայմանավորված իրավունքներն ու պարտականությունները նաև ոչ աշխատանքային ժամերին, և նրա արտահայտած կարծիքը կարող է վերագրվել նաև իր կարգավիճակին, ներառյալ՝ իր գործատուին:

10. Վերը նշված որոշման մեջ ՄԻԵԴ-ը դիրքորոշում է հայտնում, որ, քանի որ հանրային ծառայողները, ինչպես եւ մնացած բոլոր անհատները, Կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածին համապատասխան, օգտվում են իրենց կարծիքն ու գաղափարներն ազատ արտահայտելու իրավունքից, ապա Պայմանավորվող պետությունները պետք է որոշակի ազատություն թույլ տան հանրային ծառայողներին ներքին հասարակական բանավեճերին մասնակցելու համար, մասնավորապես, երբ նրանց փորձն ու մասնագիտական փորձառությունը կարող են նպաստել հանրային շահերից բխող եւ կարեւորություն ներկայացնող հարցերի վերաբերյալ տեղեկացված բանավեճերին (§58):

11. Ինչպես արտահայտվելու ազատությունն է հարաբերական, այնպես էլ՝ դրա սահմանափակումները, որոնք հավասարակշռվում են և՛ մարդու հիմնարար իրավունքներով ու ազատություններով, և՛ տվյալ դեպքում հանրային ծառայողի իրավունքներով: Այսպես՝ «Հանրային ծառայության մասին» ԼՂՀ օրենքի 20-րդ հոդվածով սահմանված են հանրային ծառայողի հիմնական իրավունքները. մասնավորապես, 20-րդ հոդվածի 1-ին մասի 6-րդ կետի համաձայն՝ հանրային ծառայողն իրավունք ունի իր խախտված իրավունքները բողոքարկել օրենքով սահմանված կարգով, իսկ նույն մասի 9-րդ կետով ամրագրված է հանրային ծառայողի իրավական պաշտպանության իրավունքը, այդ թվում՝ քաղաքական հետապնդումներից:

12. Այսպիսով, հանրային ծառայողի (տվյալ դեպքում՝ Մոնթե Մադոյանի) արտահայտվելու ազատության սահմանափակումը կարող էր հետապնդել հանրային ծառայողի քաղաքական զսպվածությունը և էթիկայի կանոնների պահպանումը երաշխավորելու նպատակ, ինչն, ընդհանուր առմամբ, ունի օրենսդրական հիմք: Մինչդեռ հարկ է ընդգծել, որ ԱՀ օրենսդրությամբ սահմանված չեն հանրային ծառայողի իրավունքների հանդեպ միջամտության այն միջոցները, որոնք կարող են կիրառվել հանրային ծառայողի կողմից քաղաքական զսպվածությունն ու էթիկայի կանոնները չպահպանելու դեպքում, այնինչ այդ միջոցների հստակեցման անհրաժեշտությունը բխում է Դաշնագրի ու Կոնվենցիայի վերոբերյալ դրույթներից: Բացի այդ, անհրաժեշտ է օրենքում որոշակիացնել քաղաքական զսպվածության սահմանները, որպեսզի այդ սահմանափակման կիրառումը կանխատեսելի և չափելի լինի և՛ հանրային ծառայողի, և՛ գործատուի համար:

ԱՀ Մարդու իրավունքների պաշտպանի աշխատակազմ