Մշակույթի նոր արժեքների վրա խարսխված իմ գաղափարախոսությունը հիմնված է իմ տարիների փորձի, խորը հետազոտությունների, մշակույթի ու արվեստի, ինչպես նաեւ ճանապարհորդությունների, հանդիպումների ու քննարկումների, սեմինարների, ցուցահանդեսների եւ գիտելիքների վրա: Դեռեւս մանուկ հասակից ծնողներիս շնորհիվ (հայրս թատրոնի ռեժիսոր, մայրս ռադիոյի եւ հեռուստատեսության արվեստի բաժնի ռեժիսոր) ինձ մշտապես բախտ է վիճակվել հանդիպել, խորհուրդներ ստանալ այն ժամանակաշրջանի մեծերից, ինչպիսիք էին Հ. Ղափլանյանը, Հ. Մալյանը, Ս. Կապուտիկյանը, Հ. Սահյանը, Ռ. Չխիկվաձեն, Կ. Լավրովը, Մ. Վ. Ուլյանովը եւ շատ շատերը: Ի մի բերելով վերջին տարիների իմ ողջ գիտելիքները, փորձառությունը, տրամաբանությունը, հմտությունը՝ եկել եմ այն եզրակացության, որ Հայաստանի մշակույթն ու արվեստը պետք է ենթարկվեն հրատապ եւ լուրջ վիրահատության-վերափոխման: Սա կլինի մշակույթի նոր արժեքների վրա հիմնված մեր հասարակության առողջացման ուղին:
Մշակույթն ու արվեստը մշտապես եղել են երկրի եւ ժողովրդի դիմագիծը: Աշխարհի ամենահին մեծ մշակույթներից մեկը հանդիսանում է Ուրարտուն եւ իր իրավահաջորդ Հայաստանը: Բայց ինչու մի ժողովուրդ, որն աշխարհին տվել է մաշտոցյան աստվածային գեղեցկությամբ տառեր, Թորոս Ռոսլինի աներեւակայելի ձեռագրեր, Խաչատրյանի հիասքանչ Ադաջիոն, Սարյանի եւ Մինասի խելահեղ գույներ, Իսահակյանի, Սեւակի ու շատ հանճարների գոհարներ, վերջին տարիներին հայտնվել է ծանր վիճակում:
Մենք ժողովուրդ ենք, որը ունի մշակույթի եւ արվեստի ամուր հիմք: Հիմք, որի վրա կարելի է կառուցել բազմաթիվ երկնաքերեր: Եվ այսօր մենք այս հզոր հիմքի վրա ունենք խարխլված, փոքր կառույց: Բազմիցս, երբ խորհում էի մեր ճարտարապետների հատակագծերի եւ գծագրերի շուրջ, որպես մասնագետի ինձ միշտ հետապնդել է այն միտքը (Մոսկվայի Ստրոգանովի անվան բարձրագույն գեղարվեստաարդյունաբերական ակադեմիայի շրջանավարտ), որ նրանց ներդաշնակ ու բանիմաց լուծումները շատ առումով ժամանակից առաջ են ընկել: Երեւանը միակ մայրաքաղաքն է աշխարհում, որը նախագծվել եւ կերտվել է մեկ ազգի ջանքերով: Հանճարեղ Թամանյանի գլխավորությամբ հայ ճարտարապետները քայլ առ քայլ իրականացրել են մեր ազգի երազանքը: Ո՛չ Ռաստրելլին, ո՛չ Լե Կորբյուզեն, ո՛չ Օսկար Նիեմեյերը չեն կառուցել մեր մայրաքաղաքը, այն կառուցվել է մեզ հասած դարավոր մշակութային ժառանգության եւ հայ ճարտարապետների փայլուն մտքի փոխկապակցության շնորհիվ: Մինչեւ միլիոն բնակիչ ունեցող ոչ մի քաղաք վերջին 50 տարիների ընթացքում չի կառուցել ու չունի այդքան հուշարձան եւ քանդակ, ինչքան Երեւանը: Դրանցից ամեն երկրորդը գլուխգործոց է, իսկ Սասունցի Դավիթը գտնվում է աշխարհում երբեւէ մարդկային ձեռքերով ստեղծված հեծյալ- արձանների հնգյակում: Այս ամենը Հայ ազգի եզակի եւ բացառիկ հարստությունն է:
Ցավոք, վերջին տասնամյակներին մեր ժողովուրդը մոտեցել է մի վտանգավոր գծի: Հայաստանում շատերը չգիտեն կամ չեն հիշում, թե ովքեր են Մեղապարտը, Լեոն, Օրբելի եղբայրները, Մառը, Մամուլյանը ու շատ ուրիշներ: Ինչ-որ մի բան կոտրվել է ժողովրդի մեջ: Տգիտություն եւ ժխտողականություն, անգրագիտություն, ամբարտավանություն. հավատացե՛ք, դրանից տառապում են արվեստն ու մշակույթը, ժողովրդի կենսամակարդակն ու ձգտումները: Սրանք աղավաղում են հազարամյակներից մեզ փոխանցված արվեստի եւ մշակույթի անգին ժառանգությունը:
Քսանհինգ տարի ապրելով Եվրոպայում` տեսնելով աշխարհում տեղի ունեցող բարեփոխումներն ու հանդուրժողականությունը, ինձ մոտ ստեղծվել է տպավորություն, որ իմ ժողովրդի դեմ հատուկ պատվեր էր կատարվում «կործանել ու աղավաղել» մեր մշակույթը: Դրան զուգահեռ խրախուսվում էր անօրինականությունը, կեղծավորությունը, կոռուպցիան:
Մեզ անհրաժեշտ են մեծ բարեփոխումներ: Ցավոք, այսօր աշխարհում եւ Եվրոպայում շատերը չգիտեն եւ զարմանում են, որ մենք ոչ միայն քրիստոնյա ենք, այլեւ ընդունել ենք քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն առաջինը աշխարհում ու տեղյակ չեն ընդհանրապես, որտեղ է գտնվում Հայաստանը: Վստահ եմ, որ սա եվրոպացիների անգրագիտության արդյունք չի, այլ մեր նախկին իշխանությունների մեծ բացթողումը: Չեխիայի կառավարության պաշտոնական այցելություններին ուղեկցող գործարարների կազմում ես բազմիցս այցելել եմ Հայաստան: Ամեն անգամ փաստել եմ, որ այդ հանդիպումները ոչ միայն չեն միավորել, այլ հակառակը՝ հեռացրել են հայերին ու եվրոպացիներին: Ամեն անգամ աճում էր սուտը, տգիտությունն ու ագահությունը: Եվ ցավոք, այս ամենը հանգեցրեց փոխշահավետ, հետաքրքիր եւ յուրահատուկ նախագծերի ավարտի, բերեց բազմաթիվ եվրոպական հայտնի անունների, բանկերի, ապահովագրական ընկերությունների աշխատանքների սառեցմանը Հայաստանում:
Այսպիսով, եկեք անցնենք վերը նշված գործողությանը: Մեզ պետք է նոր, հեղափոխական գաղափար: Այս փոփոխությունները պետք է սկսել անհապաղ, եռանդուն: Մեր ժողովրդին հեղափոխության հաղթանակից հետո անհրաժեշտ են կտրուկ, շոշափելի փոփոխություններ դեպի լավագույնը: Եվ այս կարեւորագույն գաղափարախոսությունը պետք է իրականացնի նորացված մշակույթի նախարարությունը, որի գլխավոր թեզը կլինի «Հույս, հավատ եւ սեր»-ը:
Հայաստանի մշակույթի նախարարությունը այսօր պետք է միավորի եւ գլխավորի ազգային գաղափարի իրագործումը:
Այո, աշխարհի առաջադեմ երկրները ընտրում են այն մոդելը, որը համապատասխանում է իրենց ազգային շահերին եւ աշխարհաքաղաքական դիրքին: Հայաստանը իր մշակույթով, պատմությամբ եւ մարդկանցով տարբերվող է մյուս երկրների նկատմամբ։ Այս բացառիկությունը նոր մշակույթի նախարարության օգնությամբ կվերականգնի երկրում տիրող անհավասարակշռությունը: Մշակույթի նախարարությանը անհրաժեշտ է նոր ստորաբաժանում՝ ազգային արժեքների բրենդինգով զբաղվող վարչություն: Այն պետք է լինի հանդուրժողականության հզոր մեքենա, որը պետք է քարոզի հարգանք եւ սեր դեպի մերձավորը: Սա պետք է լինի մեր նոր գաղափարախոսությունը: Այն պետք է լինի գրագետ եւ ճիշտ, պետք է ծառայի, օգնի մեր ժողովրդին, այնպես, ինչպես օգնել է Վիկտորիայի Մեծ Բրիտանիային, Եկատերինայի Ռուսաստանին, Լյուդովիկի Ֆրանսիային, Հռոմին: Այսօր շատ տարիների կոռուպցիայից եւ անօրինականություններից հետո մեր հասարակությունը ունի դրա անհրաժեշտությունը: Հեղափոխությունը վերադարձրեց մեր կորսված հավատը, ուստի, այն ամրապնդելու համար, պետք է զարգացնենք, ուժեղացնենք եւ պահպանենք ժողովրդի Մեծ Հաղթանակը:
Պետք է միավորվեն Հայաստանի եւ ողջ աշխարհի հայության բոլոր առաջադեմ մտավոր, կրեատիվ ուժերը: Դա պետք է լինի հետեւողական աշխատանք: Այսօր մեզ պետք է միավորել եւ օգտագործել մասնագետների ողջ ուժը, կրթությունը եւ փորձը:
Մշակույթի նախարարության ստորաբաժանումների աշխատանքի շնորհիվ պետք է ժողովուրդը չբաժանվի յուրայինի ու օտարի, այլ հարգի միմյանց կարծիքը, սերմանի եւ փայփայի մեզ հասած ազգային ժառանգությունը, եւ արձագանքը չի հապաղի: Այսօր մեզ հարկավոր է ստեղծել գեղարվեստական եւ հեռուստատեսային ֆիլմեր, ներկայացումներ, որ մարդիկ թատրոններից, կինոթատրոններից, մշակույթի տներից դուրս գան ժպիտով, բարձր տրամադրությամբ`ադրենալինով լի: Անհրաժեշտ է Թատերական գործիչների միության, թատրոնների գեղարվեստական խորհուրդների հետ միասին ստեղծել փոքր բյուջեով նոր ռեպերտուար (երկու-երեք դերասանի ներկայացումներ): Դա կդյուրացնի եւ ավելի մատչելի կդարձնի նաեւ դեպի սփյուռք շրջագայությունները: Շատ մեծ ռեժիսորներ եւ մասնագետներ (Պիտեր Բրուկ, Գլեբ Պամֆիլով եւ ուրիշներ) դիմել են այս քայլին:
Այս ամենին զուգահեռ պետք է սկսել հզոր բացատրական գործունեություն՝ հիմնված մերձավորի նկատմամբ սիրո, բարության, հավատի վրա: Պետք է լինի սերտ համագործակցություն ռեժիսորների, դերասանների, սցենարիստների, գրողների, լրագրողների, արվեստագետների, նկարիչների եւ մյուսների հետ: Այն պետք է լինի ներկայացումների, հեռուստատեսային հաղորդումների, գովազդային վահանակների, պաստառների, արվեստի ստեղծագործությունների, ցուցահանդեսների, սեմինարների եւ վարպետության դասերի միջոցով: Դա կօգնի ազգի շուտափույթ առողջացմանը:
Այսօր մեզ անհրաժեշտ է դրական էներգիա եւ հումոր, որը բնորոշ է հայ ժողովրդին: Սա պետք է լինի մշակույթի նախարարության գերխնդիրը, եւ այս ամենը միայն հանդուրժողականության, սիրո, հավատի եւ հույսի ներքո:
Անհրաժեշտ է դադարեցնել հեռուստատեսային ցածրորակ սերիալները, որոնք գովազդում են բռնություն, բարքերի անկում, բարոյական արժեքների կորուստ, որոնք օտար են մեր ժողովրդի համար: Պետք է գործադրել մեծ ճիգեր նոր, մաքուր եւ ջինջ հարաբերությունների կերտման ուղղությամբ՝ հիմնված սիրո եւ հանդուրժողականության վրա:
Լեզվաբանների եւ ուսուցիչների օգնությամբ անհրաժեշտ է մշակել միջին դասարանների համար նորացված դասագրքեր Հայաստանի մշակույթի, Հայաստանի արվեստի պատմության, Էսթետիկայի եւ էթիկայի վերաբերյալ:
Ամենակարեւորն այն է, որ նոր նախարարության ղեկավարությունը (ամբողջ ապարատը վերեւից ներքեւ) ըմբռնի այս նոր մոտեցումը:
Իմ խորին համոզմամբ, պետք է վերանա կոչումների ինստիտուտը. այն շատ սուբյեկտիվ է: Ցավոք, արժանագույնները զրկված են կոչումներից, իսկ շատ անարժաններ անարդարաբար այն ունեն: Սպիլբերգը, Ֆելինին, Դալին եւ շատ մեծեր անհերքելի հետք են թողել համաշխարհային արվեստում՝ առանց կոչումների:
Վերոնշյալը կյանքի կոչելու համար անհրաժեշտ է հմուտ եւ գրագետ թիմ, հզոր բրենդինգ, աջակցություն երկրի ղեկավարության կողմից: Մշակույթի նոր նախարարության պատշաճ աշխատանքը պետք է համախմբի ժողովրդի գրագետ, խելամիտ, տաղանդավոր ուժերը: Մենք պետք է սովորենք հիանալ, ոչ թե նախանձել: Այսօր արթնացել է նաեւ մի հզոր միավոր, դրական ուժ, այն է՝ մեր կանայք: Ունենք մայրեր եւ քույրեր, կանայք, դուստրեր, որոնք ապացուցել են իրենց ուժը: Չի կարելի չօգտվել բնության այս պարգեւից:
Փառք Աստծո, կատարվեց հեղափոխություն, եւ մեզ պետք են հեղափոխական լուծումներ: Պետք չէ վախենալ դրանցից: Իհարկե, կլինեն սխալներ, բայց չպետք է հուսահատվել: Հայաստանի արեւը ջերմացնում է աշխարհը: Մեր սրտերի արեւը պետք է տաքացնի նաեւ հայաստանյան հասարակության ներքին մթնոլորտը:
Բացարձակապես միեւնույն է, որտեղ ենք մենք ապրում, որտեղ են ծնվել մեր երեխաները, ինչ լեզվով ենք խոսում, որ երկրի քաղաքացիներ ենք: ՄԵՆՔ ԲՈԼՈՐՍ ՀԱՅ ԵՆՔ: Դա բավական է, որպեսզի ներգրավվեն բարձրորակ մասնագետներ, ովքեր ունեն ցանկություն: Ովքեր կարող են օգնել, ներդնել իրենց ջանքերը, հմտությունը, տաղանդը՝ նոր ուժեղ եւ հզոր Հայաստան կառուցելու համար:
Մեր թավշյա հեղափոխությունը շատ բան տվեց պատմական հայրենիքից հեռու բնակվող հայերին: Դա երջանկություն էր եւ հույս: Մեր երեխաներից շատերը ծնվել, մեծացել են Հայաստանից հեռու եւ այլ կերպ էին ընկալում Հայաստանը: Դուստրս, ով ծնվել է Պրահայում եւ ուսանում է Լոնդոնում, հեղափոխության ողջ ընթացքը վերապրելով մեզ հետ (նաեւ տեղի ունեցածը իր օտարազգի ընկերներին բացատրելով), այնտեղ մասնակցեց ապրիլյան ցույցի: Մինչ հեղափոխությունը, իմանալով Հայաստանի պատմությունն ու մշակույթը, նա չէր հասկանում՝ ինչու է իր պատմական հայրենիքը հայտնվել այսօր այդ վիճակում (ղեկավարության անգրագիտություն, զանգվածային արտագաղթ եւ այլ բացասական երեւույթներ): Փխրուն եւ փոքր Մարիամը, հավատալով հայկական հեղափոխության հրաշքին, եռագույնը գրկած, հպարտ եւ գլուխը բարձր, գիշերով վերադառնում էր: Դեռ երկար ժամանակ (մինչեւ ուսումնական տարվա վերջը) հայկական եռագույնը հպարտությամբ ծածանվում էր աշխարհահռչակ Լոնդոնի համալսարանական քոլեջի հանրակացարանի պատուհանից։
ՄՀԵՐ ԳԱՄՋՅԱՆ
Պրահա
«Առավոտ» օրաթերթ
14.12.2018
