Նախընտրական այսօրյա թոհուբոհի մեջ հաճախ է անդրադարձ կատարվում խորհրդարանական կառավարման համակարգին անցնելու անհրաժեշտությանը, և հաճախ այն ներկայացվում է որպես «սուպերվարչապետի» ինստիտուտը սահմանադրորեն ամրագրելու և այն «մեկ մարդու» իշխանական ցանկությունների բավարարմանը ծառայեցնելու անթաքույց ձգտում: Ես սահմանադրագետ չեմ և չեմ պատրաստվում վիճարկել Սահմանադրությամբ վարչապետին վերապահված լիազորությունների մեծ ծավալի խնդրահարույց լինելը: Թեպետ ակնհայտ է, որ հանրային մտահոգությունների հիմքում ոչ այնքան այդ լիազորությունների ծավալն է, որքան այն, որ անկախության տարիների ողջ ընթացքում այդպես էլ մեզ չհաջողվեց պետականաշինության ոլորտում ձևավորել կառավարման այնպիսի համակարգեր և քաղաքական այնպիսի ավանդույթներ, որոնք հանրությանը վստահություն կներշնչեին պետական մարմինների նկատմամբ՝ պետության մեջ նրանց վերապահված սահմանադրական առաքելությունը արդյունավետ և առանց չարաշահումների իրականացնելու առումով: Ընդ որում, այս մտավախությունն այնքան հիմնարար է, որ նույնիսկ հանրության անվերապահ վստահությունը վայելող գործող վարչապետին էլ է ուղղվում սահմանադրական այդ ‹‹շեղումը›› ուղղելու հարցադրումը:
Բայց նույնիսկ այդ պարագայում սահմանադրական բարեփոխումները պայմանավորել բացառապես սեփական իշխանությունը երկարացնելու նախկին իշխանությունների ձգտումով, կարծում եմ՝ շատ պարզունակ է, և, բացի պաշտոնական մեկնաբանություններից՝ կապված նախագահական ինստիտուտի երկդիմի բովանդակության հետ, ենթադրում եմ, որ կառավարման համակարգը փոխելու հարցում այլ գործոններ էլ են հաշվի առնվել: Ըստ այդմ՝ ստորև կփորձեմ ներկայացնել որոշ մեկնաբանություններ:
Ո՞րն է խորհրդարանական կառավարման հայեցակարգային տարբերությունը նախագահական կամ կիսանախագահական կառավարման համակարգից: Տարբերությունն այն է, որ մի դեպքում առաջնային մանդատով օժտված է միայն խորհրդարանը, իսկ մյուս դեպքում՝ և՛ երկրի նախագահը, և՛ խորհրդարանը: Կարծում եմ՝ այս պարզունակ հարցադրումը էական կարևորություն է ձեռք բերում հատկապես պետական կառավարման ‹‹հայաստանյան մոդելի›› պարագայում:
Բանն այն է, որ մեզանում քաղաքական համակարգի և հատկապես նրա առանցքային ինստիտուտի՝ կուսակցությունների անկատարության պայմաններում կառավարման կիսանախագահական համակարգը, ըստ էության, 90-ականների սկզբից վերածվեց երկրի նախագահի անվերապահ իշխանության՝ դե ֆակտո առանց որևէ հակակշիռների: Թեպետ Սահմանադրությամբ և օրենքով սահմանված կարգով ձևավորվում և գործում էին իշխանության բոլոր թևերը, Անվտանգության խորհուրդը, Սահմանադրական դատարանը և այլ պետական ինստիտուտներ, այդուհանդերձ երկիրը միանձնյա ղեկավարվում էր նախագահի կողմից: Այդպիսին էր պետական իշխանության օրենսդրորեն ամրագրված գենետիկան:
Բայց եթե այդ գենետիկան, անշուշտ մեծագույն վերապահումներով, կարող էր նպաստել երկրի կառավարելիության ապահովմանը, ապա լրջագույն խնդիրներ էր առաջացնում արտաքին սպառնալիքներին արդյունավետ դիմագրավելու կոնտեքստում, քանի որ երկրի անվտանգության բացառիկ երաշխավորը՝ թե՛ ներսում և թե՛ դրսում, միայն նախագահն էր: Միայն նախագահն էր դե ֆակտո իրավասու ընդունել անվտանգությանն առնչվող որոշումներ: Թեպետ այդ որոշումների նախապատրաստմանը մասնակցում էին մի շարք կառույցներ և պաշտոնատար անձինք, այդուհանդերձ որոշումների ընդունման պատասխանատվությունը հանրության առջև վերապահված էր երկրի նախագահին:
Հայաստանի պարագայում կառավարման նման համակարգը, հաշվի առնելով անվտանգության ոլորտում աշխարհաքաղաքական մարտահրավերների ու սպառնալիքների ողջ համախումբը, առանց սխալվելու հավանականության կարելի է պնդել, աննկարագրելի ծանրության տակ էր դնում հանրապետության նախագահին: Իսկ եթե հաշվի առնենք Ղարաբաղի խնդրի կարգավորման գործընթացում կողմերի միջև առճակատման վերջին տարիներին նկատվող խորացումը՝ դրանից բխող սպառնալիքներով, ապա հանրապետության նախագահը, ըստ էության, դարձել էր տարածաշրջանում արտաքին ազդեցիկ խաղացողների քաղաքական ճնշումների գլխավոր թիրախը: Իհարկե, այդ երևույթը մշտապես ուղեկցել է ղարաբաղյան կարգավորման բանակցային գործընթացը: Սույն տողերի հեղինակը հայաստանյան պատվիրակության կազմում մասնակցել է 1997թ. Շիրակ-Քոչարյան շատ բարդ բանակցություններին, սակայն կոնֆլիկտի կողմերի միջև վերջին շրջանում լարվածությունը մեկ կարգով ավելի բարձր է, քան երբևէ: Ուստի բնական հարց է առաջանում՝ արդյո՞ք պետական կառավարման այլ ինստիտուտները՝ Ազգային ժողովը կամ կառավարությունը, Սահմանադրությամբ վերջիններիս վերապահված իրավասությամբ, կարող էին իրենց վրա վերցնել արտաքին այդ ճնշումներին դիմագրավելու իրենց բաժին պարտավորությունը: Ֆորմալ առումով՝ միգուցե, բայց գործնականում՝ ոչ, քանի որ այդ ինստիտուտների գործունեությունը գլխավորապես պայմանավորված էր հանրապետության նախագահի քաղաքական կամեցողությամբ, և նրանց դերակատարումը արտաքին քաղաքական և անվտանգային հարցերում հասցված էր հնարավոր մինիմումի: Ստացվում էր, որ նման պայմաններում այդ ճնշումներին դիմագրավելու միակ երաշխիքը դառնում էր հենց հանրապետության նախագահը՝ իր անհատական հատկություններով ու որակներով: Հասկանալի է, որ նույնիսկ ամենավառ երևակայության պայմաններում անհնար է վերջիններս որակել որպես պետության ինստիտուցիոնալ կարողություններ: Իհարկե, կարելի է քննադատորեն հակադարձել՝ իսկ ո՞վ էր մեղավոր, սակայն դրանից խնդրի էությունը չի փոխվում:
Եվ հետևաբար անվտանգության ոլորտում արտաքին հնարավոր սպառնալիքներին արդյունավետ դիմագրավելու համար անհրաժեշտ էր ձևավորել իրավիճակին համապատասխան իրավական-քաղաքական երաշխիքներ՝ զուգահեռ ներմուծելով կառավարման այնպիսի համակարգ, որը արտաքին մարտահրավերներին և ճնշումներին արձագանքելու խնդրում պետական իշխանությանը անհրաժեշտ ճկունություն և մանևրելու կարողություն կհաղորդեր: Միաժամանակ պետք էր, որպեսզի երկիրն ունենար արտաքին աշխարհում պետությունը ներկայացնելու համար անհրաժեշտ և բավարար լեգիտիմ իշխանությամբ օժտված ղեկավար:
Այս բոլոր չափանիշներին, անկասկած, բավարարում է խորհրդարանական կառավարման համակարգը, որի պարագայում թեպետ վարչապետը օժտված է երկրի ղեկավարին անհրաժեշտ իրավասություններով, այդուհանդերձ նրա պաշտոնավարումը գլխավորապես պայմանավորված է առաջնային մանդատով օժտված միակ ինստիտուտով՝ բազմակուսակցական քաղաքական կառուցվածք ունեցող խորհրդարանով: Ըստ իս, գլխավորապես անվտանգային այս իրողություններով էր նաև պայմանավորված խորհրդարանական կառավարման համակարգին անցնելու անհրաժեշտությունը:
Ակնհայտ է, որ վերը նշված հանգամանքների պարագայում մեր հանրության համար առանձնահատուկ կարևորության խնդիր է դառնում խորհրդարանի անհրաժեշտ քաղաքական հասունության ապահովման հարցը, ինչը ենթադրում է, որ ընտրությունների արդյունքում խորհրդարանում հայտնված կուսակցությունները պետք է առանձնանան իրենց բավարար քաղաքական որակներով և հմտությամբ: Եվ թեև խորհրդարանական կառավարման համակարգը լավագույնս նպաստում է կուսակցությունների կայացմանը, այդուհանդերձ՝ այդ գործընթացը ժամանակ է պահանջում:
Մինչդեռ սպասվող, ակնհայտորեն մեզ համար ոչ բարենպաստ տարածաշրջանային զարգացումները (այդ են վկայում վերջին ամիսներին ամերիկյան բարձրաստիճան պաշտոնյաների հայտարարությունները թե՛ Իրանի շուրջ օղակը սեղմելու և թե՛ այդ կոնտեքստում՝ Ղարաբաղյան խնդրի լուծումը, ընդ որում՝ տարածքները խաղաղության դեմ զիջելու գնով, արագացնելու հետ կապված) լրջագույն պահանջներ են ներկայացնելու արդեն նոր ձևավորվող խորհրդարանին՝ հատկապես խորհրդարանի քաղաքական մեծամասնությանը: Այդ առումով իշխող քաղաքական ուժի առջև իր ողջ ծավալով կանգնած է անհրաժեշտ քաղաքական որակներ դրսևորելու և ժամանակի քննությունը բռնելու խնդիրը: Ի դեպ, պետք չէ առանձնապես խորաթափանց լինել՝ փաստելու համար, որ քաղաքական մեծամասնության կազմում ընդգրկված անձանց, մասնագիտական կարողություններից բացի, քաղաքական փորձառությունը, այսինքն՝ իրավիճակին ադեկվատ քաղաքական որոշումներ կայացնելու կարողությունը դառնում է խորհրդարանական մեծամասնության քաղաքական որակների հիմնական չափանիշը: Եվ քանի որ «Իմ Քայլը» դաշինքի նախընտրական ցուցակի նույնիսկ ամենամոտավոր ուսումնասիրությունը փաստում է դրանում ընդգրկված անձանց մեկ ընդհանրական բնութագիրը՝ քաղաքական նվազ փորձառությունը, ինչն անկասկած օբյեկտիվ իրողություն է, ապա այդ բացը առաջիկա ընտրությունների արդյունքում պետք է լրացվի առավել փորձառություն ունեցող ընդդիմության միջոցով:
Ուստի սպասվող խորհրդարանական ընտրությունների արդյունքում փորձառություն և մասնագիտական կարողություններ ունեցող ընդդիմության ձևավորումը ձեռք է բերում առանձնակի կարևորություն նաև երկրի անվտանգության խնդիրների տեսանկյունից:
Հենց այս տեսանկյունից նույն չափ օբյեկտիվ է նաև այն փաստը, որ ընդդիմության դերի բոլոր հավակնորդների մեջ այդ առաքելությունը առավել արդյունավետ ունակ է իրականացնել Հանրապետական կուսակցությունը: Հետևաբար քաղաքական ողջամտութունը հուշում է, որ այս խնդրում պետք է մի կողմ թողնել էմոցիաներն ու հույզերը և առաջիկա ընտրություններում առաջնորդվել բացառապես սառը դատողությամբ, որի կարիքն այսօր, առավել քան երբևէ, մեր հասարակությունն ունի:
Խոսրով Հարությունյան
Ազգային ժողովի պատգամավոր
Հայաստանի Քրիստոնեա-Դեմոկրատական
միության նախագահ
21.11.2018
