Աստված արվեստագետին ուղարկել է հողագնդի վրա, որ նա ի զորու լինի աղոթել մարդկանց համար
Լեւոն Խեչոյան
Դեկտեմբերի 8-ը Լեւոն Խեչոյանի ծննդյան օրն է
Մենք ծանոթ էինք, ինչպես «Դրուժբա նարոդով»-ում բոլորը ծանոթ էին ամսագրում տպագրված ամենատաղանդավոր հեղինակներից մեկի հետ: Մոսկվա գալիս նա այցելում էր խմբագրություն՝ Պովարսկայա, երկար զրուցում Լեոնիդ Արտեմի Տերակոպյանի հետ (գլխավոր խմբագրի տեղակալ), հանգամանալից ու բարյացակամ պատասխանում մեր հարցերին Հայաստանում ապրող ընկերների ու կյանքի եւ այն մասին, թե ինչ է կատարվում իրենց գրականության մեջ, շատ ուշադիր լսում էր այն, ինչ ասվում էր իր պատմվածքների մասին, ակնհայտ էր հետաքրքրությունը մասնագիտական գնահատականների ու խորհուրդների հանդեպ, հատկապես թարգմանությունների: Երբեք ՑԴԼ (Գրողների կենտրոնական տուն /ՓպվՑՐՈսՖվօռ ՊՏՎ սՌՑպՐՈՑՏՐՏՉ)-ում հավաքույթներ չկազմակերպեց եւ խմբագրություններում սեղան չբացեց, ինչպես կովկասցի այլ գրողներ. միայն մեկ անգամ նրա հրապարակումը թրջեցինք մի շիշ տնական թթի օղիով, որ բերել էր Լեռնային Ղարաբաղից: Դրա համար էլ հիշվեց, որ Ղարաբաղից էր, որտեղ մի անգամ ինչ-որ ժամանակ նա՝ որպես կամավորական, կռվել էր: Կարեւորության զգացողություն: Կյանքի ու մահվան գինն իմացող մարդու աչքերը, լուրջ հայացքը, թվում էր, ինչ-որ տեղից՝ խորքից, ակնթարթորեն փայլում էին ուրախ կամ հեգնալից ժպիտով: Զսպվածություն եւ արժանապատվություն, որոնց հետեւում զգացվում էին ամուր բնավորությունը, ուժեղ կրքերը եւ պահանջկոտությունն իր ու ուրիշների նկատմամբ: Անսպասելի ամաչկոտություն: Դեմ չէր համակրանք շահելուն, բայց ոչ ամեն գնով: Ոչ մի սեթեւեթանք, կեցվածք ու կեղծիք: Ահա այսպիսի մարդ:
«Դրուժբա նարոդով»-ի համար հարցազրույց ձայնագրելու գաղափարը ծագեց Լեւոնի՝ Մոսկվա կատարած այցերից մեկի ժամանակ Տերայի սենյակում: Զրուցում էինք շաբաթ օրը «Իզվեստիա»-ի դատարկ խմբագրությունում, որտեղ այն տարիներին ես աշխատում էի «Դրուժբա նարոդով»-ին զուգահեռ: Զրույցը հեշտ չէր, ընդհատվում էր երկարատեւ լռությամբ, մենք մի քանի անգամ ընդմիջեցինք եւ նորից շարունակեցինք: Մինչ այդ ես կարդացել էի միայն նրա պատմվածքները. այդ ժամանակ Հայաստանում տպագրված նրա վեպերի մասին իրականում ոչինչ չգիտեի: Լեւոնը պատասխանում էր հակիրճ՝ նորից հարցնելով եւ մեծ պատասխանատվությամբ ընտրելով ռուսերեն բառերը: Անհրաժեշտ էր լինում ինչ-որ բան ճշտել: Ես անգամ ափսոսացի. ինչքան դժվար է, երբ մարդուն չես ճանաչում, առավել եւս՝ երբ փորձում ես հաղթահարել լեզուն… Դրան նա հանգիստ պատասխանեց (դա կա ժապավենի վրա)՝ կատարելապես ցնցելով ինձ. «Իսկ ինչո՞ւ է ինձ թվում, թե վաղուց ճանաչում եմ Ձեզ: Ես շատ քիչ եմ վստահում որեւէ մեկին, իսկ Ձեզ, չգիտես ինչու, վստահում եմ»: Եվ այդ վստահությունը, անկեղծությունը եւ իր համար շատ կարեւոր բաներ ասելու եւ հասկանալի լինելու ցանկությունը, ինձ թվում է, պահպանվել են նաեւ թղթի վրա: Որպես այդ հարցազրույցի գլխավոր ջիղ: Հիմա ես այդպես եմ հասկանում: Իսկ այն ժամանակ ինձ թվում էր, թե հարցազրույցի հրապարակման համար նյութը չի բավարարում, եւ ձայներիզը մնաց չվերծանված: Լեւոնը գալիս էր Մոսկվա, այցելում խմբագրություն, ես, ուրախ դեմք ընդունելով, ինչպես լինում է տանուլ տված խաղի ժամանակ, հերթական անգամ ներողություն էի խնդրում, նա հասկանալով ժպտում էր… եւ ձայներիզը այդպես մնաց: Եվ ահա, վերջապես, 2010 թվականի մայիսի 10-ին (ձայներիզի վրա թիվը պահպանված է) մենք ձայնագրեցինք երկրորդ զրույցը: Առանց պատրաստվելու. նա ազատ ժամանակ ուներ, իսկ ձայնագրիչս, պարզվեց, ինձ հետ է:
Կարելի է ասել, որ այդ երկու հարցազրույցները՝ հինգ տարվա ընդմիջումով, եղան իմ իսկական ծանոթությունը Լեւոն Խեչոյանի հետ: Եվ դա շատ ճշգրիտ ժանրային տարբերակում է. ի վերջո, հարցազրույց-ծանոթությունը կայացավ: Բայց այդ ծանոթությունը ընթերցողների համար նորից տարիներով մի կողմ դրվեց: Իմ մեղքն է, եւ ես նորից ասում եմ՝ «Լեւո՛ն, ներեցե՛ք…»:
Հիմա, երբ արդեն կարդացել եմ նրա երկու՝ պատմական «Արշակ արքա, Դրաստամատ ներքինի» եւ ղարաբաղյան «Սեւ գիրք, ծանր բզեզ» վեպերը (Լեւոնն ինձ ուղարկել էր թարգմանությունները ոչ թե հրատարակելու, այլ խորհրդակցելու, թե ինչպես կարելի էր սկսած գործն ավարտել), խոսակցությունն այլ կլիներ: Ծայրահեղ դեպքում ես ավելի լավ կհասկանայի այդ գրողի մեծությունը (անհատականության մեծությունն առանց այն էլ զգացվում էր), կհասկանայի, որ շատ բաներ այն ամենից, ինչի մասին մենք արդեն խոսել էինք, անհանգստացրել եւ տանջել էին նրան տարիներով, շատ բաների մասին նա արդեն փորձել էր խոսել այդ իսկ վեպերով:
Ազատագրական երթի մեկնող կամավորների պարզունակ ռոմանտիկայի մասին. «գնդակը կվրիպի, արկը չի պայթի», դու կհաղթես եւ շքանշանները կրծքիդ կվերադառնաս հայրենիք, գլխավոր հրապարակով «շքերթի ելած ժողովրդի միջով կանցնես, եւ աղջիկները կփսփսան ու կնայեն սիրահարված աչքերով», այն ռոմանտիկայի մասին, որ ջարդուփշուր կլինի պատերազմական առօրյայից եւ այդ օրերի դաժան ճշմարտությունից. հենց այդ նույն Ազատության հրապարակից՝ սգո միտինգներից եւ հանդիսավոր խոսքերից հետո, զոհվածներին պանթեոն թաղելու տանելիս: «Այրվող գյուղերի եւ ճանապարհների եզրերը բռնած գաղթականների քարավանների»: Վերջին փամփուշտների ու շրջափակման վախի մասին: Դիպուկահարների՝ թաքնված լեռներում: Ոջիլների, փորլուծության, հյուծող շոգի ու ծարավի, ցրտահարված ոտքերի, անքուն օր ու գիշերների եւ ուշաթափության նմանվող քնի, ընկերոջ զոհվելու, «կրակի մեջ թշշացող ու ջուր արձակող բոխու թաց փայտերի» մասին, որ չեն տաքացնում, կիրճում ռմբակոծության ուժեղ արձագանքի, «երկուսին բաժին հասած մեկ պաքսիմատի», գիշերվա ժամը 9-ին մայրաքաղաքից ժամանած վերանորոգող մասնագետների, որ առանց տանկը նորոգելու գնում են քնելու, գոռգոռոցների մասին վիրավորի, որին ոչնչով օգնել չեն կարող, դագաղից եկող հոտի, Ուիթմենի բանաստեղծությունները լսող զինվորների, «ծնկի իջած գերու, որի ձեռքերը կապկպված էին, եւ վիզը երկար էր ու բարակ, ինչպես սագի վիզը», այն մասին, թե ինչպես էին ուզում բռնաբարել տասներկուամյա աղջնակին, անողոք պատերազմից դաժանացած զինվորների ու նաեւ այն մասին, որ չի կարելի թույլ տալ՝ պատերազմը «մտնի քո ներսը»: Ամոթի զգացումի մասին: Ժամանակի զգացողության կորստի մասին: Տան կարոտի: Այն մասին, թե ինչպես է խարխափում պատերազմից վերադարձած մարդը` իր տեղը չգտնելով խաղաղ քաղաքում, եւ մարդկային անտարբերությունից ինքն իրեն չգտնելով: Այն մասին, որ փառքի ու ճանաչման փոխարեն գրականությունն ավելի հաճախ գրողին արժանացնում է անեծքի ու մտրակող հուսահատության: Լեռան ծերպերում աճած կապույտ ծաղկին գամված մարդու հայացքի եւ «վնգոցով ժայռերին ծեփվող ու կայծեր հանող գնդակների սուլոցի», վառված քարի հոտով բուրող կապույտ ծաղկի մասին: «Հողի երեսին արյան կարմիր լճակի» եւ մահվան՝ իր հավերժությամբ սեւ: Ձյան վրայով սահող սեւաթեւ ինչ-որ թռչունների: Տաքի եւ լույսի մեջ եղած երկու կրակների՝ կյանքի եւ արվեստի տարբերության մասին. կյանքի, որտեղ միախառնվել էին մարդկային կրքերը, հավատը, ուրախություններն ու վախերը, եւ արվեստի, որտեղ իշխողը արվեստագետի զգացմունքներն են ու նրա՝ աշխարհը տեսնելու հայացքը: Այն մասին, թե ինչպես են լքված տան բակի գետնին ցրված լուսանկարներից քեզ նայում խոշոր աչքերը: Այն մասին, որ մենք բոլորս մեկ համընդհանուր հոգու մասնիկներ ենք՝ ստեղծված համայն հողագնդի փոշուց, եւ Փառանձեմ թագուհու ու Արշակ արքայի սիրո պատմության մասին (բարձր լեռներում, արեւից շիկացած քարերի, բուրավետ ուրցի մեջ, կառքում, որի ծածկին խփում էր տեղատարափը, որտեղ արթնացումը նման էր նիրհի, եւ որտեղ կարմրամորուք հովիվը կաթ էր հյուրասիրում կավե գավով), որ «իրականում» կատարվել էր նրա մյուս վեպի հերոսների հետ: Այն մասին, որ մարդը նորից ու նորից այս աշխարհ է վերադառնում իր տոհմի ճանապարհով, եւ ազատության ոգու մասին, որ տարածել է իր թեւերն Արեւելքի ու Արեւմուտքի միջեւ: Այն մասին, որ չնայած ցրտին, սովին ու պատերազմին՝ նրա երկիրը պետք է գնար համայն մարդկության ճանապարհով եւ վերակերպավորված՝ մնար Հայաստան …
Երեւի զրույցն այլ հունով ընթանար, եթե իմանայի այս ամենը: Սակայն սա չէ կարեւորը: Լեւոն Խեչոյանի վեպերը Ռուսաստանում այդպես էլ չեն հրատարակվել: Եվ ձեզ նրա մասին հայտնի է նույնքան, ինչքան ինձ այն ժամանակ: Գրեթե: Բայց տարբերությունը տիեզերական է. դուք գիտեք, որ նա այլեւս չի ապրում…
ՆԱՏԱԼՅԱ ԻԳՐՈՒՆՈՎԱ
«Դրուժբա նարոդով»
Ռուսերենից թարգմանեց
Կարինե Մեսրոպյանը
«Առավոտ» օրաթերթ
08.12.2018
